در ایام ماه مبارک رمضان، دعا به عنوان محوری ترین موضوع مورد توجه مردم، نقش مهمی در عبادات خالصانه به درگاه حضرت احدیت دارد.
به نوعی می توان اذعان کرد که دعا در این ماه بسیار پر رونق تر از ماه های دیگر است و بسیاری از افراد حاجات خود را در این ماه با تضرع تمام از خداوند مهربان طلب می کنند و امید به برآورده شدن حاجات در ماه مبارک رمضان دارند.

* پیشینه دعا

تاریخ دعا را می‌توان با پیدایش انسان قرین دانست، زیرا انسان هرگز از نیازمندی ها جدا نبوده و در درون و بیرون خود این احساس را داشته است که باید در پناه قدرتی آرام بگیرد.
بنابراین، هرگز تاریخ بشر از توجه به مبدأ عالم تهی نبوده است.
کاوش ها نشان می دهد که حتی در دورترین زمان ها، معبد و مسجد جزء واقعیت های غیرقابل انفکاک زندگی بشر بوده اند، حتی آن زمان که بشر توان تصور یک مبدأ نامتناهی و قدرت مطلق را نداشته و به اشتباه به بت ها پناه می برده و از آنها یاری می جسته و زندگی پرماجرای خود را با امیدواری به مبدأ ناشناخته چیره بر همه قدرت ها توأم می ساخته است.
راز نهاد هستی، ارتباط محض با خالق هستی است. گویی سر حضور زبان نیز در درخواست از مبدأ متعال بر استمرار فیض است. بدین معنا که وجهه خاص هر موجود، ارتباط با غنی مطلق است که لحظه به لحظه، هستی او در گرو عطا و فضل وی می باشد. بنابراین، هستی با تمام حقیقتش، زبانی است که درخواست بقای خود را می نماید، چه اگر کمتر از «آنی» عطای خودرا دریغ کند، همه چیز هیچ خواهد گردید. از این رو، فرمود:
«وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ »؛ (حجر 21)
هیچ چیزی در عالم نیست جز آن که گنجینه های آن نزد ماست، ولی ما از آن بر عالم خلق به جز به قدر معینی که مصلحت است، فرو نمی فرستیم.
و نیز فرمود: «إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ»؛ (ابراهیم 19)
اگر بخواهد نسل شما آدمیان را در زمین نابود می کند و خلقی دیگر می آورد.
محققان از این درخواست باطنی به «دعای تکوینی» یاد کرده اند. البته هم چنان که سؤال در طلب اصل وجود، تکوینی است، در احوال طبیعی موجودات نیز، مسئله از همین قرار است. کودکی که از مادر متولد می شود، با زبان حال از خدای مهربانش غذای متناسب با لب و دهان و حلقوم و دستگاه گوارش کودکانه خود طلب می کند؛ چنان که هرکس دیگر نیز متناسب با سیستم خلقت خود، تکویناً غذا و لباس و دوا و احتیاجات دیگر را درخواست می کند و خداوند در پاسخ همین دعا و سؤال تکوینی، در قرآن کریم می فرماید:
«وَآتَاکُم مِّن کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ»؛ (ابراهیم 34)
از هرچه درخواست کنید، به شما ارزانی داشته است.
بنابراین، نهاد هستی در اصل وجود خود و در جمیع حالت ها و حاجت هایش لحظه ای از دعا جدا نیست و وجود دعا از لوازم حتمی و ضروری است که همه مخلوقات از آن برخوردار و به آن مفتخرند.

* چه قدر دعا می کنیم؟

همچنان که در ابتدا اشاره کردیم،ماه مبارک رمضان یکی از ماه هایی است که بازار دعا و نیایش به درگاه خداوند متعال در آن داغ است و احادیث و روایات فراوانی هم از معصومین (ع) به جای مانده که همگی بر انجام دعا در این ماه تاکید دارند.
حال به راستی مردم ما در این ماه چقدر دعا می کنند؟
حسین رستم خانی، کارمند آموزش و پرورش در پاسخ به این سؤال می گوید: معمولا سعی می کنم در این ماه و پس از هر نمازی دعا کنم اما متاسفانه در ماه های دیگر کمتر چنین توفیقی دارم.
وی می گوید: به نظر من بهتریم وقت برای دعا پس از نماز صبح است که انسان آرامش خاصی دارد.
وی در پاسخ به این سئوال که چرا در ماه های دیگر دعا کمتر مرسوم است، می‌گوید: شاید به این علت است که ماه مبارک رمضان این فرصت را فراهم می کند که انسان بتواند با خدای خود خلوت کند و به راز و نیاز بپردازد و به احترام اینکه آدمی روزه دار و به نوعی میهمان خداوند است همین موضوع خود به انگیزه ای قوی برای انجام دعا مبدل می شود.به بیان دیگر باید گفت همین که انسان متوجه شود که در میهمانی معبود ابدی است خود به خود انگیزه انجام دعا و نیایش در وجود او قوی تر از ماه های دیگر می شود.
فرشته امیری، دبیر قرآن در یکی از دبیرستان های منطقه 12 تهران نیز به اهمیت دعا در ماه مبارک رمضان اشاره می کند و می گوید:رسانه ها خصوصا صداوسیما باید در این ماه برنامه های متعددی درباره نقش و جایگاه واهمیت دعا در ماه رمضان پخش کنند، چرا که احتمال استجابت دعا در این ماه خصوصا در شب های پر فضیلت قدر بیشتر است.
ایشان درپاسخ به این سئوال که چرا در ماه های دیگر رغبت به انجام دعا در مقایسه با ماه مبارک رمضان کمتر است می گوید: در ماه های دیگر شاید به دلیل مشغله های کاری فراوان افراد وقت و حوصله کافی برای دعا کردن نداشته باشند اما چون ماه مبارک رمضان به نوعی فصل دعا و راز و نیاز به درگاه خداوند منان است به همین دلیل انسان خود را به معبود خویش نزدیکتر می بیند و تمایل به دعا و طلب حاجت نیز بیشتر می شود. از طرفی هم لذت عبادت و راز و نیاز در این ماه بسیار بیشتر از ماه های دیگر است،فقط به شرطی که توفیق درک این ماه را داشته باشیم.

* درک ماه مبارک رمضان و اوج دعا

متأسفانه انسان گاهی از فضیلت دعا و ارتباط تنگاتنگ با معبود یگانه خود سخت غافل می ماند و به توهم آن که یاد خدا در گرو ارتباط اختیاری او است و به انتخاب و عملکرد او وابسته است، از کلمه دعا جز همین حرکت معمول، چیزی درک نمی کند.
حجت الاسلام والمسلمین محمد مهدی مرادی کارشناس علوم قرانی و مدرس حوزه علمیه قزوین در گفت‌وگو با خبرنگار فارس به نقش و اهمیت دعا اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از کمالات روح انسان این است که حاکمیت مطلق خداوند متعال را در گستره نظام هستی درک کند و از اطلاق «إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ»؛ (یوسف40) فرمان تنها از آن خداست، آگاه گردد و بداند که در تمام عالم هستی جز یک حاکم واحد وجود ندارد و هر حرکت و سکونی، در افق اراده ازلی او بوده و خارج از حکم ابدی و لایزالی او نخواهد بود.
همین مسئله خود سبب می گردد تا اهمیت و نقش دعا در نهاد آدمی نهادینه شود و به یک ارزش واقعی مبدل گردد و بداند که برای تحقق خواسته های خود باید فقط به یک منبع ازلی و ابدی که همان ذات اقدس الهی است متوسل شود و بداند که با همین توسل و توکل است که می تواند از موانع و مشکلات موجود رهایی یابد.
این مدرس حوزه علمیه قزوین در ادامه همین بحث به شرایط استجابت دعا اشاره می کند و می گوید: دعا باید همراه با حضور قلب و با خشوع و تضرع همراه باشد تا پذیرفته شود.
وی می گوید:دعایی که لفظی و بدون حضور قلب باشد، دعایی زبانی است و چندان تاثیری نمی‌تواند داشته باشد، از همین رو دعا نیز انواع و اقسامی دارد که شرح آن بسیار مفصل است.

* دعای مصداقی

علمای بزرگ دینی دعا را دارای انواع و اقسام مختلف می دانند و معتقدند که هر دعایی دارای شرایط خاصی است.
آیت‌الله حسن ممدوحی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و نماینده مردم کرمانشاه در مجلس خبرگان رهبری به دعای مصداقی به عنوان یکی از اقسام مهم دعا اشاره می‌کند و به خبرنگار فارس می‌گوید: دعای مصداقی دعایی است که در آن زبان با قلب همراه بوده و ترجمان آن است. این نوع دعا، مصداق راستین و حقیقی دعا بوده و به اجابت بسیار نزدیک است. البته گاهی ممکن است ظاهراً اجابت نشود که اگر چنین باشد می توان گفت مصلحتی در کار بوده، با این تفسیر،دعای مصداقی عبادتی است که اجر قطعی بر آن مترتب است.
از حضرت آیت الله ممدوحی می پرسم که چرا برخی از دعاها مستجاب نمی شود و یا در اجابت آن تاخیرهای بلندمدتی رخ می دهد؟
ایشان در پاسخ می گوید: تأخیر در اجابت فقط از مصلحتی برخاسته که خداوند متعال بر اسرار آن آگاه است؛ چنان که امیرمؤمنان(ع) در سفارش خود به امام حسن(ع) می‌فرماید: «و ربّما سألت الشیء فلا تؤتاه و أوتیت خیراً منه عاجلا أو آجلا، أو صرف عنک لما هو خیر لک، فلربّ أمر قد طلبته فیه هلاک دینک لو أوتیته»؛ چه بسا از خداوند متعال چیزی را درخواست می کنی که به تو عطا نمی کند، ولی در عوض آن خیر دنیایی یا آخرتی دیگری به تو می رساند. آن چیز از تو منع شده، زیرا خیر تو در آن نبوده؛ چه بسا امری را طلب می کنی، ولی نمی دانی که اگر بدان برسی هلاک دین، نصیب تو خواهد شد.
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه همین بحث می گوید:گاهی در دعا لفظ و معنا با هم مطابقت دارند و دل و زبان باهم سازگارند، اما مشکل در محدودیت علم شخص دعا کننده است؛ به این معنا که اگر فرد دعا کننده بر اسرار و تبعات دعا و حاجت خود واقف بود، نه تنها آن را نمی خواست، بلکه عمیقاً از آن دوری می جست، نقل شده است:
انه سمع أمیرالمؤمنین(ع) رجلاً یقول: اللهم انی أعوذ بک من الفتنه. قال(ع): أراک تتعوذ من مالک و ولدک، یقول الله تعالی: (انما أموالکم و أولادکم فتنه) (انفال 28) و لکن قل: اللهم انی اعوذ بک من مضلات الفتن؛
حضرت امیرمؤمنان(ع) شنید که مردی می‌گوید: خدایا از فتنه ها به تو پناه می برم!
حضرت فرمود: تو با این دعا از خدا می خواهی از زن، فرزند و اموالت دوری گزینی، زیرا خداوند متعال می فرماید: «اموال و اولاد شما، فتنه و برای آزمون شما هستند.» پس به جای آن بگو: خدایا! فتنه های گمراه کننده را از من دور ساز.
این فرد در دعای خود، دوری از مال و فرزند خود را می خواست و نمی دانست که از آنچه می خواست بیزار بود.
امیرمؤمنان(ع) در جای دیگر می فرماید:
رب أمر حرص الانسان علیه، فلما أدرکه ود أن لم یکن أدرکه؛
چه بسا چیزی که انسان برای رسیدن به آن حریص است، ولی وقتی به آن می رسد دوست می دارد که ای کاش هرگز به آن دست نمی یافت.
آیت‌الله ممدوحی می گوید:بسیاری از ما در نیایش های خود از خدای متعال چیزهایی می خواهیم که به راستی و در واقع آنها را نمی خواهیم، ولی خدای منان دید کوتاه ما را جبران می فرماید و آن خواسته ها را عطا نمی کند.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به نگرانی ما در عدم اجابت برخی دعاها اشاره می کند و می گوید: چه بسا ما از عدم اجابت دعایمان نگران می شویم و نمی دانیم که گلایه از عدم اجابت، جهل دیگری غیر از جهل اول است؛ حافظ می گوید:
حافظ از چشمه حکمت به کف آور جامی / بو که از لوح دلت، نقش جهالت برود
در این باره، در دعای «افتتاح» آمده است:
فان أبطا عنی عتبت بجهلی علیک، و لعل الذی أبطا عنی هو خیر لی لعلمک بعاقبه الأمور، فلم أر مولی کریما أصبر علی عبد لئیم منک علی، یا رب؛
اگر اجابت دعا به تأخیر افتد، به واسطه نادانی تو را عتاب می کنم، درحالی که شاید تأخیر آن برای من خیر باشد، زیرا تو از عاقبت امور آگاهی. بنابراین، مولای کریم، شکیباتر از تو بر بنده فرومایه ندیده ام، ای پروردگار من!
طبق روایتی امام صادق(ع) به راوی دستور می دهد:
واعرف طرق نجاتک و هلاکک، کیلا تدعوالله بشیء منه هلاکک و أنت تظن فیه نجاتک، قال الله ـ عز و جل‌ـ: «ویدع الانسان بالشر دعاءه بالخیر و کان الانسان عجولا»؛ راه های نجات و هلاکت خویش را بشناس، تا چیزی را از خدا نخواهی که هلاک تو در آن است، درحالی که گمان می کنی نجات تو در آن است. خداوند- عزوجل- می فرماید: «انسان همانند دعاکردن برای خیر خود برای شر خود دعا می کند و به راستی که انسان بسیار عجول است.»
آیت‌الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در این باره می‌فرماید:
سر عدم استجابت برخی دعاهای نیکان آن است که اجابت آن دعا به ضرر آنان است. از این رو، خداوند در عوض آن، آنچه را که به خیرشان است به آنها عطا می کند و این اجابت واقعی دعا محسوب می شود.

* آیا نفرین محب در حق محبوب مستجاب می‌شود؟

در روایت آمده است: «پیامبر اکرم از خداوند متعال خواست تا نفرین محب در حق محبوب را به اجابت نرساند.» زیرا نفرین محب در حق محبوب، خواست واقعی او نیست و از این رو، پروردگار عالم نیز آن را اجابت نمی فرماید.
اما گاهی دعاکننده در اثر ناآشنایی یا بی توجهی، لفظ دعا را به صورت غلط به کار می برد، درحالی که درخواست روحی او خلاف آن را اراده کرده است.
در روایت و اخبار، از این عمل به دعای «ملحون» تعبیر شده است.
امام جواد(ع) فرموده است:
ما استوی رجلان فی حسب و دین قط الا کان أفضلها عندالله ـ عزوجل ـ آدبهما.
قال: قلت: جعلت فداک قد علمت فضله عند الناس فی النادی و المجالس. فما فضله عندالله- عزوجل-؟ قال(ع): بقراءه القرآن کما أنزل و دعائه الله- عزوجل- من حیث لایلحن، و ذلک أن الدعاء الملحون لا یصعد الی الله- عزوجل-.
هرگاه دو نفر در حسب خانوادگی و دینی با یکدیگر مساوی بودند، برترین آنها، مؤدب ترین شان است. عرض کردم: فدایت شوم، می دانم در نزد مردم و مجالس آنها فضیلت دارد. فضیلت در نزد خداوند- عزوجل- به چه چیز است: فرمود: به قرائت قرآن به صورتی که نازل شده و دعا به درگاه خداوند- عزوجل- به صورت درست، نه غلط؛ زیرا دعای غلط به درگاه خدا صعود نمی کند.
باید توجه کرد که جمله: «و دعائه الله من حیث لایلحن.» به منزله مدح دعای ملحون نیست، زیرا هرگاه کلمات دعا صحیح ادا شود، مقصود را بهتر ادا می کند و دنباله فرمایش امام جواد(ع) که فرمود: «أن الدعاء الملحون لایصعد الی الله؛ دعای ملحون به سوی خدا بالا نمی رود.» نیز دلالت بر این دارد که دعا به صورت ملحون و غلط بالا نمی رود، زیرا اجابت دعا لطفی عظیم است که خداوند بر بندگان روا داشته است و هرگز خلاف آن واقع نمی گردد و خداوند آن را به صورت درست بالا برده و اجابت می کند.

* استجابت دعا به زبان غیر عربی

از آیت‌الله ممدوحی درباره استجابت دعا به زبان غیر عربی سؤال می‌کنم، وی می‌گوید: فرموده پیامبر اعظم(ص) است که:
ان الرجل الاعجمی من امتی لیقرأ القرآن بعجمته فترفعه الملائکه علی عربیته؛
گاه فرد غیر عرب از امت من قرآن را با زبان خود می خواند، ولی فرشتگان آن را به صورت عربی بالا می برند.
این سخن پیامبر اسلام(ص) گویای این نکته مهم است که اصل در دعا و مناجات با حق، ارتباط روحی است. در همین باره نقل است: شخصی خدمت امیرالمؤمنین(ع) رسید و عرض کرد: امروز «بلال» با مرد عربی مناظره می کرد، در حین سخن مرتکب اشتباهی در لفظ شد و آن مرد به او خندید. امیرالمؤمنین فرمودند:
ای بنده خدا! مقصود از اعراب کلام و استوار ساختن آن، استوارسازی و پاکیزه نمودن اعمال است. اعراب و استوارسازی سخن برای فلانی چه نفعی خواهد داشت وقتی که اعمال او بسیار زشت و نادرست باشد و به «بلال» چه چیزی ضرر می رساند در صورتی که اعمال او بسیار استوار و پاکیزه باشد؟!

* دعای قلبی چیست؟

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در تعریف دعای قلبی چنین می گوید:دعای قلبی یعنی در آن لفظ وجود ندارد، بلکه فقط قلب متوجه خداوند است و پیوسته این ارتباط باطنی و راستین بین عبد و رب برقرار می باشد و درواقع، این گونه دعا، حقیقت دعا و بهترین حال یک انسان است.
وی می‌گوید: گاه انسان خواسته‌ای دارد و باطنا آن را می‌خواهد، ولی آن را به زبان نمی آورد و از خدای خود درخواست نمی کند.
خداوند متعال این گونه خواسته ها را نیز اجابت می کند و این اجابت در اثر عمل شایسته ای است که چنین شخصی قبلا انجام داده یا به خاطر دعایی بوده است که برای امر دیگری داشته و بنا به مصلحتی به اجابت نرسیده است. این مضمون هم در ادعیه و روایات زیاد مشاهده می شود. از جمله امیرالمؤمنین(ع) در دعای «کمیل» به خداوند متعال عرض می کند:
اللهم مولای، کم من قبیح سترته، و کم من فادح من البلآء أقلته، و کم من عثار وقیته، و کم من مکروه دفعته، و کم من ثناء جمیل لست أهلا له نشرته؛
خدایا! ای مولای من! چه بسیار زشتی که پوشیدی و چه بلاهای هلاک کننده که برطرف ساختی و چه لغزش ها که مرا از آن نگاه داشتی و چه ناخوشایندی ها که دفع نمودی و چه مدح و ثنای زیبا که شایسته آن نبودم درباره من نشر دادی!