نویسنده:استاد محمد رضا حکیمی
ما قرآن را، در شب قدر، فرو فرستادیم. تو شب قدر را چگونه شبی می دانی؟ شب قدر، از هزار ماه بهتر است. در آن شب فرشتگان و روح (جبرئیل)، به اذن خدا، همه فرمانها و سرنوشتها را فرود می آورند. آن شب، تا سپیده دمان، همه، سلام است و سلامت.
آیا کدامین شب؟ این امر بزرگ چیست؟ و این شب کدام است؟ آن شب فرخنده، که قرآن فرود آمده است، چه شب است؟ آن شب که از هزار ماه بهتر است، کدام لحظات گرانقدر است؟ آن شب، که فرشتگان فرود می آیند، و روح (جبرئیل)1 نیز فرود می آید، کدامین است؟ آن شب، که فرمانها و تقدیرها را به زمین می آورند، و بر طبق حکمت بر می نهند، و معین می دارند؟ … آن شب، که تا سپیده دمان، همه آنات و لحظات آن، درود است و سلام، و رحمت است و سلامت، و ایمنی است و فرخندگی؟…
این واقعیت بزرگ، که با “فعل مضارع” بیان شده است، و استمرار را می رساند چیست: “تنزل الملائکه و الروح …” فرشتگان و روح، همی فرود آیند، و همی فرود آیند، به کجا؟
آری، فرشتگان و روح، در هر سال، در شب هنگام “قدر” پیوسته فرود آیند، و به “اذن خدا”، هر “امری” و “تقدیری” را فرود آورند … این امر چگونه است؟ این فرشتگان نزد چه کسی می روند، و فرمانها و تقدیرها را به چه کسی می سپارند؟ آنجا که روح بزرگ فرود می آید کجاست؟ و آن آستان مقدس، و مطلع نور، و مرکز ناموس، که “کل امر”، به همراه فرشتگان، به جانب آن فرود آورده می شود، کدام آستان است؟ در شب قدر، فرودگاه فرشتگان آسمان، در کدام سرمنزل قدس، و مهبط مطهر است؟

شب قدر است و طی شد نامه هجر :
آن شب، که باید شکوائیه هجران را در نوردید، و به امید وصل و دیدار بیدار نشست، و از جام طهور “سلام”، تا “مطلع فجر”، سرمست بود، کدام شب است؟
آن شب، که شاعر حافظ قرآن، با الهام گرفتن از قرآن، آن شب را “شب وصل” می نامد، و نامه هجران را، در آن شب، طی شده و پایان یافته می خواند، کدام شب نورانی و دل افروز است؟ شبی که باید در عاشقی ثابت قدم بود، در طلب کوشید، و بیدار ماند و دیدار جست و احیا گرفت، و به نیایش پرداخت، و کار خیر کرد، و صالحات به جا آورد، و به نیازمندان رسید، و دانایی طلبید، و مذاکره علم کرد؟2 شبی که در آن، کاری بی اجر نخواهد ماند؟ شبی که باید به یاد روی آن محبوب عزیز، و آن یار آواره از دیار، و پنهان رخسار، با درد مندیهای عاشقانه نالید، و دیدار روی او را از خدای طلبید؟ … کدام شب عزیز است؟

شبی در هر سال :
چنانکه از آیه های “سوره قدر”3، بروشنی فهمیده می شود، در هر سال شبی هست، که از هزار ماه –به ارزش، و قدر و فضیلت – برتر است4. و این شب، در هر سال، هست. و در هر سال ، یک شب ، شب قدر است. در این شب ، فرشتگان به همراه بزرگ خویش (روح) به زمین می آیند، و هر امر و فرمان و تقدیری، که از سوی خدا معین شده است – برای یک سال، تا شب قدر سال آینده – فرود می آورند.
آنچه از احادیثی که در تفسیر این سوره، و تفسیر آیات آغاز سوره “دخان” و جز آن رسیده است ، فهمیده می شود، این است که فرشتگان در شب قدر مقدرات یک ساله را به نزد “ولی مطلق زمان” می آورند، و بر او عرضه می دارند و به او تسلیم می کنند. این واقعیت، همواره، بوده است و خواهد بود. در روزگار پیامبر اکرم، محل نزول فرشتگان شب قدر، آستان مصطفی صلی الله علیه و اله بوده است. این امر مورد قبول همگان است. امر دیگری که مورد قبول است این است که پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله نیز “شب قدر” هست، چنانکه در “قرآن کریم”، در “سوره قدر” و “سوره دخان” بروشنی ذکر شده است، که شب قدر، در هر سال هست، رشید الدین میبدی، مفسر معروف سنی، می گوید: برخی گفته اند: این شب قدر، به روزگاران پیامبر صلی الله علیه واله بود، و سپس از میان رفت. اما چنین نیست، زیرا که همه اصحاب پیامبر و علمای اسلام معتقدند که شب قدر، تا قیام قیامت، باقی است5.
شیخ طبرسی نیز، در این باره، روایتی از ابوذر غفاری نقل می کند: از ابوذر غفاری روایت است که گفت: به پیامبر خدا گفتم: ای پیامبر! آیا شب قدر و نزول فرشتگان، در آن شب، تنها در زمان پیامبران وجود دارد، و چون پیامبران از جهان رفتند، دیگر شب قدری نیست (پیامبر فرمود: “نه، بلکه شب قدر، تا قیام قیامت هست”.
درباره این امر شناختی مهم، احادیث متعدد رسیده است، و این موضوع عظیم قرآنی، مورد تشریح و توضیح قرار گرفته است. از این جمله است حدیث دیگری، که در کتاب “اصول کافی” نقل شده است. در این حدیث، از قول امام جعفر صادق علیه السلام چنین آمده است:
علی علیه السلام بسیار می فرمود، که هر گاه دو تن از اصحاب نزد پیامبر صلی الله علیه واله بودند، و آن حضرت سوره “انا انزلناه” را با خشوع و گریه تلاوت می کرد، می گفتند: چقدر در برابر این سوره حساسی؟ می فرمود: “این حساسیت برای چیزی است که چشمانم دیده است، و جانم نیوشیده است. و پس از من، جان این مرد (اشاره به علی) خواهد نیوشید”. می پرسیدند: تو چه دیده ای، و او چه خواهد دید؟ پیامبر صلی الله علیه و اله در پاسخ آنها روی خاک می نوشت: “تنزل الملائکه والروح فیها باذن ربهم من کل امر. در شب قدر فرشتگان و روح، به اذن خدا، هر امری (و تقدیری) را فرود می آورند”. آنگاه می فرمود: “پس از اینکه خدای متعال فرموده است: “من کل امر”، (هر امری)، آیا چیز دیگری باقی خواهد ماند؟” می گفتند: نه … 7

صاحب شب قدر
هنگامی که در شناخت قرآنی، به این نتیجه می رسیم که “شب قدر” در هر سال هست، باید توجه کنیم که پس “صاحب شب قدر” نیز باید همیشه وجود داشته باشد – چنانکه در احادیث آمده است8 – وگرنه فرشتگان بر چه کسی فرود می آیند؟ و کتاب تقدیر را نزد چه کسی می گشایند؟ و مجاری امور را، به اذن خدا، به چه کسی می سپارند؟
هدایت و ولایت “تکوینی”، از هدایت و ولایت “تشریعی” جدا نیست. عکس این قضیه نیز صادق است. پس چنانکه “قرآن کریم” تا قیام قیامت هست و “حجت” است، صاحب شب قدر نیز همواره هست و همو “حجت” است. و پس از رحلت پیامبر اکرم “صلی الله علیه واله”، این مقام، از آن جانشینان پیامبر است. و همین دو واقعیت بزرگ است (یعنی: وجود شب قدر در هر سال، و وجود صاحب شب قدر در هر عصر)، که امام علی بن ابیطالب “علیه السلام”، از آنها، اینچنین یاد می کند:
شب قدر، در هر سال هست. در این شی امور همه سال (و تقدیرها و سر نوشتها ) فرو فرستاده می شود، پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه واله نیز، این شب، صاحبانی دارد …
بسیار جالب توجه است که عالمان اهل سنت نیز، در مواردی این حقایق را به صراحت گفته اند، از جمله در شرح “حدیث ثقلین”10. حدیث ثقلین، حدیث مشهور و متواتری است، که صدها مدرک سنی و شیعه آن را نقل کرده اند و یکی از مسلمترین حقایق اسلامی و احادیث نبوی است. پیامبر اکرم، در این حدیث شریف، می فرماید:
– من، در میان شما امت، دو شئ گرانقدر می گذارم و می روم، تا هنگامی که به آن هر دو چنگ زنید (و از هر دو با هم و در کنار هم پیروی کنید)، گمراه نخواهید شد. یکی از این دو، کتاب خداست و عترت من (ائمه طاهرین “علیهم السلام”).11 درباره این حدیث، عالمان و محققان اهل سنت، بیانات بسیار مهمی دارند. در اینجا، به عنوان نمونه، یکی از آن بیانات را می آورم. محدث معروف، ابن حجر هیتمی مکی شافعی، مولف کتابهایی چند، از جمله “الصواعق المحرقه”، می گوید:
احادیثی که از پیامبر رسیده است و در آنها تأکید شده است بر پیروی از خاندان پیامبر و چنگ زدن به هدایت آنان می فهماند که همیشه، تا قیام قیامت، کسی از خاندان پیامبر وجود دارد که شایسته رهبری و هدایت است، چنانکه قرآن نیز تا به قیامت راهبر و هادی است. و برای همین (که همیشه کسی از ایشان در جهان هست)، آنان سبب ایمنی و بقایند برای اهل زمین … واقعیت بزرگ و محتوای سترگ است که علامه مجاهد، و مرزبان حماسه جاوید، حضرت میر حامد حسین نیشابوری هندی نیز آن را یاد آور می شود. وی می گوید: حدیث ثقلین چنانکه برهان با هر امامت ائمه اثناعشر – سلام الله علیهم – عموما، و سلطان قاهر خلافت بلافصل جناب امیرالمؤمنین – علیه السلام – خصوصا می باشد… همچنین این حدیث شریف، دلیل واضح امامت امام دوازدهم – علیه السلام – و حجت قائمه وجود و بقای آن امام عصر – عجل الله ظهوره – نیز هست، زیرا که این حدیث شریف، بلاشبهه، دلالت بر موافقت و ملازمت کتاب و عترت، تا به قیام قیامت … دارد. پس چنانکه قرآن مجید، تا به یوم آخر، باقی است، همچنین از عترت معصومه جناب رسالت مآب صلی الله علیه واله ، کسی که امام زمان، و حجت وقت باشد، بقاء او لازم و حتمی است.12
علامه میر حامد حسین، سپس یاد می کند که گروهی از دانشمندان و حافظان حدیث و بزرگان اهل سنت، به این حقیقت، تصریح کرده اند، و در توضیح “حدیث ثقلین”، به این امر عظیم خستو گشته اند، دانشمندان و حافظانی چون: شهاب الدین دولت آبادی در کتاب هدایه السعداء. نور الدین سمهودی در کتاب جواهر العقدین.
شهاب الدین ابن حجر هیتمی مکی در کتاب صواعق المحرقه. کمال الدین جهرمی در کتاب براهین قاطعه.
عبدالرؤوف مناوی در کتاب فیض القدیر. ابو عبدالله زرقانی مصری در کتاب شرح المواهب اللدنیه.
احمد بن عبدالقادر عجیلی در کتاب ذخیره المآل. مولوی حسن زمان در کتاب قول مستحسن.13
من، پیش از نقل سخنان علامه میر حامد حسین هندی، گفته ابن حجر هیثمی را، در توضیح حدیث ثقلین، از کتاب “عبقات” نقل کردم.14 و آن، نمونه ای است از گفته های دانشمندان دیگر اهل قبله.
باری، سخن درباره شب قدر بود. در فصل آینده، درباره اهمیت “شب قدر”، از نظرگاه دو قانون عظیم حاکم بر کاینات، سخن خواهیم گفت، یعنی: ” قانون وساطت در فیض”، و ” قانون اجمال و تفصیل در خلق و تقدیر”. در اینجا همین اندازه تأکید می کنم که مسئله ” تداوم تقدیر”، و ” تداوم مجری تقدیر”، مسئله ای حتمی و قانونی الهی است. و قانونهای الهی، هرگز تبدیل نمی پذیرد، و تغییر نمی کند.15 این دو واقعیت توامان و همیشگی است، همواره بوده است و هست و خواهد بود.
در این مقام، از حضرت ابن الرضا، امام جواد علیه السلام تعلیمی رسیده است. خوب است خلاصه آن تعلیم را، در این مقام بیاوریم، که بیان ولوی همین حقیقت حقه، و واقعیت ثابته است: خداوند متعال، شب قدر را، در ابتدای آفرینش دنیا آفرید. همچنین در آن شب، نخستین پیامبر و نخستین وصی را آفرید. در قضای الهی چنان گذشت که در هر سال شبی باشد، که در آن شب، تفصیل امور و مقدرات یک ساله فرود آید …
بی شک پیامبران با شب قدر در ارتباط بوده اند. پس از پیامبران نیز، باید حجت خدا وجود داشته باشد. زیرا زمین از نخستین روز خلقت خود تا آخر فنای دنیا، بی حجت نخواهد بود. خداوند در شب قدر، مقدرات را به نزد آن کس که اراده فرموده است (وصی و حجت) فرو می فرستد. به خدا سوگند، روح و ملائکه در شب قدر، بر آدم نازل شدند و مقدرات امور را نزد او آوردند و حضرت آدم در نگذشت مگر اینکه برای خود وصی و جانشین تعیین کرد. همه پیامبرانی که پس از آدم آمدند نیز، بر هر کدام، در شب قدر، امر خداوند نازل می گشت و هر پیامبری، این مرتبت را، به وصی خویش می سپرد… 16
در این حدیث شریف و تعلیم بزرگ – که تنها بخشی از آن آورده شد – نکته های مهم چندی است، که از نظر شناخت و معرفت، در خور توجه بسیار و فراگیری عمیق است. و شناخت واقع وجود و ماهیت جهان و روابت کائنات و قوام ماهوی حقایق، بدون این معرفتها و معرفت این نهادها و پیوندها، جز شناختی پیوسته ای و قشری نخواهد بود، چنانکه ” قرآن کریم” درباره علمهای کسانی که از این حقیقتها بی اطلاعند، فرموده است:
یعلمون ظاهراً من الحیاه الدنیا … 17 اینان، تنها صورتی ظاهری، از جهان و زندگی جهان، می شناسند.
البته شناخت ظاهر اشیاء و جهان، منافات ندارد با پی بردن به خواص پاره ای از اجسام و فلزات و ترکیبات شیمیایی و معادن، و اطلاع یافتن از مقداری از کهکشانها … و اختراع برخی وسایل رفاهی و مسافرتی و جنگی و پزشکی و اطلاعاتی و کیهان نوردی. اینها نیز – به گونه ای – هنوز همان صورت ظاهر است، در قیاس با درک حقایق. باری، سخن درباره نکته هایی بود، که در حدیث مذکور، آمده است. در اینجا به پنج نکته اشاره می کنیم:
1- ضرورت وجود نظم و تقدیر، تا جایی که نخستین چیزی که از این جهان آفریده می شود، شب قدر است – یعنی: ظرف زمانی تقدیر و تنظیم امور.
2- ضرورت وجود اجرا کننده، به گونه ای که می بینیم همراه ظرف زمانی تقدیر، دست اجرا کننده نیز پدیدار می گردد.
3- ضرورت وجود حجت، در جریان امور، که همان اجرا کننده مقدورات است به اذن خدا، و خلیفه خداست: پیامبر، یا وصی پیامبر.
4- ضرورت واسطه فیض، در پیوند باطنی عالم، که همان ولی و حجت است، و وجود او مقدم است بر دیگران.
5- ضرورت تداوم سنتهای ا لاهی تاریخ، و استمرار آنها، بی وقفه و بی گسست، تا هنگامه رستاخیز و قیام قیامت.
پس می نگریم که شب قدر و تقدیر، از نخستین هنگام آفرینش این جهان بوده است، و در امتهای پیش از ما نیز مورد توجه قرار داشته است. گفته اند: امتهای پیشین نیز در طلب شب قدر بوده اند، و به این شب و اهمیت آن توجه داشته اند.18

پی نوشت ها:

1- در برخی از احادیث، “روح” را – در این آیه – “جبرئیل” گفته اند، و در برخی، مخلوقی با عظمت تر از ملائکه و جبرئیل.
2- “و قال شیخنا الصدوق، فیما املی علی المشایخ، فی مجلس واحد، من مذهب الامامیه: و من احیی هاتین اللیلتین بمذاکره العلم فهو افضل” – یعنی: شیخ بزرگوار صدوق، در بیانیه ای که در محفل مشایخ حدیث درباره مذهب تشیع عرضه داشت گفت: “افضل اعمال، در شب قدر، مذاکره علم است” – “مفاتیح الجنان”، فصل “اعمال مخصوصه شب قدر”، ص 226-227.
3- همچنین آیات آغاز “سوره دخان” که ذکر آنها خواهد آمد.
4- “شب زنده داری و عبادت کردن و انجام دادن کار خیر، در این شب، بهتر است از شب زنده دار و عبادت و کار خیر، در هزار ماه، که شب قدر نداشته باشد”، “مجمع البیان”، ج 10، ص 520. هزار ماه، 83 سال و 4 ماه است.
5- “کشف الاسرار”، ج 10، ص 559.
6- “مجمع البیان”، ج 10، ص 518.
7- “اصول کافی”، کتاب الحجه، “باب فی شأن انا انزلناه فی لیله القدر و تفسیرها”، حدیث 5.
8- کتاب پیشین، همانجا، حدیث7.
9- کتاب پیشین، همانجا، حدیث 2.
10- نام این حدیث مهم و مشهور اسلامی، از همین کلمه “ثقلین” که در آن آمده گرفته شده است.
11- “غبقات الانوار”، مجلدات “حدیث ثقلین”، چاپ اصفهان.
12- همان مأخذ
13- “عقات”، ج 3، ص 65-66.
14- کتاب پیشین، ج 3، ص 66-68.
15- سوره اسراه (17)، آیه 77، سوره احزاب (33)، آیه 62، سوره فاطر (35)، آیه 43، سوره فتح (48)، آیه 23.
16- “اصول کافی”، کتاب الحجه، “باب فی شأن انا انزلنا …”. حدیث 2.
17- سوره روم (30)، آیه 7.
18- تفسیر “کشف الاسرار”، ج 10، ص 559.