حفظ آیات طولانی:
برای حفظ آیات متوسط و یا طولانی باید قسمت کوتاهی از آیه را که شامل چند کلمه است را به طور مستقل حفظ کرد و سپس هر قسمت را به قسمتهای دیگر آن وصل کرد تا آیه به پایان برسد.
مثلاً در آیه 35 سوره نور باید به این صورت به خاطر سپرده شود:
«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فِیها…».
ابتدا قسمت اوّل را به وسیله تکرار، همراه با دقت و تمرکز حفظ نماید:
«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (با دقت و تمرکز تکرار نماید).
بعد از حفظ آن به قسمت بعدی می‌رسیم:
مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَهٍ (تکرار) تا به خوبی حفظ شود.
حالا قسمت اوّل و دوّم را چند بار با هم تکرار نماید:
«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَهٍ».
آنگاه قسمت سوّم را حفظ نماید:
«الزُّجاجَهُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ.»
اکنون این قسمت را به قسمتهای سابق وصل نماید و تکرار کند:
«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَهٍ الزُّجاجَهُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ».
بعد از تکرار زیاد، قسمت چهارم:
«لا شَرْقِیَّهٍ وَ لا غَرْبِیَّهٍ یَکادُ زَیْتُها یُضِی‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» (تکرار) تا اینکه بخوبی آن را حفظ نماید.
حال این قسمت را به قسمتهای قبل متصل نماید:
«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَهٍ الزُّجاجَهُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لا شَرْقِیَّهٍ وَ لا غَرْبِیَّهٍ یَکادُ زَیْتُها یُضِی‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ…» (تکرار نماید).
قسمت پنجم:
«نُورٌ عَلى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ».
حال همه آیه را به راحتی و سهولت از حفظ تلاوت و تکرار نماید.
شیوه حفظ مشابهات
حافظ موقع حفظ قرآن به آیاتی می‌رسد که قبلاً همانند آنها را با تفاوت اندکی حفظ کرده است و این تفاوت کم‌کم می‌تواند مشکلاتی را ایجاد نماید و برای حفظ آن آیات و رفع اشکالات لازم است، دقت ویژه‌ای انجام گیرد.
تشابه و همانند در این آیات چند گونه‌اند:
1. فصلها و مجموعه‌های مشابه:
گاهی چند آیه، جز در چند کلمه با هم شبیه‌اند: مثل آیات 80 الی 84 سوره اعراف با آیات 54 تا 58 سوره نمل با آیات 28 الی 29 سوره عنکبوت که در مورد قوم لوط می‌باشند.
2. آیات مشابه:
در قرآن کریم موارد متعددی آمده است، که دو آیه شباهت زیادی با یکدیگر دارند:
مثال اوّل:
آیه 136 بقره با آیه 84 آل عمران:
«قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسى وَ عِیسى وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ».
«قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلى إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسى وَ عِیسى وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ».
مثال دوّم:
و یا در آیه 48 سوره بقره که آمده است:
«وَ اتَّقُوا یَوْماً لا یَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ».
با‌ آیه 123 همین سوره:
«وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ».
3. جملات و اجزاء متشابه:
موارد زیادی نیز آمده است که بعضی از اجزاء و قسمتهای یک آیه با هم شباهت دارند:
گاهی تشابه آنها در ابتدای آیه است، مثل:
آیه 37 سوره انعام، وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ…
با آیه 20 سوره یونس: وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ…
با آیه 7 و 29 سوره رعد: وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ.
و گاهی در آخر آیات:
مثل: إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً. در آیه 106 نساء و 24 احزاب.
وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً. آیات 96 و 100 و 152.
و نیز: وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ. 282 بقره و آیه 35 سوره نور.
برای به خاطرسپاری و تسلط بر آیات مشابه و عدم اشتباه در آنها رعایت نکات و به کار بردن شیوه‌هایی لازم است که عبارتند از:
1. تکرار زیاد:
حافظ با تکرار و ممارست بسیار می‌تواند بر تمامی قرآن تسلط پیدا کند و بویژه آیات مشابه را باید بیش از سایر آیات تلاوت نماید و در آنها دقت و تأمل نماید.
2. یادداشت‌برداری:
برای رفع اشتباه در آیات مشابه بهترین روش، یادداشت‌برداری و نوشتن این موارد و علامت‌گذاری مقایسه بین آنهاست.
این روش قابل استفاده بسیاری از حافظان (از جمله نگارنده) بوده است.
بدین ترتیب حافظ می‌تواند کنار هر آیه (بوسیله مداد) موارد مشابه آن را (شماره آیه و نام سوره) را یادداشت نماید، به این شکل:
123 بقره: عَلَی الْعالَمینَ (47) وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (48).
و همچنین در حاشیه بقیه آیات مشابه نیز موارد همانند آنها را یادداشت نماید و متذکر آنها باشد.
3. ایجاد رموز قراردادی:
حافظ می‌تواند بوسیله ابتکاری از جانب خود و با در نظر گرفتن قراردادها و رمزهایی این مشکل را حل کند.
برای مثال در انتهای 3 آیه متوالی در سوره مبارکه آل عمران یعنی آیات 176 تا 178 آمده است:
176: «وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ … وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»
177: «إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمانِ … وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»
178: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ … وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»
حفظ ترتیب جملات انتهایی این آیات قدری مشکل و وقت‌گیر است.
برای به خاطر سپاری و تسلط بر آنها می‌توان به حروف اوّل 3 کلمه (عظیم، الیم، مهین) توجه کرده و کلمه «عام» را در نظر گرفت.
اکنون حافظ هنگام تلاوت این آیات با در نظر گرفتن رمز «عام» می‌تواند متوجه ترتیب آنها شود.
البته گاهی ممکن است که این علامتها رمزی بی‌معنا و حتی برای دیگران عجیب باشد ولی جهت تداعی و به خاطرسپاری الفاظ آیات برای شخص حافظ بسیار مفید است:
مثلاً در سوره بقره در قسمت اخیر آیات 234 و 240 آمده است.
آیه 234: «فلا جناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن بالمعروف.»
آیه 240: «فلا جناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن من معروف.»
در اینجا برای رفع اشتباه می‌توان از تقدم الفبایی باء در (بِالْمَعْرُوفِ) بر میم در (من معروف) بهره گرفت.
4. کشف نسبتها:
یکی از مفیدترین راه‌ها برای حفظ آیات مشابه یافتن تناسب میان ابتدا و انتهای آیه است، برای مثال در سوره نساء آیه 16 می‌خوانیم:
«… فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً ».
در اینجا با کمی دقت و توجه می‌توان دریافت که میان جمله « فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا» و صفات پایانی آیه «تَوَّاباً رَحِیماً» تناسب وجود دارد.
البته گاهی تناسب میان آیات در ظاهر مشاهده نمی‌شود ولی می‌توان با دقت و تمرکز نسبتهایی را کشف کرد.
برای مثال در آخر آیات 151 و 152 و 153 انعام چنین آمده است:
آیه 151: ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ.
آیه 152: ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.
آیه 153: ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.
برای رفع اشتباه در این آیات می‌توان از کشف نسبتها استفاده کرده، با اندکی تأمل متوجه می‌شویم که انسان در نخستین گام باید در آیات الهی تعقل و اندیشه نماید و سپس بوسیله آنها متذکر گردد و به یاد خداوند بیافتد و بالاخره در قدم سوّم نتیجه تعقل و تذکر، تقوای الهی است.
این روش مورد توجه و سفارش بسیاری از بزرگان از جمله مقام معظم رهبری به قرآن پژوهان و رهروان حفظ قرآن است، که در صورت دقت و تعمق در آیات از جهات مختلف قابل استفاده است.
محمد حسین اجرائی