نویسنده:جواد کیانی

چکیده:
در این تحقیق،از مسئولیت‌های و تعهدی که توانگران نسبت به جامعه و مردم دارند با بیانات گوناگون تبیین شده است. به قشرهای متوسط توصیه شده است، هر چند بسیار اندک انفاق کنند. ما اینجا به بررسی آیات و روایات و سخنان حضرت علی(علیه‌السلام)در این زمینه می‌پردازیم. انفاق را از حقوق جامعه و مردم در مال و اموال اشخاص می‌توان معرفی کرد. انفاق تا کید شده ، غیر از خمس و زکات است .و در این زمینه احادیث و آیات قرآن و نهج‌البلاغه سخنان شیوا و رسای دارد .و این مطلب از این جهت حائز اهمیت است،که یکی از راه‌های از بین بردن فقر در سطح جامعه اسلامی است.

مقدمه:
انفاق در قرآن و احادیث و نهج‌البلاغه ،با زبان بسیار کوبنده و الزامی آمده است.با بررسی تعبیرهای درباره انفاق و رسیدگی به خویشاوندان و نیازمندان در سطح جامعه ، بخو بی روشن می‌شود که منظور یادآوری یک تکلیف استحبابی و غیر الزامی نیست.هنگامی که قرآن عذاب حتمی الهی را در بخل ورزیدن و ترک انفاق میدان،بی تردید آن انفاق لازم و تکلیف می‌شود.آیات و روایات خاصی در این موضوع هست که از(حق معلوم) در مال سخن گفته است.این آیات و روایات را نمی‌توان بر خمس و دیگر صدقات واجب حمل کرد، زیرا تعبیرها و واژه‌ها و سبک گفتار با این توجیه و تطبیق سخت ناسازگار است .

انفاق با عنوان (حق معلوم) در احادیث:

امام رضا(ع):
الولیدُ بن اَبان: قال: قلت ُلَهُ : هَل عَلی الرجلِِ فِی مالِه سِوَی الزکاهِ ؟ قال : :نَعَم ؛ اَینَ ما قالَ اللهُ (1)( وَ الّّذین َیَصِلونَ ما اََمَر اللهُ بِهِ اَنْ یُوصَلَ وَیخشَوْنَ رَبَّهُم ویَخافونَ سوءَ الحِسابِ. )(2)ولید بن اَبان گوید : به امام گفتم : آیا در مال تکلیفی جزء زکات هست ؟ امام گفت : آری پس این فرموده خدای درباره صلۀ ارحام و امثال آن کجا رفت: (کسانی که آنچه را خدا به پیوند دادن آن فرمان داده پیوند می‌دهند و از خویش می تر سند، و از سختی حساب بیم دارند) . در این حدیث امام رضا (علیه‌السلام ) به صراحت از حقوقی در مال افزون بر زکات سخن گفته است . سئوال راوی از همین موضوع است که پس از ادای زکات ، آیا تکلیف و مسئولیت دیگری متوجه انسان هست ؟ امام در پاسخ می‌فرمایند بلی ، پس از ادای زکات مسئولیت‌های مالی دیگری نیز هست . و به آیه ای از قرآن استدلال می‌کنند که از صله رحم و پیوند های خانوادگی سخن گفته است . در آموزش‌های رضوی مسئولیت‌های مالی اهمیت فراوانی دارد و در ردیف اوَل مسئولیت‌ها است ، و باز خواست و حسابرسی روز رستاخیز نیز در درجۀ نخست به آن‌ها بستگی دارد:
امام رضا (ع) :
عن آبِائِه (ع) عن علیّ(ع) قال : رسول الله (ص) : وَ اوَّّل مَنْ یَدخُلُ النّارَ اََمیرًٌ مَُُتُسلّطٌ لَم یَعْدِلْ و ذوثًروهٍ مِنَ المالِِِ ِ لَم یُعطِ المال َحَقَّّهُ . (3) به نقل از پدارنش از امام علی (ع) از پیامبر(ص) : نخستین کسی که کسی که داخل دوزخ گردد حاکمی است که دادگر نبوده است و ثروتمندی است که حق مال را ادا نکرده است (حقوق مالی را نپرداخته است) . مسئولیت‌های مالی و کیفر آن‌ها در ردیف مسئولیت حکومت و حاکمان قرار گرفته است ، و این اهمیت آن و الزامی بودن آن را روشن می‌سازد.در حدیث دیگری امام رضا (ع) لزوم حقوق مالی بیش از زکات را از پیامبر(ص) نقل می‌کند : عن آباِئهِ ، عن امیر المومنین علی بن ابیطالب (ع) : قیلَ : یا نبیّ الله ، اَفِی المالِ حقًّ سویَ الزکاهِ ؟ قال : نعم ، بّرُّ الرَّحِمِ اَِذا اَدبَرَتْ وَصِلَهُ الجارِ المُسْلِمِ ؛ فَما اََقَّرَبی مَنْ باتَ شَبعانَ و جارُهُ المُسلِمُ جائعً .(4) نقل از پدرانش ، از امام علی(ع) : به پیامبر(ص) گفتند : آیا درمال تکلیفی جز زکات هست؟ پیامبر(ص) گفتند:آری ، نیکی کردن (با مال)نسبت به بستگان آنگاه که روبگردانند ، و رسیدگی به همسایۀ مسلمان، به من ایمان نیاورده است کسی که سیر بخوابد و همسایۀ مسلمان او گرسنه باشد . این آیۀ زیر در احادیث به روشنی تفسیر شده و حدود تکلیفی آن مشخص گردیده است. وَالّذینَ فی اَموالِهِم حَقٌُ معلومٌ للسّاِئلِ والمحَْرومِ (5) امام صادق (ع) : (واِنَّ عَلَیکُم فِی اَموالِکُم غَیَر الزَّکاهِ فَقُلتُ:وَ ما عَلَینا فِی اَموالِنا غَیرُ الزَّکاهِ؟فََقالَ : سُبحانَ اللهِ، اَما تَسمَعُ الله عَزّوجلّ یَقولُ فی کتابِهِ : ( والّذینَ فِی اموالِهِم حَقٌ معلومٌ…)؟قال: قلتُ:فماذَا الحقٌّ المعلومُ الّذی عَلَینا ؟ قال : هُوَ الشِیئُ یَعْمَلُهُ الجلُ فی مالِهِ ، یُعطیهِ فِی الیَومِ ، اَوْ فِی الجُمعهِ ، اَوْفِی اشَّهْرِ قَلَّ اَوْ کَثُرَ-غَیَر اََنَّهُ یَدومُ عََلََیهِ. (6)در اموالتان تکلیف‌های بیش از زکات دارید :گفتم : جز زکات چه تکلیفی بر عهده ماست ؟ امام گفت : سبحان الله،آیا نشنیدی که خداوند بزرگ در کتابش گفته است : ( کسانی که در اموالشان حقی معلوم است برای خواهنده و محتاج را) گفتم:این (حق معلوم) که باید پرداخت کرد چیست؟گفت:آن مقداری است که انسان در مال خود در نظر می‌گیرد،و در هر روز یا هر جمعه،یا هر ماه آن را می‌پردازد،کم باشد یا زیاد ؛ لیکن به (برنامه) ادامه می‌دهد.
امام صادق(ع) :
لکِنَّ الله عَزَّوجلَّ فَرَضَ اَموال ِالاغنیاِء حُقُوقاً غَََیر الزَّکاهِ فقال عزّوجلّ : (والَّذینَ فِی اَموالِهم حقٌّ معلومًٌ لِلسائِلِِ )، فَالحقُّ المعلومُ غیرُالزَّکاهِ وَ هَُوَشئی ءٌ یَفرِضَهُ الرَّجُلُ عَلی نَفْسِهِ فِی مالِهِ ، یَجِب ُعَلیهِ اَنْ یَفْرِضَهُ عَلی طاقَتِهِ وَ سَعَهِ مالِهِ ، فَیودِّی الَّذی فَرَضَ عَلی نَفْسِهِ، اِنْ شاءَ فی کُلِّ یَوْم ٍ، و اِن شاءَفی کلَّ جُمَُعَهٍ و اِنْ شاءَ فی کلِّ شهرٍ. (7) خداوند بزرگ در اموال اغنیاء حقوق دیگری جز زکات قرار داده است و فرموده است : (آنان که در اموالشان حقی معین برای سائل هست.) پس حق معلوم(معین)جز زکات است.و آن چیزی است که هر کس تکلیف خود می‌داند که در مالش تعیین کند.و واجب است که در قلمرو توان و به مقدار ثروتش کند ، و مبلغی را که متعهد شده است هر خواست می‌تواند بپردازد : در هر روز یا در جمعه یا در هر ماه . در حدیثی دیگری از امام محمد باقر(ع) حقوق مالیی که افزون بر زکات باید پرداخت شود، و موارد مصرف آن بخوبی روشن گشته است:
امام محمد باقر(ع):
اِنَّ‌رَجُلاًجاءَاِلی علیّ بن الحسین (ع)فَقالَ لَهُ : اَخْبِرنی عَنْ قَوْلِ الله ِعزّوجّل:فِی اَموالِهِم حَقَُِ معلوم ُ…ماهذا الحقُ المعلومُ ؟ فَقال له علی بن الحسین(ع) : الحقُ المعلومُ ، الشیءیخرجه من ماله لیسَ من الزکاه و لا من الصدقه المفروضتین قال : فاذا لم یکن من الزکاه و لا من الصدقه فما هو؟ فقال : هو الشیی یخرجه الرجل من ماله ،ان شاء اکثر وان شاء اقل ،علی قدر ما یملک : فقال الرجل : فما یصنع به ؟ فقال : یصل به رحما ، و یقوی به ضعیفا ، و یحمل به کلا ، اویصل به اخاله فی الله ، او لنائبه تنوبه . مردی نزد امام سجاد (ع)رفت و گفت : از منظور از این فرموده خداوند (در قرآن) مرا آگاه کن در اموالشان حقی معلوم است . این(حق معلوم)چیست ؟ امام گفت (حق معلوم )مقداری است که انسان از مال خویش بیرون می‌کند ، غیر زکات و غیر از خمس .گفت : اگر غیر از زکات و خمس است پس چیست ؟امام گفت این مقداری است که هر کس از مالش جدا می‌کند ، زیاد یا کم به فرا خور ثروت و دارائیش . آن مرد گفت : با این مقدار چه باید بکند ؟ امام گفت : به فامیل می‌دهد ، و ناتوان را توان می‌بخشد، مشکل درمانده ای را از دوشش بر می‌دارد ، یا به وضع برادر دینی خود رسیدگی می‌کند ، یا برای دیگر پیش آ مدها که پیش می‌آید .(8)در حدیث دیگری از امام صادق(ع) نیز به جهت اجتماعی این تکلیف اشاره شده و چنین تعبیر گشت‌هاست: ( ویَحمِلُ بِه الکلَّ عَن قومِهِ ) (9) آن مبلغ را در راه برداشتن مشکلات از دوش مردم و جامعه بکار برد . این احادیث و تعالیم روشن می‌سازد که اجتماع اسلامی هنگامی که دچار کمبودها و مشکلات اقتصادی بود ، و فقر و محرومیت گریبانگیر بخش و بخش‌های از جامعه گشته ، یا هر نوع کمبود و نابسامانی دیگری پیش آمده بود ، مسئولیت توجه آحاد امت اسلامی است ، و باید همگان از اموال شخصی مایه بگذارند و کمبود و مشکلات جامعه و مردم را حل کنند ، و به تعبیر امام صادق (ع) مشکلات را از دوش مردم و قوم و قبیله خویش با سرمایۀ شخصی بردارند ، و راه را برای رشد افراد و تکامل جامعه فراهم سازند امروزه در جامعۀ ما ، مسئله جنگ و تهاجم خارجی و اهمیت آن و ضرورت تأمین بودجۀ آن ، و پس از آن اهمیت باز سازی مناطق جنگ زد ه ، و جبران خرابی‌های آن ، روشن شده است که باید همۀ مردم سرمایه گذاری کنند . لیکن برای برطرف کردن فقر و ریشه کن کردن زندگی‌های غیر اسلامی اکثریت محروم و اقلیت زیاده‌خواه و اسرافکار هیچ مرزی تعیین نشده است ، و لزوم سرمایه گذاری همگان به ویژه مال‌اندوزان روشن نگشته است . این یا از نشناختن جامعه و خطرات اصلی است که موجودیت نظام و جامعه را تهدید می‌کند ،یا از این جهت است که باز سازی کشور تا حدود زیادی مشکل نظام است ،از این رو به آن توجه بیشتری می‌شود ،اما فقر که مشکل توده های محروم و گمنام است مسکوت می‌ماند ، در هر حال این گونه مسائل و مشکلات اصولی داخلی ، از هر جنگ و هجوم خارجی ویرانگر تر و خطر ناک تر است و تکلیف در مورد آن جدی‌تر است ، اگر نیک شناخته شود و احساس مسئولیت متعهدانه ای در کار باشد .در پایان این بخش حدیث دیگری از امام صادق می‌آوریم که با سخن امام رضا(ع) در تعبیر یکسان است :
امام صادق (ع)
سماعه قال : سالته عن قول الله (الّذینَ یُصَلّونَ ماامر الله به ان یوصل) ؟ فقال : هو ما افترض الله فی المال سوی الزکاه . و من أذی ما فرض الله علیه فقد مضی ماعلیه . (10)سماعه می‌گوید : از امام صادق (ع) از این آیه پرسیدم : (کسانی گه آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده پیوسته دارند ) .امام فرمود : مقصود تکلیف‌ها و فریضه های خدایی در اموال است غیر زکات . و هر کس که هر چه را خدا مقرر داشته بپردازد ، وظیفه خود را انجام داده است.

نهج‌البلاغه ( حکمت‌ها ، خطبه‌ها ، نامه‌های ) مرتبط با انفاق

نهج‌البلاغه (خطبه‌ها ،حکمت‌ها ، نامه‌ها مرتبط با انفاق و منطبق با احادیثی که قبلاً ذکر شد) خطبه 23 ص84 الی ص 87 از خطبه های آن حضرت (علیه‌السلام) است (در آن فقراء را پند می‌دهد که بر اغنیاء رشک نبرید و به اغنیاء دستور داده که از روی ریا و خود نمائی کاری نکنند و فوائد صله رحم و مهربانی و کمک به خویشان را بیان می‌فرماید) : (7) أیّها النّاُس اِنّه لاَیْستَغنی الرَّجلُ و إنْ کانَ ذا مالٍ عَن عشیرتهِ وَ دِفاعِهمْ عَنْه بِأیدیهِم و أَلسنتهِم، و هُمْ أعظمُ النّاسِ حیطهًً مِّن وَّرائِهِ و أَلَمُّهُمْ لَِشعَثِه ،و أَعطَفُهُم عَلَیه عِندَ نازلهٍ إذا نَزلت به ، (8) و لِسان الصِّدقِ یَجْعَلُهُ اللهُ لِلمَرءِ فی النّاسِ خیرٌ لَّهُ مِن المال یَُوَرِثُهُ غَیرهُ . (9) وَ مِنها : أَلا لا یَعد لَنَّ أَحَدُکُم عَنِ اقَرابَهِ یَری بِها الخَصاصهَ أَن یَّسُدَّ ها بِالَّذی لا یزیدُهُ إِن أمسَکَهَُ و لا یَنْقُصُهُ إِن أهلَکَهُ (10)و من یَّقبضْ یَدَهُْ عَن عَشیرَتِهِ فَإنّما تُقبضُ منهُ عَنهُم یدٌ وّاحدهٌ وَّ تُقبضُ مِنهُم عنه أیدٍ کثیرهٌ (11)و مَن تَلِنْ حاشیَتُهُ یَستَدِم مِّن قَومِه المودّهَ . (7) ای مردم هیچ از طائفه و خویشان خود بی نیاز نیست هر چند صاحب مال و دارائی باشد و بدست و زبان آنها که از او دفاع و یاری نمایند حاجت دارد و نزدیکان شخص برای حفظ الغیب او مهمترین اشخاصند و بهتر می‌توانند پراکندگی و گرفتاری او را مرتفع سازند و در هنگام سختی و پیشامد های ناگوار اگر برای او پیش آید بر او (از بیگانگان) مهربانترند (8) و نام نیکو که خداوند به شخص در میان مردم عطاء فرماید بهتر است برای او از ثروت و دارائی که برای دیگری به میراث گذارد.(9) و قسمتی از این خطبه است : آگاه باشید نباید رو بگرداند یکی از شما خویشان خود آنگاه که ببیند آنها را در فقر و پریشانی و بایستی بایشان احسان نماید مالی را که زیاد نمی‌شود و اگر از دادن آن خو داری نماید و کم نمی‌گردد و آن را صرف کند (خداوند عوض آن را خواهد داد) (10 ) و که از طائفه خویش دست بکشد (آنها را کمک و دستگیری ننماید) پس،از ایشان یک دست گرفته شده و از او دستهای بسیار ، (11) و کسی که (به خویشان خود) متواضع و مهربان و همراه باشد دوستی همیشگی آنها را به خود جلب نماید.
خطبه 142ص432
از سخنان آن حضرت ( علیه‌السلام) است (در مذمت مال داری که مالش را بی جا صرف می‌کند)(2) فَمَن أَتاهُ الله مالاً فَْلیَصِلْ بِهِ القَرابَهَ ، و لْیُحسِن مّنه الضّیافَهَ ، و لْیَفُکَّ بهِ الأسیرَ والعانِی، ولْیُعطِمِنه الفُقیر والغارم ، وَ لیَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَی الْحُقوقِ والنَّوائِب ابْتِغاءَ الثَّوابِ، (3) فَإنَّ فَوزاً بهذِهِ الْخِصالِ َشرَفُ مَکارِمِ الدُُّنیا ، و درکُ فَضائِل الأخِرَهِ ،إن شاءَ اللهُ . (2)پس کسی که خداوند ثروتی عطاء فرموده ، باید با مال خویشان را کمک و یاری کند، و از آن مال (آشنایان را ) مهمانی شایسته نماید (به هر کس مناسب حال خودش) و با آن اسیر و گرفتار را رهائی بخشیده و از آن به درویش و وام دار عطا کند، و باید شکیبائی ورزد برادری حقوق (واجبه مانند زکات و مستحبه مانند صدقات )و دفع حوادث و پیش آمدها، و اینها را برای بدست آوردن ثواب و پاداش الهی بنماید (نه از روی ریا و خود نمائی) (3)پس پیروزمند شدن به این بخشش‌ها (که بیان شد)در دنیا باعث بزرگ شدن و خوشنام بودن و نیکی، در آخرت وسیلۀ رسیدن به درجات عالیه است ، اگر خدا بخواهد .
نامه 47 ص997
وصیت‌های آن حضرت (علیه‌السلام) است به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام )هنگامی که ابن ملجم (لعنه الله) به آن بزرگوار ضربت زده. (2)وَ اللهَ اللهَ فِی الأَیتام ِ، فَلا تَُغِبُّوا أَفواهَهُم ، وَ لا یَضیعُوا بِحَضْرَتِکُم ،وَ اللهَ اللهَ فِی جِیْرانِکُم ، فَإنَّهُم ْوَصَّیهُ نَبِیّکُم ، ما زالَ یوصِی بِهِم حَتّی ظَنَنّا اَنَّهُ سَیُوَرِّثهُمْ. (2)و از خدا بترسید از خدا بترسید دربارۀ یتیمان ، پس برای دهنهاشان نوبت قرار ندهید (گاه سیر و گاه گرسنه مگذارید ) و در نزد شما (بر اثر گرسنگی و برهنگی و بی سرپرستی ) فاسد و تباه نشوند ، و از خدا بترسید از خدا بترسید دربارۀ همسایگانتان که آن سفارش شدۀ پیغبرتان هستند ، همواره دربارۀ ایشان سفارش می‌فرمود تا گمان کردیم برای آنها (از همسایه) میراث قرار دهد(در مالشان سهمی تعیین فرماید).
حکمت 224 ص1189:
و قال علیه‌السلام :مَن یُّعطِ بِا لیَد القصیرهِ یُعطََ بِالیَدِ الطَّویلَهِ وَ مَعنی ذ لِکَ أنَّ ما یَنفِقهَُ المَرءُ مِن مّالِهِ فِی سَبیلِ الخَیرِ وَ البِّرِ وَإِنْ کانَ یَسیراً فَإنَّ اللهَ تَعالی یَجْعَلُ الجَزاءَ عَلیهِ عَظیماً کثیراًَ، وَ الیَدانِِ ههُنا عِبارَتانِ عَنْ النِّعْمَتَینِ ، فَفَرَقَ علیه‌السلامُ بَینَ نِعمَهِ العَبدِ وَ نِعمهَِ الرَّبِّ بِالقَصیرَهِ و الطَّویلَه، فَجَعَلَ تِلکَ قَصیرَهً وَّ هذِهِ طَویلهً ، لِأَنَّ نِعَمَ اللهِ أبَداً تَضعُفُ عَلی نِعمَ المَخلوقِ أَضعافاًً کثیره ، إذ کانَت نِعم اللِه اَصلَ النِعَمَ کلّها ،فکُلُّ نعمهٍ إلیها ترجعُ ومنها تَنزِعُ . امام (علیه‌السلام) (در سود انفاق) فرموده است:کسی که بدست کوتاه (مال و دارائی خود را هر چند اندک باشد در راه خدا)ببخشد بدست دراز (از جانب خدا) بخشش می‌یابد (سید رضی (علیه الرحمه)می‌فرماید : )و معنی این فرمایش آنچه را شخص از مال و دارائیش در راه‌های خیر و نیکی انفاق می‌کند هر چند اندک باشد خدای تعالی جزاء و مزد آن را بزرگ و بسیار می‌گرداند (چنان که در قرآن کریم س 2 ی 261 می‌فرماید : مَثلُ ا لّذینَ یُنْفِقونَ أَموالَهم فی سبیلِ اللهِ کَمَثَلِ حَبََّهٍط آَنْبَتَتْ سَبعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُْنبُلَهٍ مِّائهٌ حَبَهٍ و اللهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ و اللهُ و اسِعٌ عَلیمٌُ یعنی داستان آنان که دارائی‌شان را در راه خدا (به درویشان و مستمندان) می‌دهند مانند داستان دانه است که از آن هفت خوشه بروید که در هر خوشه صد دانه باشد (یک دانه هفت صد د انه شود )و خداوند (این مقدار را)بر هر که خواهد بیفزاید، که خداوند گشایشگر و (بر همه چیز)احاطه کامل دارد.
حکمت 417 ص1285:
و قال علیه‌السلام :انّ لله عباداً یّختصُّهُم الله بالنّعم لِمنافع العِباد فَیُقِرُّها فی أیدیهم مّا بذ لوها،فإذا َمنَعوها نَزَعَها منهم ثمّ حَوَّلَهآ إلی غیر هم امام علیه‌السلام (در ترغیب دستگیری مستمندان )فرموده است : خدا را بندگانی است که آنان را به نعمتهائی تخصیص داده برای سود بندگان پس آن نعمت‌ها را در دسترس آنها می‌گذارد هنگامی که (به مستحقین و زیردستان) ببخشند ، و هر گاه آن نعمت‌ها را جلو گیرند (چیزی از آنها را به کسی ندهند) از آنان گرفته به دیگران انتقال می‌دهد (که در راه نیازمندان بکار بردند) سایر خطبه‌ها ، حکمت‌ها ،……در مورد انفاق
خطبه 109ص338وص339
از خطبه های آن حضرت علیه‌السلام است (در بیان اسباب تقرب به خداوند و حفظ شعائر اسلام ):(9)و صدقه السّرِّ فإنها تکفّرالخطیئهَ وصدقهُ العلانیهِ فإنّها تَدفع مَیته السوء و(نهم) صدقهُ دادن (احسان به فقراء و درماندگان) است ، صدقه پنهانی گناه را می‌پوشاند (بسبب آن خداوند عقاب معصیت و گناه را کم می‌فرماید ) و صدقه آشکار کردن مردن بد (مرگ ناگهانی ،غرق شدن ، سوختن ،زیر آوار رفتن و مانند آنها ) را دفع می‌کند
حکمت 69ص1070
وَ اعْلَمْ اَنّ أَفْضَلَ المُؤمِنینَ أَفْضَلُهُمْ تَقْدِمَهًً مِّن نًّفْسِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مالِهِ ،َ وأَنَّکَ ما تقدم مِّن خَیْرٍ یَّبقَ لَکَ ذُخرُهُ ، وَ ما تُؤَخِّرْهُ یَکُن ِلّغَیِرکَ خَیْرُهُ ، وَ احْذَرْ صَحابَهَ مَن یَّفیلُ رَأیُهُ وَ یَُنکَرُ عَمَلُهُ ، فَإنَّ الصّاحِبَ مُعْتبر بِصاحِبهِ و بدان نیکو ترین مؤمنین بهترین ایشان است از جهت بخشش نمودن از خود و بستگان و دارائیش (کسی که خود اطاعت و بندگی کند ، و بستگانش را به راه راست راهنما ید ، و از دارائیش به درویشان و مستمندان بدهد )و بدان نیکویی (انفاق و بخشش در راه خدا )را که تو از پیش می‌فرستی برای تو اندوخته می‌ماند (روز رستخیز پاداش آن را می‌یابی ) و آنچه را که بجا می‌گذاری نیکوئی آن برای دیگری است (سودش را وارث می‌برد ) و بپرهیز از معاشرت و یار شدن باکسی که دارائی رأی و اندیشه سست و کردار ناپسند است ، زیرا شخص با یارش هم خو می‌شود (پس او را بیارش مانند می‌نامند)
حکمت 138ص1154:
و قال علیه‌السلام (1) سُوسُوا إِیمانِکم بالصّدَقهِ ، (2)وحَصّنوا أَموالَکُم بالزّکاه (3)وَ ادفَعوا امواجَ البلاءَ بالدُّعاءِ امام علیه‌السلام (در ترغیب به صدقه و زکات و دعا ء) فرموده است (1) ایمانتان را با صدقه سیاست و حفظ نمایید (که صدقه نشانه کمال ایمان است و مؤمن برای پاداش با نیت پاک به آن می‌شتابد )(2) و دارائیتان را با زکات دادن در پناه آورید (چون اگر ندهید به فقراء و مستمندان خیانت کرده‌اید و شایسته است که از بین برود )(3) و گرفتاری‌های پی در پی را با دعاء و در خواست دور نمایید.

آیات قرآن (منطبق با احادیث بالا )

سوره بقره ،آیه 177
و لِکنَّ البِرَّ مَنْ امَنَ بِاللهِ وَ الیَوْمِ الاخِرِ وَ المَلائِکَهِ وَ الکِتابِ والنَّبیینَ ج واتَی المالَ عَلی حُبِّهِ ذوِی القُربی و الیَتامی والمَساکینَ وَ ابنَ السَّبیلِ َو السّائلینَ و فِی الرِقابِ وَ اَقامَ الصَّلوهَ واتَی الزَّکوهَ والمُؤفونَ یَعهدِهِم اذا عاهَدوا وَ الصّابرینَ فِی البَاْسا ءِو الضّرّاءِ و حین َالباْسِ ط اوُلئِکَ الّذینَ صَدَقوا وَ اوُلئِک َهُم ُالمتُّقُونَ (4) ولیکن نیک کسی است که گروید به خدا و روز باز پسین و فرشتگان و کتاب و پیغمبران و داد مال را بر دوستیش صاحبان قرابت را و یتیمان را و درماندگان و راه گذریان محتاج را و سؤال کنندگان را و در خلاص کردن‌ها و بر پا داشت نماز و داد زکات را و وفا کنندگان به پیمانشان چون پیمان کنند و شکیبایان در سختی بی چیزی و سختی رنجوری و هنگام کار زار آنها آنانند که راست گفتند و آنها ایشان پرهیز کاران
سوره بقره آیه 211
یَسئَلونکَ ماذا یُنفِقونَ ط قُلْ ما اَنفَقتُم مِنْ خَیْرٍ فَلِلْو الِدَیْنِ وَ الْاَقْرَبینَ وَ الْیتامی وَالمَساکینِ وَ ابن ِالّسبیل ِ ط وَ ما تَفْعَلوُا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللهَ بِهِ عَلیمٌ (1) و می پرسند ترا چه چیز انفاق کنند بگو آنچه انفاق کردید از مال پس برای پدر و مادر و نزدیکان و بی پدران و بیچارگان و راه گذریان محتاج است و آنچه می‌کنید از نیکی پس به درستی که خدا به آن داناست .
سوره بقره آیه 276
لِلْفُقراءِ الَّذینَ اُحْصِروا فی سَبیلِ اللهِ لا یَستَطیعونَ ضَرباً فِی الاَرضِ یَحْسَبُهُمَْ الجاهِلُ اَغْنیاءَ مِنَ التَعَفُّفِ تَعْرِفُهُم ْبِسیماهُم لا یَسْئَلونَ النّاسَ الِحافاً ط وَ ما تُنفِقوا مِنْ خَیْرٍ فإنَّ اللهَ بِهِ عَلیمٌ(4) (صدقات) مخصوص فقیرانی است که (در راه)خدا ناتوان و بی چاره‌اند ، و توانایی آن که کاری در پیش گیرند ، ندارند. و از فرط عفاف هر کس از حال آنها آگاه نباشد ، پندارد که غنی و بی نیازند . شما به( فقر) آنها از سیمایشان پی می‌برید . (از عزّت نفس) هرگز (چیزی) با اصرار (از کسی) سؤال نکنند و هر چه انفاق کنید خدا بر آن آگاه است سایر آیات قرآن در مورد انفاق .
سوره بقره، آیه2
اَلّذینَ یُؤمنونَ بِالغَیبِ و یُقیمونَ الصَلاهَ وَ مِمّا رَزَقْناهُم یُنْفِقونَ (1) آنان که ایمان آوردند به نادیده و به پا می‌دارند نماز را و از آنچه روزی دادیم ایشان را انفاق می‌کنند .
سوره بقره ،آیه 91
وَ انْفَقوا فی سبیلِ اللهِ و لا تُلقُوا بِاَیدیکُم الی التهلکهِ و اَحْسَنوا اِنّ اللهَ یُحِّبُ المُحْسِنین (5) و انفاق کنید در راه خدا و میندازید خود را بدستهای خود به هلاکت و نیکویی کنید به درستی که خدا دوست دارد نیکو کاران را
سوره بقره آیه 264
مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقونَ أَموالَهُم فی سَبیلِ اللهِ کَمَثَلِ حَبَهٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کُلِ ّسُنْبُلَهٍ مِاَئهٌ ط وَاللهٌ یٌضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ واللهُ واسعٌ عَلیمٌ مثل کسانی که انفاق می‌کنند مالهاشان را در راه خدا چون مثل دانه است که برویاند هفت خوشه که در هر خوشه صد دانه و خدا می‌افزاید از برای آنکه می‌خواهد و خدا فراخ رحمت دانا است .
سوره بقره آیه ،265
اَلّذین یُنفقونَ اَموالَهُم فی سَبیل الله َُثمّ لا یُتبعونَ ما اَنفَقوا مَنّا و لا اذیً لَهُم اَجْرَهُم عِندَ رَبِّهِم ج وَلا خوفٌ عَلَیهِم وَلا هُم یَحْزَنون (4) آنان که انفاق می‌کنند مالهاشان را در راه خدا پس از پی نمی‌کنند آنچه را انفاق کردند منّتی و نه آزاری مرایشان راست مزدشان نزد پروردگارشان و نیست بیمی بر ایشان و نه ایشان اندوهناک می‌شوند
سوره بقره آیه 268
وَ مَثَلُ الَّذینَ یُنفِقونَ أَمْوالَهُم ابْتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ و تثبیتاً مِن أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بَِرْبَوهٍ اَصابَها و ابِلٌ فَاتَتْ اکلها ضِعفَین ِفَاِن لَم یُصبها و ابلٌ فَطَلٌّ ط والله بِما تَعمَلونَ بَصیرٌ(2) و مثل آنان که مالشان را در راه خشنودی خدا و تثبیت (ملکات نفسانی) در روحشان انفاق کنند ، مثل باغی است که بر پشته (و زمین شایسته) ای قرار دارد (که اگر) باران زیادی به موقع بر آن ببارد ، حاصلی دو چندان دهد ، و اگر باران بسیاری هم بر آن نبارد ، باران اندکی (هم برای او کافی است تا باز هم به ثمر رسد) .
سوره بقره : آیۀ 270
یاأیُّهَا الَّذینَ امَنُوا أَنفِقوا مِنْ طَیّباتِ ما طیباتِ ما کَسَبْتُم وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَکُم مِنَ الارضِّ و لا تَیَمَّموا الخَبیثَ مِنهُ تُنفقونَ .ای اهل ایمان از بهترین آنچه (به کسب و تجارت)اندوخته‌اید و از آنچه برای شما از زمین می‌رویانیم انفاق کنید.
سوره بقره :273
وَ ما أَنفَقْتُم مِن نََفَقهٍ أوْ نَذَرْتُمْ مِن نذرٍٍ فإنّ اللهَ یعلمهُ و للظالمینَ مِنْ أنصارٍ. هر چه انفاق کنید با هر نذری را که عهد کنید ، همانا خداوند آن را می‌داند و ستمکاران را (در دو جهان) یار و معینی نخواهد بود.
سورۀ بقره : آیۀ 274
إِن تُبدوها الصَدقاتِ فَنعمّا هِی َج وَ إن تُخْفوا وتُؤتوُهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُم وَیُکَفِّرَ عَنْکُمْ مِن سَیِئاتِکُم والله ُبِما تَعْمَلونَ خبیرٌ اگر آشکارا (به مستحقان) صدقات دهید،این کاری نیکو است ، و لیکن اگر آن را پنهانی به فقیران رسانید برای شما نیکو تر است و( خدا به پاداش آن) بخشی از گناهان شما را مستور دارد و خدا به (آشکار و پنهان) آنچه انجام می‌دهید آگاه است
سوره بقره :آیه 275
لَیْسَ عَلیکَ هُدیهُم وَ لکنَّ اللهَ یَهدی مَن یَشاء ُط وََ ما تَنْفِقوا مِنْ خَیْرٍ فَلاَِ نْفُسِکُم ط و ما تُنْفِقونَ اِلّا ابْتغاءَ وَ جْهِ الله ِ ط و ما تُنْفقُوا مِنْ خَیرٍ یُوَفَّ اِلَیکُم وَانتُم لا تُظْلَمونَ (3) هدایت خلق بر عهده تو نیست ، بلکه (وظیفه تو دعوت است و) خدا هر که را خواهد هدایت کند ، و شما هر مالی که انفاق و احسان کنید ، به سود خویش کرده‌اید ، و نبایست جز در راه رضای خدا انفاق کنید و هر نیکی که کنید (پاداش آن از طرف خداوند )تمام و کمال به شما می‌رسد و ها گز به شما ستم نخواهد رسید.
سوره بقره :آیه 277
الَّذینَ یُنفِقونَ اَموالَهُمْ بالّیل و النّهارِ سِراًو عَلانیهًفَلَهُم اَجْرُهُمْ عِندَ رَبّهمْ و لا خَوفٌ عَلَیهِم وَلا هُم یَحْزَنون (1)کسانی که مال خود را در شب وروز، ونهان وآشکار انفاق کنند ، پاداش آنان نزد پروردگارشان (نیکو) خواهد بود ، و هرگز (از حادثه آینده) بیمناک و (از امور گذشته) اندوهگین نخواهند گشت.
سورۀنساء :آیه 43
وَ ماذا عَلَیهِم لَوْ امَنوا بِاللهِ وَالیَوم ِالاخِرِ و اَنْفَقُوا مِمّا رَزَقَهُم ُاللهُ ط وَکانَ اللهُ بِهِم عَلیماً و چه زیانی به آنها می‌رسد اگر به خدا و روز قیامت ایمان آورده ، و از بهرهای که خدا به آنان داده (برای خدا) می‌کردند ؟ و خدا به (احوال و نیات )آنان دانا است .
سورۀ انفال :آیۀ 3
الّذین یَُقیمونَ الصَّلوه وَ مِمّا رَزَقْنا هُم یُنْفِقونَهمان انان که نماز را (با حضور قلب ) به پا می‌دارند و از هر چه روزی انها کردهایم (به فقرا) انفاق می‌کنند.
سورۀ انفال :آیۀ 37
إِنَّ الَّذینَ کَفروُا یُنفِقونَ اَمْوالَهُمْ لِیَصُّدُوا عَنْ سَبیل اللهِ فَسَیَنفُقونَها ثمَّ تَکونُ عَلَیْهم حَسْرَهً ثمَّ یُغلَبونَ ؛ کافران اموالشان را بری این که راه خدا را ببندند انفاق و خرج می‌کنند ، پس بزودی مالهایشان (بر سریان خیال باطل) برود ، و آن گاه حسرتش بر دل آنها بماند ،آنها گاه مغلوب خواهند شد.
سورۀ انفال:آیۀ62
وَ أعِّدُوا لَهُم ْما استَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ و مِن رِباطِ الخَیْلِ تُرْهِبونَ بِهِ عَدُوَّا اللهِ وَ عَدُوکُمْ و اخُرینَ مِنْ دونِهِْم لاتَعلَمونَهُم ْاللهُ یَعْلَمُهُمْ و ما تُنْفِقَوا مِن شَیءٍ فی سَبیلِ الله ِیُوََّفَ اِلَیْکُمْ وَ اَنتُم لا تُظْلَمونَ . وشما (در مقام مبارزه با آنها) تا آن حد که بتوانید از نیرو واسبان سواری برای تهدید دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم سازید ؛ و بر قوم دیگری که شما بر (دشمنی) آنان مطلع نیستید و خدا به آنها آگاه است (نیز مهیا باشید) و انچه در راه خدا صرف می‌کنید تمام به شما باز گردانده می‌شود ، و هرگز به شما ستم نخواهد شد.
سورۀ انفال:آیۀ65
وَ اَلَّفَ بَینَ قُلُوبِهِم لَوْ انْفَقتَ ما فِی الاَرضِ جَمیعاً ما ألّفتَ بَینَ قُلُوبِهم و لکنَّ اللهَ اَلَّفَ بَینَهُم اِنَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ و دلهای مومنان ر الفت داد،(دلها یی)که اگر با تمام ثروت روی زمین می خواستی میان آنها الفت دهی نمی توانستی ؛ لیکن خدا آنها را تالیف کرد ،که او (بر هر کاری) مقتدر و حکیم است.
سورۀ توبه:آیۀ54
وَ ما مَنَعَهُم أَن تُقبَلَ مِنْهُم ْنَفَقاتُهُم إِلّا أَنَّهُمْ کَفَروا بِاللهِ وَ بِرَسولِهِ وَلا یَاتوُنَ الصَلوهِ اِلاّ وَ هُم کُسالی و لایُنفقُونَ إلاّ وَهُمْ کارِهونَ و هیچ مانعی از قبول انفاق های آنها نبود ، جز آن که به خدا و رسولش کافر بودند و جز به حال کسالت به نماز نیایند ، و انفاق نکنند جزء آن که سخت کراهت دارند.
سورۀ سجده:آیۀ16
تتجافی جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ یَدعونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعًا وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقونَ پهلوهایشان از بسترها جدا می گردد . پروردگار خود را با بیم وامید میخوانند ، و از آنچه روزی آنها کردیم انفاق می‌کنند.
سورۀ فاطر: آیۀ27
إنَّ اَّلذینَ یَتلونَ کِتابَ اللهِ و أَقامُوا الصَّلوه َوَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقناهُم سِّراً وَ عَلانیهً یَرجُونَ تِجارهً لَنْ تًبورً. آنها که کتاب خدا را تلاوت می کنند و نماز را بپا می‌دارند ، و از آنجه به آنها دادهایم نهان و آشکار انفاق می‌کنند ؛ به تجارتی امید دارند که هرگز زیان نمی کند.
سورۀ حدید:آیۀ 7
امِنوا بِاللهِ وَ رسولِهِ وَ أَنفَقوا مِمّا جَعَلَکُم مَُْسْتَخْلَفینَ فیهِ ط فَالَّذینَ امَنوُا مِنْکُمْ وَ أَنفَقوا لَهُم أَجرٌ کبیرٌ(ای بندگان) به خدا و رسول او ایمان آورید و از آنچه را در آن وراث (گذشتگان) گردانیده انفاق کنید . پس آنان که از شما ایمان اورده و انفاق کرده اند پاداشی بزرگ (بهشت ابد) دارند
سورۀ منافقون:آیۀ10-11
و اَنفِقوُا مِّما َرزَقناکُم مِن قَبلِِ اَنْ یَأتِیَ اَحَدَکُمْ الْمَوْتُ فَیَقوُلَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّْرْتَنی اِلی اَجَلٍ قَریبٍ فَاَصَّدَّقَ وَ اَکُنْ مِنَ الصّالِحینَ وَ لَنْ یُوَخِرَ اللهُ نَفْسًا اِذا جاءَ اَجَلُها وَ الله خَبیرٌ بِِما تَعْملونَ و از انچه روزی شما کردیم (در راه خدا ) انفاق کنید ، پیش از آن که مرگ یکی از شما فرا رسد ، و (درآن حال حسرت) بگوید : پروردگارا اگر اجل مرا اندکی تاخیر اندازی صدقه و احسان بسیار کنم و از شایستگان شوم خدا هرگز اجل کسی را که وقتش فرا رسیده به تاخیر نیفکند ؛ و خدا به آنچه (نیک وبد) آگاه است.
نتیجه گیری:
1.انفاق با عنوان(حق معلوم) در قرآن و نهج‌البلاغه و احادیث ، یک تکلیف الزامی شمرده و شرط آن را ایمان به خدا و رسولش قرار داده است.
2.در این تحقیق اذعان شده است،انفاق چیزی غیر از خمس و زکات است و مسئولیت مالی توانگران نسبت به ضعیفان قرار داده شده است.
3.در اینجا نیز به آنهای که تعلق می‌گیرد بیان شده است از جمله : خویشان، همسایگان،برادران دینی و در مراحل بعدی اقشار مختلف را در بر می‌گیرد.
4.انفاق ،آن مقدار مالی است که انسان باید در نظر گیرد و در هر روز یا هر جمعه یا هر ماه آن را بپردازد (قابل توجه است که آن مال زیاد باشد و چه کم) .

پی نوشت ها :

1 .مجمع‌البیان 6/289.
2.سوره رعد (13):21.
3.عیون اخبار الرضا (ع)2/28؛مسند الامام الرضا (ع)؛امالی مفید
4.امالی شیخ طوسی 2/134.
5.سوره معارج :24و25.
6.کافی 499/3.
7.وسائل 6/27.
8.وسائل6/29.
9.وسائل 6/29 .
10.تفسیر عیاشی 2/209.
منابع
1.قرآن
2.نهج البلاغه
3.تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود عیاشی ،2جلد،چاپخانه علمیه تهران ،1380ق.
4.حرّ العاملی ، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ، تصحیح وتحقیق : الشیخ عبد الرحیم الرّبانی
الشیرازی ، الطبعه السادسه ، دارالاحیا التراث العربیه ، بیروت ،1412ه،1991م.
5.شیخ طوسی ، الامالی ،1جلد ، انتشارات کتابخانه اسلامیه،1362.
6.شیخ صدوق ، التوحید،عیون اخبار الرضا(ع) ، انتشارات جهان ، تهران ، [بی تا].
7.شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، تحقیق : محمد ابو الفضل ابراهیم ، مصر ،1358ق.
8.طبرسی ، فضل ابن حسن ، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، ط2،دارالمعرفه ، بیروت1408.
9.کلینی ، محمدبن یعقوب ، الاصول من الکافی ، ط2،دارالکتب الاسلامیه ، تهران ،1362ه.ش.
10.کلینی ، محمدبن یعقوب ، الفروع من الکافی، صححه وقابله و علق علیه علی اکبر الغفاری ، الطبعهالثانیه ، چاپخانه حیدری ، دارالکتب الاسلامیه،تهران، 1362.
11.مسندالامام رضا (ع) جمعه و رتبه الشیخ عزیز الله العطاردی الخبوشانی، الناشر، الموتمر العالمی للامام الرضا (ع) ، موسسۀ طبع ونشر آستان قدس الرضوی ،1406ه.
12. نوری طبرسی، میرزا حسین،مستدرک الو سائل ومستنبط المسائل ، المتوفی سنه1320 ه، الطبعه الاولی،موسسۀ آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث ، المطبعه مهر ،قم ،1407.