از آن‌جا که برخی آیه‌های قرآن در ارتباط با حوادث گذشته، به ویژه درباره تحولات عصر نزول است، ضرورت آگاهی از تاریخ برای فهم آیه‌های یاد شده انکار نشدنی است و به همین جهت، همان روزهای نخستینِ نزول آیه‌ها، سبب نزول نیز در کنار آن دهان به دهان نقل می‌شد. سبب نزول چیزی جز شرایط تاریخی آیه‌های نازل شده نیست. از یاران رسول الله(ص) گروهی به آن آگاهی داشته‌اند که برترین ایشان حضرت علی (ع) است[1] و دیگران هر چه دارند، از دریای بی‌کران دانش وی بهره برده‌اند. گروهی نیز برای آگاهی یافتن از آیه‌های مربوط به امتهای گذشته، به اهل کتاب مراجعه می‌کردند و تفصیل مطالب مطرح شده در قرآن را از آنان فرا می‌گرفتند، که این مراجعه را می‌توان یکی از عوامل نفوذ اسرائیلیات در تفسیر قرآن نیز دانست.
موارد بهره‌گیری از نقلهای تاریخی
استفاده از منابع تاریخی برای فهم و تفسیر آیه‌ها، باید به اندازه‌ای باشد که مشکلات فهم را بر طرف کرده و مراد واقعی آیه را به ما بفهماند. زیرا پرداختن به جزییات و نکته‌های فرعی، مفسّر را از کار اصلی خود، که تفسیر آیه‌هاست، باز داشته و به قصه‌پردازی می‌کشاند. آیات ناظر به تاریخ را می‌توان در چند دسته قرار دارد:
1.آیه‌هایی که ناظر به نسخ یا امضای احکام شرایع پیش از اسلام است.
2. آیه‌های که درباره سرنوشت پیامبران، امتها، اقوام و شخصیتهای تاریخی گذشته است.
3. آیه‌هایی که سنت های غلط جامعه جاهلی را نفی کرده یا سنتهای صحیح و یا تحریف شده را احیا یا تصحیح نموده است.
4. آیه‌هایی که درباره ظهور اسلام و دگرگونی های ناشی از آن در طی سالهای نزول قرآن است.
برای تفسیر آیه‌های یاد شده، نیازمند منابع تاریخی مختلفی هستیم، از قبیل: تاریخ پیامبران و امتهای آنان، تاریخ کتاب‌های آسمانی، تاریخ جامعه جاهلی پیش از اسلام و پس از آن، سیره و شخصیت پیامبر و موافقان و مخالفان آن حضرت، تاریخ برخوردهای فرهنگی و نظامی میان پیامبر اکرم(ص) و دشمنان اسلام، که می‌توان آنها را در سه بخش زیر خلاصه کرد:
الف. پیامبران گذشته و امم پیشین؛
ب. جامعه جاهلی قبل از اسلام؛
ج. پیامبر اسلام و جامعه اسلامی.
الف. پیامبران گذشته و امم پیشین
در بسیاری از سوره‌های قرآن، مطالب متنوعی از قبیل: دعوت، مبارزه، رهبری، زمامداری، قضاوت، صنعت، عبادت، معجزه و … درباره پیامبران گدشته . امم پیشین آمده است؛ گرچه شیوه قرآن در طرح داستان‌های پیامبران و غیر آنان، همانند داستان سرایان ـ که به جزییات می‌پردازند هدفی جز گزارش ندارند ـ نیست، بلکه بیان داستان‌ها هدفمند و در جهت هدایت مردم و رساندن آنان به مقام قرب الهی است و به همین جهت، تنها جنبه‌های آموزنده و هدایت‌گر آن در آیه‌ها مطرح و از بیان نکته‌‌هایی که نقش هدایتی چندانی ندارند، پرهیز شده است[2].
ولی در هر صورت، اگر به منابع موثق تاریخی دسترسی داشته باشیم، زمینه فهم بهتر و بیشتری از آیه‌ها برای ما فراهم می‌شود. این مطلب حتی در مورد آیه‌هایی که مفاد آنها روشن بوده و ابهامی در مدلول آنها نیست نیز مطرح است؛ زیرا فهم بایسته و کامل آنها زمانی شکل می‌گیرد که در آن زمینه نکته‌های بیشتری برای ما معلوم باشد.
علاوه بر پیامبرانی که نام و داستان زندگی‌شان در قرآن آمده است، افراد برجسته دیگری نیز در قرآن یاد شده‌اند، چه خوبان با ایمان و چه بدانِ سرکش، مانند: لقمان، ذوالقرنین، اصحاب کهف، مؤمن آل فرعون، همسر فرعون، ملکه سبا، بخت النصّر ـ که به وصف از او یاد شده ـ فرعون معاصر حضرت موسی (ع)، همسر عزیز مصر و اصحاب فیل. داستان‌هایی که درباره این گونه افراد در قرآن آمده، به دلیل آن که تنها بخش کوچکی از آن بیان شده است، دارای ابهام‌های زیادی است و چه بسا با توجه به منابع تاریخی و بهره‌گیری از آنها، معنای آیه و برداشت ما از آن تغییر کند. هر چند تکیه اصلی بر نقل تاریخی نیست، ولی همین مظنونات تاریخی سبب می‌شود تا در بیان احتمال‌های مختلفی که درباره آیه مطرح است، با توجه به نقلهای تاریخی، در این زمینه اندیشیده شود که تعابیر به کار رفته در آیات با کدام یک از معانی احتمالی سازگارتر است، و در صورت اعتبار آن نقل تاریخی، معنای احتمالی سازگار با آن برگزیده شود[3]
ب. جامعه جاهلی پیش از اسلام
بخشی از آیه‌های قرآن در ارتباط با شرایطی است که در جامعه جاهلی پیش از اسلام و آغاز ظهور پیامبر اکرم(ص) وجود داشت. بی‌فرهنگی و وحشی‌گری، سنتها و عادت‌ها، برخی فضایل تحریف شده و دیگر مسایلی که مربوط به آن دوران بوده و در آیه‌ها آمده، نیازمند بررسی و تحلیل تاریخی است و بدون آن، فهم ما از قرآن ناقص خواهد بود. به عنوان مثال، در تفسیر آیه « إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَهٌ فِی الْکُفْرِ »[4] «جز این نیست که جا به جا کردن [ماه‌های حرام] فزونی در کفر است»، آگاهی از شیوه برخورد عرب جاهلی با ماه‌های سال (قمری) ضرورت دارد و تفسیر آیه « لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا »[5] «و نیکی آن نیست که از خانه‌ها در آیید»، آشنایی با آداب زندگی و معاشرت مردمان جاهلیت نقش مهمی ایفا می‌کند.
ج. پیامبر اسلام و جامعه اسلامی
این بخش از تاریخ را می‌توان به دو بخش فرعی دوران پیش از هجرت و دوران پس از هجرت تقسیم کرد. آیه‌هایی که درباره برخورد با مشرکان و مقاومت مسلمانان و سیر دعوت پیامبر اکرم(ص) است، مانند دعوت پنهان و درون خانوادگی، دعوت آشکارا، صبر و بردباری و پرهیز از درگیری نظامی، آیه‌های تقیه، ابتلاء و امتحان و مشخص شدن مؤمن واقعی از منافق، وقایعی که منجر به هجرت پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان از مکه شد، بیان‌گر دوران پیش از هجرت است و نقلهای تاریخی ناظر به این وقایع، در فهم این آیات مؤثر است. دوران بعد از هجرت، در برگیرنده آیه‌های بیان‌گر برخورد نظامی با مشرکان مکه، آیه‌های ناظر به مهاجرت و انصار و پایان رو در رویی دو قبیله اوس و خزرج و نیز یهودیان اطراف مدینه و سرانجام آنها، منافقان و مشکل آفرینی آنان در راه پیشرفت اسلام است.نمونه این گونه آیات ، آیه افک است که ناظر به تهمت زدن برخی از منافقان به یکی از همسران پیامبر اکرم(ص) است و بدون بهره‌گیری از تاریخ، ابعاد آن مبهم و فهم آن مشکل خواهد بود[6].
پی نوشت ها:
[1] . حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل، ج 1، ص 40، 44و 45؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 67.
[2] . بر این اساس، قصه‌های قرآن دارای حلقه‌های مفقوده است و کسی که بخواهد بدان دست یابد، باید به منابع تاریخی مراجعه کند؛ اما این بدان معنا نیست که گفته‌های مورخان را بی کم و کاست بپذیرد، بلکه باید شرایطی برای آن در نظر گرفت که بیان کردیم.
[3] . ر.ک: المیزان، ج 13، ص 397و 398.
[4] . سوره توبه، آیه 37.
[5] . سوره بقره، آیه 189.
[6] . ر.ک: عاملی، جعفر مرتضی، حدیث الافک. در این کتاب، روایات تاریخی مربوط به آیات افک مورد نقادی جدی قرار گرفته و اکاذیب چندی بر ملا شده است.
غلامعلی عزیزیکیا- روششناسی تفسیر قرآن
