مقدمه:
قرآن کریم رساترین پیام الهی برای بشریت است که مهمترین هدف آن، هدایت انسان به سمت فلاح و رستگاری است. از آنجاکه انسان سالم در انجام وظایف خود و رسیدن به رستگاری موفقیت بیشتری دارد، اسلام برحفظ سلامتی بدن و عدم تحمیل وظایف بیش از حد توان برخودتاکید می کند.
پیشینه پزشکی در اسلام
پیامبر اسلام(ص) با تاکید براینکه عقل سلیم نیازمند جسم سلیم است در کنار سایر علوم، علم طب را نیز برای دستیابی به تندرستی بدن ها محترم شمرد، و بر این پایه بود که پیامبر اکرم(ص) بیماران را برای درمان حتی نزد پزشکانی می فرستاد که هنوز به اسلام نگرویده بودند. و به دانش پزشکی گذشتگان از هر مرام و نژاد ارج می نهاد و مؤمنان را برآن می داشت که طب را نیز چون سایرتخصص‌ها در هر کجا و نزد هر کس که باشد بیابند و برآن دست یازند.[1] و از پیامبر نقل است که «تداووا فان الذی انزل الداء انزل الدواء» به مداوای خویش پردازید که هر که دردی داد، درمان نیز داد.[2]
روش و سیره پیامبر اکرم (ص) باعث ایجاد تمدن عظیمی توسط اعراب و ملت های مسلمان شد و چشم جهانیان را خیره ساخت به گونه ای که رشد علوم پزشکی در جهان اسلام چنان اوج گرفت که «پی یر روسو» در تاریخ علم خود می نویسد: «یکی از پادشاهان اروپا (منطقه باستیل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه به نزد دشمنان خود یعنی مسلمانان به شهر قرطبه آمد».[3]
در کشورهای اسلامی بیمارستان های متعدد و پیشرفته بنا نهاده شد به صورتی که در روزگار قدیم، درحدود هشتاد بیمارستان درکشورهای‌اسلامی به پا شده بودکه بعضی از آنها قرن ها تمام بیماران را به صورت رایگان معالجه می‌کردند و بزرگترین بیمارستان قرون وسطی در مصر ساخته شد که برای بیماران مختلف بخش های جداگانه داشت و در شهرهای بزرگ برای مراقبت از بیماران روانی، تیمارستان‌ها ساخته وحتی اولین مدرسه پزشکی را در اروپا (سالیدین ایتالیا ) مسلمانان ایجاد نمودند.[4] و پزشکان صاحب نامی همچون زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، و ابو علی سینا آثار جاویدانی به جهان عرضه نمودند که تا کنون در مراکز علمی بزرگ دنیا مورد استفاده قرار می گیرند.
راز توجه مسلمانان به علوم مختلف همچون پزشکی را باید در پیام های قرآن کریم و مفسران آن یعنی پیامبر (ص) و اهل بیت پیامبر جستجو کرد. در کنار دعوت عمومی آیات قرآن به دانش و تعمق و تفکر درپدیده های طبیعت، موارد خاصی نیز وجود دارد که انسان را به تعلیم و تعلّم در شاخه های علوم پزشکی هدایت می کند.[5] شایداز همین روی بوده است که در حوزه های علمیه علم طب، همچون سایر رشته های علوم تدریس می‌شده است.
قرآن و بهداشت
و از آنجا که انسان موجودی دو بعدی(مادی و معنوی) است ، قرآن کریم نیز به هر دو بعد نظر دارد و می‌خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد.
آیات مرتبط با پزشکی و بهداشت روح و روان را می‌توان در دو دسته جداگانه مطرح نمود:
الف ـ بهداشت روانی:
در متن تعالیم اسلامی، روش هایی برای مقابله با ناکامی ها و سازگاری با سختی‌ها ذکر شده‌که آنها را در سه بخش «روش های شناختی» « روش های رفتاری» و« روش های عاطفی» مورد بررسی قرار می‌دهیم.
1ـ روش های شناختی:
دراین روش ها که برشناخت‌های فرد نسبت به جهان و زندگی فردی و اجتماعی تأکید می‌شود فرد با استفاده از شناخت ها در صدد مقابله با تنیدگی‌ها بر می‌آید و به کمک توانایی فکری و ذهنی خود، با مشکل برخورد می‌کند. از جمله روش های شناختی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
– ایمان به خدا: ایمان به خدا باعث می‌شود که فرد متکی بر موجودی شود که علم، قدرت و خیر خواهی بی‌نهایت دارد، ولذا ترس و دلهره و اضطراب و تزلزل در فرد ایجاد نمی‌شود و احساس بی‌نیازی و آرامش به او دست می‌دهد. « هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ…. او (خدا) کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد…»فتح/ 4
– بینش فرد نسبت به وقوع سختی‌ها و مشکلات: در تعالیم اسلامی تأکید شده که طبیعت زندگی، آمیخته با سختی‌هاست. « لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی کَبَدٍ، ما انسان را در رنج آفریدیم(زندگی او پر از رنج هاست) »./ بلد/ 4 بدین‌ترتیب اگر انسان وقوع سختی ها را اجتناب‌ناپذیر بداند، خود را برای مقابله با آنها آماده می‌کند.
– توکل به خدا : توکل به خدا، پشتیبان قدرتمندی برای انسان در حل مشکلات است، آنان که توکل کرده‌اند ناامید نشده و از انجام تکالیف نمانده‌اند و نگران آینده نیستند: چون در هر صورت به وظیفه عمل می‌کنند. «… وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ… و هر کس بر خدا توکل کند کفایت امرش می‌کند..طلاق/3 »
– اعتقاد به مقدرات الهی: چنین اعتقادی از مراتب بالای ایمان بوده و برآن تأکید شده است، چرا که این اعتقاد سازگاری فرد را با تبعات یک حادثه آسان‌تر خواهد کرد.« قُلْ لَنْ یُصِیبَنَا إِلا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلانَا…. بگو هیچ حادثه‌ای برای ما رخ نمی‌دهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست….توبه/51 »
2ـ روش های رفتاری:
در روش های رفتاری، دستورات و توصیه‌های عملی، از جمله آداب برخورد و رفتار متقابل مورد نظر است. برخی از این روش ها عبارتند از:
صبر و خوشتن‌داری: تعالیم قرآنی، افراد را در شرایط تضادهای اجتماعی و مشکلات، به صبر و عکس‌العمل منطقی دعوت می‌کند چرا که اگر فرد واکنش های عجولانه و حساب نشده‌ای نشان ندهد دچار استرس کمتری خواهد شد.
تفریحات سالم :مقتضای فعالیت و کار مداوم، وارد آمدن فشار جسمی و روحی بر فرد است، و لذا باید تفریحات سالمی باشد که به فرد روحیه دهد و به او آرامش بخشد همانند مصاحبت و شوخی با دوستان، تا ورزش و مسافرت و…..
ازدواج و روابط خانوادگی: اسلام به ازدواج و روابط خانوادگی بسیار اهمیت می‌دهد و از عزلت و گوشه‌گیری نهی می‌کندکه این خود حکایت از تأثیرعمیق دینی، اجتماعی و روانی آن بر فرد است. « وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا….واز نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید… روم / 21»
حمایت اجتماعی: گستره حمایت اجتماعی در اسلام، از محدوده کوچک خانواده آغاز می شود و خویشاوندان، همسایگان، شهروندان، و حتی به گونه‌ای کل جامعه بشری را در بر می‌گیرد.« إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ… مؤمنان برادر یکدیگر هستند… حجرات/10 »
3- روش های معنوی-عاطفی:
در این روش ها فرد نوعی ارتباط عاطفی با خدا و اولیای دین برقرار می‌کند به گونه ای که این روابط انسان را در مواجهه با مشکلات و حل آنها یاری می‌رساند.
یاد خدا: یکی از اموری که به انسان آرامش می بخشد یاد خداست،«…. أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد. رعد/28 »،و این موضوع باعث ایجاد آرامش زود هنگام در روان و جسم فرد می‌شود،«… ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ…سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می‌شود… زمر/23 »،ودر مقابل دوری از یاد خدا ، زندگی را دشوار می‌سازد،« وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکًا…و هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی(سخت و) تنگی خواهد داشت… طه/124»
دعا: یاری خواستن از قدرت بی‌نهایت خداوند نوعی رابطه بین انسان و پروردگار برقرار می‌سازد، « أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ ….یا کسی که دعای مضطر را اجابت می‌کند و گرفتاری را بر طرف می‌سازد…..نمل/62»
نماز: راز و نیاز با خدا با آداب مخصوص بصورت منظم می‌باشد، « وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاهِ…. از صبر و نماز یاری بجویید… بقره/45 »
توسل: توسل به ائمه معصومین (علیهم‌السلام) و اولیای خدا، برقراری ارتباط با کسانی است که در نظام هستی قدرت تصرفی بیش از سایر انسانها دارند و دارای صفات والای اخلاقی هستند. از همین روی فرد به نیرویی ماورای طبیعی دلبسته می‌شود که به طور متقابل به فرد توجه و عنایت فراوان دارد، و لذا در این حالت، فرد احساس تنهایی و درماندگی نمی‌کند.[6]
ب- بهداشت جسمانی:
برخی از احکام دینی ذکر شده در قرآن کریم دارای فواید پزشکی و بهداشتی نیز می‌باشد به گونه‌ای که رعایت آنها باعث جلوگیری از بیماریها می‌شود. و البته با پیشرفت علوم پزشکی مصالح و حکمت های آنها بیشتر آشکار خواهدشد.در این قسمت به موارد زیر می توان اشاره نمود[7]:
دعوت به خوردن غذاهای پاکیزه و پرهیز از غذاهای مضر: قرآن کریم از طرفی انسان را به خوردن غذاهای پاک و مفید توصیه می کند واز طرف دیگر او را نسبت به مصرف غذاهای مضر باز می دارد، و این دو دستور، سلامتی و بهداشت جسم انسان را تامین می‌کند، همانگونه که آرامش روانی و بهداشت اجتماعی انسانها را با قید حلال بودن تامین می کند.« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ…. ای کسانیکه ایمان آورده‌اید! از نعمت های پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم بخورید…بقره/172» ، « وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالا طَیِّبًا….و از نعمت های حلال و پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده‌است، بخورید.مائده/88 »
حرمت خوردن چیزهای پلید: اسلام غذاهای پلید و خبیث را حرام کرده‌است. «… وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ…ناپاکیها را بر شما حرام می‌کند… اعراف /157» ، خبائث به چیزهایی گفته می‌شود که پلید است، یعنی امور پست و فاسد و متعفن که تنفر آمیزند و طبع انسان آنها را نمی‌پسندد و از نظر پزشکی برای سلامت انسان ضرر دارد.
پرخوری و اسراف: پرخوری و اسراف در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته است. «.. کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ .(از نعمتهای الهی)بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد.اعراف/31 » و لذا اگر تغذیه از حالت اعتدال خارج شود برای انسان ضرر دارد و سلامت جسمی او را به خطر می اندازد.
ممنوعیت خوردن گوشت مردار و خون وگوشت خوک: « إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ…. خداوند، تنها (گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و … را بر شما حرام کرده‌است ….بقره/173»
ممنوعیت نوشیدن شراب: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأنْصَابُ وَالأزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شراب و قمار و بتها و ازلام(نوعی بخت آزمایی)، پلید و از عمل شیطان است، از آنها دوری کنید تا رستگار شوید. مائده/90»
پی نوشت ها:
[1] . عیسی بک، احمد، تاریخ بیمارستانها در اسلام، ترجمه نورالله، کسایی،مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، چاپ اول 1371، ص4.
[2] . حسن زاده آملی، حسن، طب و طبیب و تشریح، نشر الف.لام.میم، چاب اول،1381 ،ص 51 .
[3] . رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،جلد دوم، نشر کتاب مبین، چاپ دوم، 1381 ،ص 297 .
[4] . همان، ص 298.
[5] . همان، ص299.
[6] . دیماتئو، رابین، روانشناسی سلامت،ترجمه مسعود آذربایجانی و همکاران،جلد دوم،انتشارات سمت،چاپ اول،1378،ص750-762 .
[7] . ر.ک. رضایی اصفهانی ص304-315 .
محمدرضا حاتمی- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
