اسلام با نگاهی دقیق و عمیق به تمام ابعاد وجودی زن تعریفی درست و مسیری استوار برای حضور زن و در تام عرصه های فردی و خانوادگی، اجتماعی، ‌فرهنگی، ‌اقتصادی و سیاسی ارائه و وظائف و نقشهای تعالی بخش زن در نهاد خانواده را ذکر نموده است. در این مقاله به تبیین نقش زن مسلمان در نهاد خانواده پرداخته ایم.

مقدمه:

اسلام به عنوان دینی جاودانه به تمام ابعاد وجودی بشر نگاهی جامع داشته و لذا دیدگاه ویژه، ‌روش و بی نظیری در مورد نقش زن دارد، ‌اما پیش از هر چیز باید دانست که از نظر گاه اسلم و قرآن منظور از نقش زن جهاد کوشش و پیکار در راه خدا و فداکاری و گذشت در این راه است که این کار از هر کسی به نحوی و تحت شرایط خاصی ساخته است به همین جهت جهاد با صلاح در میدان جنگ از زنها برداشته شده و بر آنها واجب نیست، ‌اما اگر از راه های دیگری که با ساختمان وجودی و عفت و شخصیت آنان سازگار باشد بتوانند خدمتی در این راه انجام دهند، یکی از نشانه های ایمان ثو کمال آنها است و از این رو حضرت زهرا(س) از تمام فرصتهایی که پیش می آمد برای مبارزه با بی دینان و بدعت گذاران استفاده می نمود. (1)
این نقش گذاری در تمام زوایای زندگی حضرت زهرا(س) در قالب جهاد با نفس جهاد در میدان مبارزه با بی دینان جهاد فرهنگی سیاسی و… به شکل درخشانی نمود دارد چرا که ایشان در دامن مادی مجاهد پرورش یافته بود مادری که سه سال مسلمانان محصور در شعب ابی طالب را اداره کرد و همه ی اموال خود را در این راه خرج نمود بی حرمتیها به او وارد شد و شهامتها در این راه دید و هر قدر این اتفاقات بیشتر می شد صبر و استقامت او افزون می گشت. (2) حضرت خدیجه(س) که از همان آغاز با برگزیدی همسری روحانی نه ثروتمند و صرف مال در مسیر درست نه در رباخواری ثابت کرد که طالب زندگانی سعادتمندانه است و آن را بر پایه ی جهاد در راه خدا استوار می داند و همه ی اینها نشأت گرفته از شخصیت برجسته استقلال نفسانی و اطلاعات کافی او بود(3) حضور فعال زنان از همان طلیعه ی ظهور دین محمدی در صحنه ها بیعت و هجرت کاملاً‌ آشکار بود و همانها بودند که همدوش مردان و با تحمل شکنجه ی مشرکان دین خدا را حمایت می کردند: « یا ایها النبی اذا جائک المومنات یبایعنک علی ان لا یشرکن بالله شیئا» (4) ای پیامبر! هنگامی که زنان مومن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار ندهند.
« یا ایها الذین آمنوا اذا جائکم المومنات مهاجرات فامتحونهن…»(5) ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما آیند آنها را آزمایش کنید…
در ماجرای قیام امام حسین(ع) نیز زنان در نقشهای مختلف جهادی شرکت فعال داشتند همسر زهیربن القین او را به همراهی امام حسین(ع) خواند و او را متحول ساخت. (6) علاوه بر نقش انگیزش و تشویق زن در حادثه ای عظیم کربلا زنان نقش دفاعی تبلیغی و اطلاع رسانی و نیز نگهداری انقلاب را بر عهده داشتند(7) که زینب کبری(س) علمدار زنان مجاهد کربلا بود.
قیام علیه طاغوت و خطبه های آتشین زینب (س) گرچه برای ایشان و دیگران خطرات جانی داشت اما محکوم سازی و رسوا نمودن ستمگران و فراهم ساختن موجبات درک و رشد مردم جاهل و ترسو که خود را در برابر یاغی زمان یکسره باخته و فریب تبلیغات دستگاه دیکتاتوری بنی امیه را خورده بودن محسوب می شد. افزون بر این، ‌رساندن پیام مقدس حجت زمان و سرور آزادگان حضرت امام حسین(ع) که جنایتکاران کوفه و شام خیال می کردند آن ندای مقدس را در میان شنهای تفدیده ی نینوا خاموش کرده اند به اقصی نقاط جهان رسالتی الاهی و تاریخی بود که پشت مردان جهان در حمل آن خم می شد و از عهده شان خارج بود(8) آنجا که فصاحت و بلاغت زینب(س) کاخ یزید را ویران نمود و مشتی بر دهان پسر زیاد شد و ابن زیاد با آن همه عداوتی که نسبت به خاندان پاک مطهر پیامبر (ص) داشت نتوانست تعجب خود را از آن همه شیوایی و رسایی در قالب الفاظی زیبا و موزون پنهان دارد، ‌لذا به صورت تحقیرآمیز گفت: به راستی که این زن در علم سجع گویی زبردست است، ‌اما زینب(س) در پاسخش فرمود: زن را با سجع گویی چه کار؟ مرا بدان دلبستگی نیست و آنچه شنیدی سوز سینه ام بود که بر زبان جاری شد.(9)
همه ی اینها باید درسی باشد برای زنان امروز تا بدانند چگونه باید به جای استفاده از زبان در مسیر شهوت با بیان فصیح و بلیغ آنرا در همه عرصه های جهادی بکار بندند. زنان در عرصه ی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران نیز افتخار آفریدند و در میدان جهاد در زیر لوای حجاب اسلامی نقش آفرینیهای جهت آوری از خود به منصفه ی ظهور رساندند که در کلام نورانی بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، ‌امام خمینی (ره) کاملاً ‌تبیین گردیده است که عبارتند از:
1- تربیت مجاهد: « خداوند شماها را حفظ کند، ‌شماها که در زمان خود بزرگان را می پرورایند، شما که وظیفه ی مادری دارید و این بزرگترین وظیفه است که اسلام به آن احترام گذاشته است مادرانی که فرزندانی تربیت می کنند که آتیه ی ملت را حفظ می کند…» (10)
2- جهاد مالی:« شما خانمها همه جهاد کردید در راه نهضت و پیروزی اسلام و هم جهاد مالی کردید شما در عرض سربازان اسلام و همدوش با بانوان صدر اسلام هستید.(11)»
3- تشویق مردان به حضور در عرصه ی جهاد:« مردها به تبع زنها در خیابانها می ریختند تشویق می کردند زنها خودشان در صفهای جلو بودند. زن یک همچو موجودی است که می تواند یک قدرت شیطانی را بشکند.»(12)
4- مجاهدت جانی و جسمانی:« زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده همدوش مردان بلکه مقدم بر آنانند. زنان ایران، هم مجاهدات انسانی عظیم کرده اند و هم مجاهدات مالی… همین خانمهای محجبه همینها که مظهر عفاف هستند در نهضت پیشقدم بودند و در ایثار مال همدم پیشقدم»(13)
5- شجاعت دادن به مردان:« خانمها در این نهضت یک قدم راسخی داشتند و یک کمک بزرگی به ملت کردند. این خانمها بودند که وقتی به خیابانها و کوچه ها ریختند و فریاد زدند تشجیع کردند ‌مردها را و قدرتهای آنها را چند مقابل کردند.»(14)
6- پشتیبانی:« خدمت مردها بسیار مرهون خدمت زنهاست. در مردها یک حسی است که اگر ببینند زنها بیرون آمدند از خانه ها برای یک مقصودی اگر قوه شان یکی باشد، ‌و در مملکت ما این طور شد که بانوان همدوش بلکه جلوتر از مردها از خانه بیرون آمدند… جوان دادند، شوهر دادند برادر دادند. پشتیبانی از اسلام کردند و مردها هم بسیاری به تبع زنها این کار را کردند.»(15)
7- تحریک غیرت مردان:« مرد حساس است نسبت به زن… اگر یک زن را ببینید که بی احترامی می کنند حساسیت دارد… بنابراین پیشقدم شدن شما زنها در همه ی مسائل من جمله مسائل دفاع مسائل جهاد مسائل کمک کردن به جبهه ها مسائل وارد شدن در هر طریقه ای اسباب این می شود که مردها هم بیشتر وارد بشوند مردها هم قویتر بشوند.»(16)
8- مقام تسلی دهی به مجاهدان:« مرحبا به خانمهای محترمه که از راه دور برای ملاقات ما و برای تسلیت در این مصیبت تشریف آورده اید.»(17) الگوی این زنان حضرت زهرا(س) بود که بیرون رفتنش برای رفع اندوه پیامبر و مسلمانان بود.(18)
اسلام نه تنها زنان را از پاداش جهاد در راه خدا محروم نساخته بلکه با دیدی وسیع به این مساله نگریستند و بزرگترین بهره مندیها را برای جهاد زن در کانون خانه و خانواده دانسته است:« جهاد المرأه حسن التبعل»(19) جهاد زن نیکو شوهرداری کردن است.«جهاد المرأه حسن ان تصبر علی ما تری من اذی زوجها غیرته»(20) جهاد زن به آن است که در برابر تندی و آزاد شوهر و غیرت او بردباری کند. و سپس با توجه ویژه با مساله ی حجاب، ‌اجر عفت را بالاتر از اجر شهید برشمرده است: « ما المجاهد اشهید فی سبیل الله با عظم اجرا ممن قدر فعف: کادالعفیف ان یکون ملکا من الملائکه» پاداش مجاهد شهید در راه خدا بزرگتر از پاداش عفیف پاکدامنی نیست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمی گردد همانا عفیف پاکدامن فرشته ای از فرشته ها است.»(21)
نقش زنان در پاسداری از دین خدا آنجا روشن تر می شود که در یابیم در منظومه ی دنیا اسلام زن در عصر غیبت و زمان ظهور حجت زمان (عج) نیز جایگاه ویژه ای دارد که در قالب سخنانی از امام باقر و امام صادق(ع) بیان گردیده است: امام باقر (ع) فرمودند:« و یجیء و الله ثلاث مائه و بضعه عشر رجلا فیهم نمسون امراه یجتمعون بمکه علی غیر میعاد قزعا لفزع الخریف» و می آید و به خدا سوگند سیصد و سیزده نفر که پنجاه نفر آنها زن هستند و بدون وعده ی قبلی مثل پاره های ابر پاییزی به هم رسیده و در مکه جمع می شوند یعنی مثل ابر به حرکت در می آیند تا در مکه مکرمه گردهم جمع می شوند.(22) بنابراین پنجاه زن در سطح رهبری در قیام امام مهدی (ع) وجود دارد.
امام صادق(ع) نیز از 13 زن رجعت کننده در خدمت آن حضرت سخن به میان آورده و نام 7 یا 8 تن از آنان را ذکر فرموده است که برای پرستاری محرومان می آیند همچنان که در احد تعدادی زن بدین منظور در خدمت پیامبر (ص) بودند. و در جای دیگر فرمودند:« یکون مع القائم ثلاث عشر امراه یداوین الجرحی و یقمن علی المریض» همراه امام زمان (ع) سیزده زن به کار مداوای مجروحین و نگهداری از بیماران می پردازند.(23)

نقش زن در نهاد خانواده:

زن در خانواده دو نقش عمده و اساسی بر عهده دارد همسری و مادری که هر یک از آنها شایسته ی تبیین و تحلیل ویژه است.

همسرداری:

آنچه سبب می شود تا توجه زن و مرد در زندگی مشترک عطف بر جهت های نادرست گردد هدفهایی است که بدون بصیرت و آگاهی برگزیده می شوند که می توان گزینش آسایش و آرایش زندگی بجای آرامش را از مهمترین آنها برشمرد چرا که آسایش و آرایش زندگی به هیچ وجه تضمین کننده ی برخورداری از آرامش نیست و این در حالی است که آرامش همواره توام با آسایش نیز هست.
اهمیت این موضوع زمانی وضوح بیشتر می یابد که به زن به عنوان معشوق و محبوب مرد و عنصر تاثیرگذار در کانون خانواده نگریسته شود اما باید از زنان و مردان عصر حاضر پرسید چرا به جای استفاده ی درست از الفت و عشق در طریق اصلاح متقابل رهرو لیبرالیسم غربی شده اند آیا این آزادی است یا عین اسارت به دست امیال و شهوتها که تنها اسمی از آزادی به یدک می کشد و سیبی است از میان گندیده.
حجاب حقی است الاهی (24) اما امروزه در تفکر بسیاری از افرد حقی بشری دانسته می شود به عبارت دیگر مسئولیت حفظ حجاب و عفت با اجازه ی شوهر و خانواده یا هر کس دیگر از عهده ی زنان برداشته نمی شود چون قانون گذار و صاحب حق پروردگار یکتاست ولی فراوان دیده می شود که جوانان پس از ازدواج به جای حفظ نیمی از دین خود، ‌از آن برای تخریب دین استفاده می کنند. در واقع باید دانست که ازدواج به معنای گزیر از قانونهای الهی نیست بلکه به معنای تلاش برای اجرای هر چه بهتر این قانون هاست. چنانکه حضرت علی (ع) روز بعد از عروسی، ‌در پاسخ پرسش پیامبر(ص) در مورد چگونگی حضرت زهرا(س) فرمود:« نعم العون علی طاعه الله» بهترین کمک است بر اطاعت خدا (25) این سازندگی و همدلی تا آنجا پیش می رود که پس از شهادت فاطمه (س) علی (ع) خطاب به پیامبر (ص) می فرماید:« قل یا رسول الله عن صفیتک صبری و رق عنها تجلدی» ای پیامبر خدا! صبر و بردباری من با از دست دادن فاطمه(س) کم شده و توان خویشتن داری ندارم(26) چرا که حضرت زهرا (س) زداینده ی غمها و رنجهای دوران مظلومیت علی (ع) بود و این خود آن حضرت بود که درباره ی صدیقه کبری(س) وقتی به خانه می آمدم تمام غم و اندوهم برطرف می شد.» (27)
افزون بر این ملاک زنان عصر حاضر باید بنگرند که مبادا جزء بدترین زنان قرار گیرند؛ چرا که پیامبر (ص) در ضمن حدیثی فرمودند:« الا اخبریم بشرار نساءکم؟» الذلیله فی اهلها العزیزه مع بعلها العقیم الحقود التی لا تورع من قبیح المتبرچه اذا غاب عنها بعلها الصحان معه اذا حضر لا تسمع و لا تطیع امره» بدترین زنانتان آن زنی است که در میان خانواده ی خود فروتن و رام ولی در برابر شوهرش بزرگمنش و عزیز باشد، ‌آن زنی که عقیق و کینه جو و در کارهای زشت بی پرواست، ‌چون شوهر از او دور باشد خود را بیاراید و در هنگام حضور او پوشش رود و سخنش را نشنود و فرمانش نبرد(28) و بکوشند تا خود را با خلعت له درع الحیا و اذا خلت مع غیره لبست معه درع الحیاء(29) بهترین زنانتان آن زنی است که چون با شوهر خود خلوت کند جامه ی حیا را به یک سو افکند و چون با مرد بیگانه باشد جامه ی محکمی از حیا و عفت در بر کند. و نیز حضرت علی طی اندرزی حکیمانه برخی از بهترین صفات و خلق خوهای زنان را برشمرده اند:« خایر حضال النسای شرار حضال الرجال الزهدو والجبن و البخل فاذا کانت المراه مرهوه لم تمکن من نفسها و اذا کانت بخیله حفظت مالها و مال بعلها و اذا کانت جبانه فرقت من کل شی یعرض لها» با برخی از نیکوترین خلق و خوی زنان زشت ترین اخلاق مردان است مانند تکبر ترس بخل هر گاه زنی متکبر باشد بیگانه را به حریم خود راه نمی دهد و اگر بخیل باشد اموال خود و شوهرش را حفظ می کند و چون ترسان باشد از هر چیزی که به آبروی او زیان رساند فاصله می گیرد. (30)

فرزند داری:

زنان در مقام مادری نیز در زیر لوای عزت بخش اسلام قرار گرفته اند چنانکه دیدگاه اسلام در این مورد نیز بی نظیر و جاودانه می باشد. به عبارت دیگر، ‌از دیدگاه اسلام فرزند سبب آزمایش است، ‌زیرا والدین باید در انتخاب همسر، ‌پرداخت مهریه حلال به همسر تغذیه ی سالم فرزند محبت و نظارت بر تعلیم و تربیت، ازدواج و اشتغال و در گرایشهای گوناگون او کمال دقت را داشته باشد که عبور از تمام این مراحل آزمایشی سخت است(31) زنان جامعه ی امروز باید با الگو قرار دادن زندگانی حضرت زهرا(س) کوشش کنند تا در نقش یک مادر به شکلی متعالی عمل کنند و همانگونه که آن حضرت در مقابل پیشنهاد کمک سلمان و زمانی که بین نگهداری از حسین(ع) و کار با دستاس مخیر گردید مراقبت از فرزندش را برگزید(32) آنها تمام وجود باور داشتند که تجسم عطوفت و رحمت در دیدگاه نورانی مادر، ‌بارقه ی رحمت و عطوفت رب العالمین است، ‌و لذا باید در دفاع از کرامت و هویت زن به نقش حسانی او که همان رسالت مادری است، ‌و لذا باید در دفاع از کرامت و هویت زن به نقش حیاتی او که همان رسالت مادری است توجهی خاص مبذول شود و هیچگاه این نقش اصیل و انسان ساز قربانی نقشهای زودگذر اجتماعی نگردد.(33) امام باقر (ع) نیز فرمود:« زنان زیبا را برای شیردادن انتخاب کنید زیرا شیر اثر دارد و صفات زن شیرده را به طفل شیرخوار سرایت می دهد.»(34)
فرزندان در طول دوران زندگی خود هم نیازمند تعلیم اند و هم تربیت تعلیم به بخش آموزشی اطلاق می گردد. اما تربیت باید عینی باشد لذا یک مادر خوب و شایسته باید علاوه بر آموزش معارف الهی به فرزند باید کوشش نماید تا الگویی مناسب نیز برای او باشد به عبارت روشن تر تربیت مقدور کسی است که آنچه را از متعلم می خواهد خود دارا باشد.(35) آنچه از دیدگاه روانشناسی و برون دینی هم کاملاً ‌مورد تایید قرار گرفته این است که اولین عاملی که در ایجاد و عادت مطالعه موثر است خانواده می باشد. اگر پدر و مادری عادت به مطالعه داشته باشند کودک با دیدن این حالت به تدریج با کتاب آشنا شده و به تقلید از آنها می پردازد و با کتاب انس می گیرد.(36)
البته این انتقال عادت از والدین به فرزندان همواره وجود دارد و محدود به عادت مطالعه نیست. همه ی اینها در حالی است که دنیای غرب انجام کارهای خانه نگهداری فرزندان در سرویس های خدماتی توسط دولت را پیشنهاد می کند(37) که هرگز با اصول و موازین علمی و اخلاقی تطبیقی ندارد.

پی نوشت ها :

*کارشناس ارشد علوم قرآن دانشگاه کرمانشاه
1) رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، ص 274- 273 تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1377
2) امینی، ابراهیم، بانوی نمونه اسلام، ص 21- 23 قم شفق، 1376
3) ممتحنه/12
4) ممتحنه/10
5) القپانچی، صدرالدین، هدف اصلاحی نهضت امام حسین(ع) قیام مهدی(ع) ترجمه نور علی احمدی فالحی، ص 1384 تهران: مهر تابان، 1388
6) همان، ص385
7) رسولی محلاتی هاشم زندگانی حضرت فاطمه(س) و دختران آن حضرت ص 271- 272 تهران: دفتر نشر فرهنگی اسلامی، 1377
8) همان، ص 276-275
9) موسوی خمینی روح الله صحیفه ی امام، ج7، ص 221، قم موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) 1379
10) همان، ج7، ص 239
11) همان، ص 239
12) همان، ص342
13) همان، ج10، ص244.
14) همان، ج11، ص510
15) این سخنرانی به مناسبت شهادت استاد مرتضی مطهری در روز 12 اردیبهشت 1358 ایراد گردیده است.
16) موسوی خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج7، ص 221، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) 1379
17) رسولی محلاتی هاشم زندگانی حضرت فاطمه (س) و دختران آن حضرت، ص 108 تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377
18) الکلینی یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ج 5ص 9.
19) همان
20) محمد دشتی ترجمه ی نهج البلاغه حکمت 474 ص 538-539.
21) موسوی نسب، جعفر 200 پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان ص 145-146 تهران: منهاج، 1385 النعمانی ابوزینب الغیبته ص 150، قم: مدین، 1426ه.ق، الپانچی، صدرالدین، هدف اصلاحی نهضت امام حسین(ع) قیام مهدی(ع) ترجمه: نور علی احمد فالحی تهران مهر تابان، 1388.
22) شیخ الرئیس کرمانی عباس موعود امم ص 167قم: عصر ظهور، 1383.
23) جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه ی جلال و جمال، ص 191، قم: اسراء، 1383
24) امین، ابراهیمی، بانوی نمونه ی اسلامی، ص 118 قم: شفق، 1376
25) دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، خطبه 202، ص 308-309.
26) رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت فاطمه(س) و دختران آن حضرت، ص 118، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی 1377
27) الکلینی، یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ج5، ص 324
28) همان، ج5، صث324
29) دشتی، محمد، ترجمه ی نهج البلاغه، حکمت 234، ص 493-492.
30) قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج12، ص 89، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1375.
31) رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت فاطمه(س) و دختران آن حضرت، ص 110، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1377.
32) جمعی از نویسندگان، فمنیسم، ص 27، قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1385.
33) همان، ص 28
34) امینی، ابراهیم، آیین همسرداری یا اخلاق خانواده، ص 193، تهران: اسلامی، 1367.
35) خانکش پور، فاطمه، ماهنامه اطلاعات علمی« ماندگاری شیوه ی تدریس»، ص 50، سال 22، شماره 7.
36) ساری زاده، حسن، ماهنامه اطلاعات علمی چگونه کودکانمان را به مطالعه عادت دهیم؟ ص 34، سال 22 شماره 5
37) زعفران چی، لیلا سادات، کتاب زنان( فمینیسم 13) روی آورد فمینیسم به اقتصاد، ص 25، سال 8، شماره 2

نویسنده: سحر حیدری*

منبع: فصلنامه قرآنی کوثر شماره 40