درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نـازل شـده است , هنگامی که ملک (فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت» ندا داد و به او گـفـت : بـخـوان , گفت : چه بخوانم ؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقرا باسم ربک الـذی خـلـق , خـلـق الا نـسـان من علق , اقرا و ربک الا کرم الذی علم بالقلم , علم الا نسان ما لم یـعـلـم»[1] از امـام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «اول ما نزل علی رسول اللّه (ص) بسم اللّه الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه : اذاجا نصراللّه ».[2]
2. گـروهـی نـخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند از ابن سلمه روایت شده است که از جـابـربن عبداللّه انصاری سؤال کردم : کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است ؟
گـفـت : «یـا ای هـا الـمدثر» گفتم : پس «اقرا باسم ربک» چه ؟
گفت: گفتاری که از پیامبر اکرم (ص) شنیده ام اکنون برای شما بازگو می کنم شنیدم که فرمود: «مدتی را در مجاورت کوه حـرا گـذرانیدم در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم , ندایی شنیدم به هر طرف نـگریستم کسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم , ناگهان او (جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فـرا گـرفـت , بـه خـانـه نـزدخـدیـجـه آمدم , خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر, قم فـانـذر»[3] نـازل شد[4] گروهی از این حدیث استفاده کرده اند که اولین سوره نازل شـده در ابـتـدای وحی بر پیامبر اکرم (ص) این سوره است[5] ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است ,و صرفا استنباط جابر از ایـن حـدیـث چـنـیـن بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود (فترت) صـورت گـرفـتـه باشد, زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است :. از جـابـربـن عبداللّه روایت دیگری شده است که پیامبر(ص) درباره فترت وحی سخن می گفت و مـی فـرمود: «هنگامی که به راه خود ادامه می دادم , ناگاه ندایی ازآسمان شنیدم سربلند کردم , فـرشته ای را دیدم که در کوه حرا نیز آمده بود از دیداراو به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قـرار گـرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم : زملونی , زملونی (مرا بپوشانید) آن گـاه مـرا پـوشاندند در این موقع آیات : «یا ایها المدثر, قم فانذر, و ربک فکبر, و ثیابک فطهر و الرجز فاهجر»[6] نازل شد پس از آن , وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد».[7]
3. گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می دانند زمخشری می گوید:«بیش تر مفسرین بـر این عقیده اند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است »علامه طبرسی از استاد احمد زاهـد در کـتاب ایضاح به نقل ازسعیدبن المسیب از مولی امیرالمؤمنین (ع) آورده است که فرمود: «از پـیامبر(ص) ازثواب قرائت قرآن سؤال نمودم , سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود, به ترتیب نزول سوره ها پس اولین سوره ای را که در مکه نازل شده است , سوره «فاتحه »بر شمرد, سـپـس «اقـرا باسم ربک» و آن گاه سوره (ن و القلم )[8] واحدی نیشابوری در اسباب الـنـزول دربـاره ابـتدای بعثت چنین آورده است : «گاه که پیامبر باخود خلوتی داشت , ندایی از آسمان می شنید که موجب هراس وی می شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت : لـبـیـک گـفـت : بـگـو«بـسم اللّه الرحمان الرحیم الحمد للّه رب العالمین »[9] البته پیامبر اکـرم (ص) از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سـنت اسلامی انجام می داد و نماز بدون فاتحه الکتاب برپا نمی شود و در حدیث آمده است : «اولین چـیـزی که جبرئیل به پیامبر(ص) تعلیم داد, نماز و وضو بود» که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلال الدین سیوطی می گوید: «هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد».[10]
مـیان این سه نظر می توان به گونه ای جمع کرد, زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قـطـع بـا آغـاز بعثت مقارن بوده است , و این مساله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتدای سـوره مـدثر نازل شده است , ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چـنـد آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز, عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه های سوره این عـنـوان را یـافـتـه اسـت لـذا اشـکـالـی نـدارد کـه بگوییم اولین سوره, سوره حمد است و به نام فـاتـحـه الـکـتـاب خـوانـده مـی شـود وجـوب خـوانـده شـدن ایـن سـوره در نـماز اهمیت آن را مـی رسـانـد, بـه طـوری کـه آن را سـزاوار عدل و همتای قرآن شدن, می کند «ولقد آتیناک سبعا مـن الـمـثـانـی و القرآن العظیم[11] , و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم رادادیم» سـوره ای کـه به نام «سبعا من المثانی» خوانده می شود بنابر نقلی سوره حمداست که مشتمل بر هـفـت آیه است از این جهت «مثانی» گفته می شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار می شود پس اگرترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نـظـر بـگیریم , اولین سوره , علق وپنجمین سوره , حمد است چنان که در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم, اولین سوره کامل سوره حمد است .
آخرین آیه و سوره
در روایـات منقول از اهل بیت (ع) آمده است که آخرین سوره , سوره نصر است دراین سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه های آن استوارو مستحکم گشته است و گروه گـروه مـردم آن را پـذیـرفـته اند: «بسم اللّه الرحمان الرحیم ,اذا جا نصراللّه و الفتح , و رایت الناس یدخلون فی دین اللّه افواجا, فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان توابا»[12] با نزول این سوره , صـحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین را بشارت می داد ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد پیامبر(ص) به اوفرمود: «ای عم چرا گریانی ؟» گفت : «به گمانم از پایان کار تو خبرمی دهد»پیامبر(ص) فـرمـود: «هـمـان گـونـه اسـت کـه گـمـان برده ای» پیامبر پس از آن دوسال بیش تر زیست نکرد.[13]
امام صادق (ع) فرمود: «آخرین سوره , اذا جا نصراللّه و الفتح است»[14] ازابن عباس نیز روایت شـده کـه آخرین سوره , سوره نصر است [15] و نیز روایت شده است : آخرین سوره , سوره برائت اسـت کـه نـخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص) علی (ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند.[16]
در بـسـیـاری از روایات آمده است : آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد این آیه بود: «و اتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون »[17] جبرئیل آن را نازل کرد و گفت : آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس ازآیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابرقولی 7 روز ادامه حیات نداد.[18]
احـمـدبـن ابـی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال های پس از292) در تاریخ خود چـنـیـن آورده اسـت : «گفته اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم (ص) این آیه بود: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الا سلام دینا»[19], ـ سپس در ادامه مـی گـویـد: ـ و هـمـیـن گـفـتـار نـزد مـا صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در غدیرخم بوده است ».[20]
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است , زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سـال هشتم هجرت بود, نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح ,سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم : آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سـوره بـه اعـتـبـار آیـات نـخـسـتـین آن , سوره برائت است اما آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه »[21] طـبـق روایـت مـاوردی در مـنی به سال حجه الوداع نازل گردید[22] بنابراین نـمـی تواند آخرین آیه باشد, زیرا آیه «اکمال» پس از بازگشت پیامبر(ص) از حجه الوداع در غدیر خـم بـیـن راه نـازل شـده اسـت پـس گـفـتـه ابن واضح یعقوبی , صحیح تر به نظر می رسد, زیرا سـوره بـرائت , پـس از فـتـح مـکـه , در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حـجـه الـوداع) نـازل شده است علاوه برآن , سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جـنـگ و اسـتقرار اسلام را می رساند به ویژه آیه «اکمال» که ازپایان کار رسالت خبر می دهد و با آخـریـن آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره کامل , سوره نصر است که در عام الفتح نـازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می دهد, آیه «اکمال» است گرچه ممکن است بـه اعـتـبـار آیـات الاحـکـام , آخـرین آیه : «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه »[23] باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است .

[1] . عـلـق 96 : 5 ـ 1 ر ک : تـفـسـیر منسوب به امام عسکری , ص 157 بحارالانوار, ج18 , ص 206, حدیث 36 تفسیربرهان , ج2 , ص 478 صحیح مسلم , ج1 , ص 97 صحیح بخاری , ج1 , ص 3.
[2] . اصول کافی , ج2 , ص 628 عیون اخبارالرضا, ج2 , ص 6 بحارالانوار, ج92 , ص 39.
[3] . مدثر 74: 2 ـ 1.
[4] . صحیح مسلم , ج1 , ص 99 و رجوع کنید به : امام احمد بن حنبل , مسند احمد, ج3 , ص 306.
[5] . ر ک : بدرالدین زرکشی , البرهان فی علوم القرآن , ج1 , ص 206.
[6] . مدثر 74: 5 ـ 1.
[7] . صـحـیـح بـخـاری , ج1 , ص 4 صحیح مسلم , ج1 , ص 98 و رجوع کنید به : مسند احمد, ج3 , ص 325.
[8] . تفسیر طبرسی , ج10 , ص 405 و رجوع کنید به : الکشاف , ج4 , ص 775.
[9] . فاتحه 1: 2 ـ 1 اسباب النزول , ص 11.
[10] . الاتقان , ج1 , ص 12.
[11] . حجر 15: 87.
[12] . نصر 110: 3 ـ 1.
[13] . تفسیر طبرسی , ج10 , ص 554.
[14] . تفسیر برهان , ج1 , ص 29.
[15] . الاتقان , ج1 , ص 27.
[16] . تفسیر صافی , ج1 , ص 680.
[17] . بقره 2: 281 برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته اند, مصدر بودن آیه به «واو» عاطفه , با نـزول انـفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت ـ بر فرض صحت روایت ـ مصدر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تاتکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گـردیـده باشد علاوه مصدر شدن جمله های بدون سابقه , به «واو» در استعمالات عربی فراوان است : «و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمه قلت لا یعنینی» «و رب قائله یوما بذی سلم این الـطـریق الی حمام منجاب» و در قرآن نیز فراوان یافت می شودکه بر سر آیاتی «واو» آمده که با آیات قبل رابطه ای ندارند مثلا: «انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له کن فیکون و الذین هاجروا فی اللّه من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم» (سوره نحل 43 ـ 40)آیه نخست در امـر تـکـویـن اسـت آیـه بـعـد در رابـطـه با مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده اند.
[18] . تفسیر شبر, ص 83 تفسیر ماوردی , ج1 , ص 282.
[19] . مائده 5: 3.
[20] . ابن واضح یعقوبی , تاریخ یعقوبی , ج2 , ص 35.
[21] . بقره 2: 281.
[22] . تفسیر ماوردی (النکت العیون) ج 1, ص 63 زرکشی البرهان , ج1 , ص 186.
[23] . بقره 2: 281.
محمدهادی معرفت- علوم قران