نویسنده: حسن معاشرت
از دیدگاه اسلام کارگزاران خدمتگزار مردم هستند ، نه ارباب آنان . از این رو باید نحوه رفتار و معاشرت آنان با مردم ، براساس عناصر ارزشی اسلام باشد . تاریخ جوامع بشری نشان می دهد که کارگزارانی در ایفای مسؤولیت خویش موفق بودند که از عناصر مهم اخلاقی همانند تواضع ، مهر به مردم و … بهره گرفته اند . در حوزه فرهنگ اسلام نیز به این عناصر توجه شده است . چنانکه در قرآن خطاب به رسول اکرم ( ص ) آمده است : اگر خشن و بد خلق بودی مردم از اطراف تو پراکنده می شدند . یکی از ویژگی های مهمی که از دیدگاه نهج البلاغه به آن توجه خاص شده حسن معاشرت کارگزاران با مردم است ؛ که باید براساس اصول و مبانی و ارزش های اخلاق اسلامی باشد . از دیدگاه نهج البلاغه کارگزاران همانند درندگان نیستند که مردم از آنان وحشت داشته و جرأت صحبت کردن با آنان را نداشته باشند . از این رو کارگزاران باید با مردم با بهره گیری از عوامل و عناصر مهم اخلاقی همانند تواضع ، عفو ، محبت نسبت به مردم ؛ معاشرت کارگزارانی همانند محمد بن ابو بکر و مالک اشتر توصیه می کند که با مردم براساس مهر ، عاطفه ، عفو و تواضع برخورد کنند چنانکه آن حضرت خطاب به محمد بن ابو بکر فرمود : دو بال خود را در برابرشان فرود آر و با آنان با نرمی رفتار نما و در هنگام مواجهه با آنان با چهره خندان و گشاده روبرو شو . همچنین آن حضرت خطاب به مالک اشتر فرمود : … دل خویش را با مهر رعیت سرشار ساز و به آنان محبت نموده و لطف نما . برای آنان مثل درنده خونخوار مباش که لقمه از دهان آنها بگیری ، زیرا مردم دو دسته اند یا برادران دینی تواند و یا در خلقت شبیه خودت که از آنان لغزش سر می زند و دستخوش انحراف می شوند … بنابراین از عفو و گذشت خویش آنان را بهره مند ساز زیرا تو مافوق آنهایی و امام تو مافوق تو و خداوند مافوق امام تو است … نکته قابل توجه آن است که علی ( ع ) به مردم نحوه برخورد با حاکمان را نیز تعلیم می دهد . حضرت یکی از اهداف حکومت خویش را برقراری عدالت که مصداق بارز آن ، احقاق حق محرومان است ؛ بیان کرده است . با من آنسان که با جباران و ستمگران سخن می گویند سخن نگویید ، القاب پر طنطنه برایم بکار نبرید .

عدالت و ظلم ستیزی
از دیدگاه علی ( ع ) یکی از ویژگی ها و صفات مهم کارگزاران نظام اسلامی ، عدالت ، ظلم ستیزی و مساوات نگری است . عدالت و ظلم ستیزی از مقوله هایی است که در فرهنگ امام علی ( ع ) از اهمیت ویژه ای برخوردار است . این نگاه امام با دیدگاه قرآن و منظر رهبران الهی دیگر نیز هماهنگ است . چنانکه در قرآن و منظر رهبران الهی دیگر نیز هماهنگ است . چنانکه در قرآن یکی از اهداف بعثت انبیاء برقراری عدالت بیان شده است و همه مسلمانان و مومنان به این عنصر و پدیده مهم ارزشی دعوت شده اند : یکی از اهداف و آرمان بلند علی ( ع ) برقرای عدالت و ظلم ستیزی است . از این رو است که آن حضرت یکی از اهداف حکومت خویش را برقراری عدالت که مصداق بارز آن احقاق حق محرومان است ؛ بیان کرده است . همچنین آن حضرت خطاب به فرزندان خود فرمود : دشمن ستمکاران و یاور ستمدیدگان باشید . … از منظر علی ( ع ) حکومت باید مبتنی بر رفع تبعیض و مساوات نگری باشد . از این رو کارگزاران او هم باید عادل باشند و هم عدالت نگر ؛ که هیچ از مسیر عدالت منحرف نشده و در سیاستگزاری های کشور عدالت را رعایت کنند . چه بسا به خاطر عدم رعایت عدالت حق محرومی ضایع شده و انسانی بی گناه به پای دار برود . به خاطر اهمیت و حسن عدالت و قبح ظلم است ، که از دیدگاه علی ( ع ) رهبر عادل ترین بندگان خدا و حاکمان ظالم ترین انسان ها معرفی شده است . چنانکه آن حضرت درباره کارگزاران برتر فرمود : برترین کارگزاران کسانی هستند که نام و خاطره اش به عدل یاد شود . کارگزاران جوامع اسلامی باید بدانند که رسیدگی به وضعیت محرومان و احقاق حق آنها یکی از وظایف مهم آنان است . سیاستگزارن باید سعی کنند که در جهت رفع تبعیض و بهبود توده مردم که معمولاَ محرومان و پابرهنگان هستند ، سیاست های اصولی و منطقی اتخاذ کنند که آنان ستون فقرات جامعه و پشتوانه محکم حکومت ها هستند . چنانچه از دیدگاه علی ( ع ) نیز مشورت و بهره گیری از تجربیات دیگران از اهمیت ویژه ای برخوردار است . علی ( ع ) خطاب به مالک اشتر فرمود : بی شک فقط توده های مردمند که ستون فقرات جامعه دینی و وسیله شکست دشمنان می باشند . تو با آنها باش و بر آنها تکیه زن و به خواست و نیاز آنان توجه کن . تاریخ انقلاب اسلامی ایران نشان داد که محرومان پا برهنگان جامعه ، انقلاب را حفظ کردند ؛ نه مرفه هایی بی درد . از این رو از نگاه علی ( ع ) جامعه ای که در آن حق محرومان نادیده گرفته شود ، قداست ندارد . چنانچه آن حضرت خطاب به مالک اشتر از قول رسول الله ( ص ) فرمود که رسول خدا چنین فرمود : هرگز امتی که حق ضعیفان در میان آنان پایمال می شود از قداست برخوردار نخواهد شد .

توانایی و سیاست
از دیدگاه علی ( ع ) یکی از ویژگی ها و صفات کارگزاران نظام اسلامی توانایی و سیاست است . از این روست که در نحوه انتخاب کارگزاران از سوی آن حضرت به این عنصر توجه شده است . انتخاب کارگزاران با تدبیر همانند مالک اشتر حاکی از توجه خاص آن حضرت به این ویژگی است . در جوامع امروزه نیز از کارگزارانی بهره گرفته می شود ، که از توانایی و مدیریت خوبی برخوردار باشند . طبیعی است که کارگزاران هر نظامی باید شایسته و توانا باشند تا بتوانند به وظایف خویش خوب عمل کنند . کارگزارانی که در انجام وظایف محوله خود ناتوان باشند صلاحیت چنین مسؤولیتی را ندارند . از این روست که علی ( ع ) به توانایی و تدبیر کارگزاران که معنای عامی دارد تأکید نموده چنین فرمود : از مردم شایسته ترین افراد به حکومت تواناترین آنها بر امور حکومتی است . …
در فرهنگ اسلام به لیاقت و اولویت ها درخصوص انتخاب کارگزاران توجه خاصی شده است. بی تردید یکی از مصادیق بارز لیاقت و اولویت ها توانایی و تدبیر است که در کلام علی ( ع) به آن شارت رفت . از این رو است که اگر در جامعه ای اسلامی مسؤولیت ها براساس لیاقت و اولویت ها واگذار نشود ، خیانت معرفی شده است . چنانکه رسول خدا ( ص) فرمود : هرکس از میان مسلمانان کارگزارانی را برگزیند در حالی که می داند کسی دیگر نسبت به او اولویت دارد به قرآن و سنت آگاه تر است خیانت به خدا و رسول او و جمیع مسلمانان کرده است .

مشورت
در جوامع بشری مشورت و بهره گیری از تجربیات و افکار دیگران یک اصل پذیرفته شده است . از این رو است که رهبران و کارگزاران جوامع ، مشاورین متعدد در زمینه های مختلف دارند . در مسایل علمی نیز مشورت کاربرد مهم دارد . چنانچه پزشکان در مسایل پزشکی مشاوره می کنند . از یدگاه اسلام نیز به مشورت ، تبادل افکار و بهره گیری از تجارب دیگران توجه خاص شده است . رسول اکر ( ص ) مشورت را موجب رشد دانسته و خود آن حضرت در زمینه های مختلف با اصحاب خود مشورت می کرد . چنانکه آن حضرت در جنگ بدر ، احد ، طائف و صلح حدیبیه و … با اصحاب خود مشورت کرد . از دیدگاه علی ( ع ) نیز مشورت و بهره گیری از تجربیات دیگران از اهمیت ویژه ای برخوردار است . چنانکه آن حضرت از تجربه به عنوان علم جدید یاد کرده است و از مشورت به عنوان مهم ترین پشتیبان با توجه به اهمیت مشورت است که علی ( ع ) یکی از وظایف مالک اشتر را مشورت بیان کرده است . چنانچه آن حضرت مالک اشتر را به همنشینی و مذاکره با علما و حکیمان اسلامی امر می کند : با دانشمندان و حکیمان زیاد به بحث ، مذاکره بنشین تا مصالح کشور را تثبیت کنی و اصول پایداری یک ملت را قوام بخشی ، کارگزارانی که استبداد رأی دارند و از انذار دیگران خود را بی نیاز می دانند ، در ایفای مسؤولیت موفق نبوده و در معرض لغزش ها و خطرات جدی قرار می گیرند . بی تردید یکی از مسائل مهم مذاکره با فرهیختگان و دانشوران بهره گیری از افکار و تجربیات آنان در زمینه مسائل حکومتی است ؛ که بهره گیری از افکار صاحبان فکر و اندیشه موجب هدایت و رشد و بی نیازی از انذار دیگران موجب هلاکت و خطر جدی خواهد بود . با توجه به بررسی های مهمی که پیرامون دیدگاه علی ( ع ) درخصوص لزوم مشورت کارگزاران ، صورت گرفت ؛ چنین می توان گفت : یکی از ویژگی های مهم مدیران حکومتی و کارگزاران مشورت با دیگران است . نکته قابل ذکر آن است که از یدگاه علی ( ع ) کارگزاران با هر کسی نباید مشورت کنند ؛ به دلیل اینکه مشورت با برخی افراد در مسایل حکومتی نه تنها مفید نیست ، بلکه زیان آور است . از این روست که علی ( ع ) به مالک اشتر دستور می دهد که با علما و حکیمان مشورت کرده و از مشورت با برخی از افراد پرهیز کند چنانکه آن حضرت فرمود : با بخیل مشورت نکن زیرا از بخشش و کمک به دیگران باز می دارند و از فقر می ترسانند . همچنین با افراد ترسو مشورت نکن زیرا آنها تو را از انجام کارهای مهم باز می دارند . و نیز با افراد حریص مشورت نکن که آنها برای جمع آوری ثروت و یا کسب مقام ستمگری را در نظر تو نیک جلوه می دهند .

حسن سابقه
یکی از ویژگی ها و شرایط کارگزاران از دیدگاه علی ( ع ) برای اولویت خود برای رهبری امت اسلامی به حسن سابقه خود استدلال می کرد . در گماردن و عزل مدیران حکومتی از سوی علی ( ع ) نیز به این ویژگی اهمیت داده شده است . به دلیل اینکه عزل برخی از کارگزاران به خاطر سوء سابقه آنان بوده است که در حکومت قبل داشته اند .علی ( ع ) معاویه را به خاظر سوء سابقه اش مورد سرزنش قرار داده فرمود : تو لیاقت رهبری را نداری با توجه به ویژگی فوق است که علی ( ع ) مالک اشتر را مخاطب قرار داده فرمود : بدترین وزرای تو کسانی هستند که برای آنها بیابی از کسانی که از نظر فکر و نفوذ کمتر از آنان نیستند ، اما بار گناهان آنها را به دوش نمی کشند هزینه این افراد بر تو سبکتر و همکاریشان با تو بهتر است.
همچنین آن حضرت در مورد انتخاب وزرا که اصالت خانوادگی و سابقه درخشان دارند ، خطاب به مالک اشتر فرمود : پس به سراغ کسانی برو که از خانواده های اصیل ، نجیب ، با شخصیت ، مومن ، صالح و خوش سابقه اند . بدترین وزرای تو کسانی هستند که برای جنایتکارن پیشین وزارت نموده و یا شریک جنایتشان بوده اند . از سخنان علی ( ع ) چنین استفاده می شود که در حکومت اسلامی مسؤولیت ها نباید به مهره های مؤثر در رژیم های طاغوتی که معمولاََ سابقه سوء دارند واگذار شود . به دلیل اینکه آنها علاوه بر آنکه صلاحیت چنین مسؤولیتی را ندارند ، از نظر مردم نیز اعتبار ندارند و سبب وهن حکومت اسلامی می شود . دیدگاه علی ( ع ) درخصوص حسن سابقه کارگزاران یک اصل مهم و مقبول جوامع است به دلیل اینکه در جوامع یکی از معیار و پارامترهای گزینش کارگزاران حسن سابقه است . اگرچه امکان دارد که برخی افراد بد سابقه به حسب تحولات جوامع عوض شود ولی چنین افرادی کم هستند .

امانت داری
حکومت از دیدگاه علی ( ع ) امانت الهی است که فلسفه وجودی آن برای اجرای قوانین الهی ، برقراری عدالت ، احقاق حق محرمان ، و … است چنانکه آن حضرت فرمود : خدایا تو می دانی آنچه از ما در گرفتن زمام حکومت به دست واقع شد به خاطر رغبت در امر حکومت و سلطنت نبود ، و نه برای به دست آوردن متاع دنیا ، هدف این بود که دینت را زنده کنیم و بلاد تو را اصلاح نماییم تا بندگان مظلوم تو احساس امنیت کنند و حدود و قوانین تو را برپا سازیم . براین اساس کارگزاران حکومت اسلامی امانت دار این امانت الهی هستند ؛ که باید امین باشند . از این رو می توان گفت : یکی از شرایط و صفات مهم کارگزاران از دیدگاه علی ( ع ) امانت داری است . چنانچه علی ( ع ) خطاب به حاکم بحرین که از حکومت به عنوان امانت الهی بهره گرفته بود فرمود : پس همانا به خوبی از عهده حکومت برآمده ای و امانت خود را ادا کرده ای . همچنین آن حضرت در نامه ای به یکی از کارگزارانش درباره اختلاس او که خیانت به امانت است فرمود : اگر تو انجام دادی ( و خیانت کردی ) پس همانا پرووردگارت را ناراحت کرده خلاف فرمان امام خود عمل نمودی و به امانت خویش خیانت کردی . همان طوری که از سخنان علی ( ع ) استفاده شد کارگزاران امانت دارند ؛ که باید امانت الهی را حفظ کرده و امین باشند . یکی از مصادیق مهم امانت داری آن است که کارگزاران اسلامی از حکومت به عنوان وسیله و ابزاری برای اجرا و احیای قوانین الهی استفاده کنند .
کارگزاران جهان اسلام بدانند که توسعه اقتصادی ، سیاسی یکی از شاخصه های توسعه جامعه اسلامی است ؛ ولکن شاخصه مهم بنیادی توسعه همانا توسعه فرهنگی است . ائمه حکومت را برای احیا و اجرای قوانین الهی می خواستند . بی تردید در پرتو اجرای قوانین الهی است که محرومان به حق خود رسیده و شجره خبیثه ظلم از جامعه ریشه کن شده و درخت عدالت به بار می نشیند و در سایه اجرای قوانین الهی است که جوامع اسلامی به سوی قانونگرایی و قانونمندی هدایت شده ضوابط جایگزین ضوابط خواهد شد . کارگزاران جهان اسلان بدانند که توسعه اقتصادی ، سیاسی یکی از شاخصه های توسعه جامعه اسلامی است ؛ ولکن شاخصه مهم و بنیادی توسعه همانا توسعه فرهنگی است که در جوامع اسلامی توسعه فرهنگی زیربنای توسعه اقتصادی ، سیاسی است . اگر جامعه اسلامی با معارف عمیق و بلند اسلامی آشنا نباشد ، چه بسا که فرهنگ تجمل گرایی ، اسراف و اشرافگری ، در جامعه حاکم شده و معنویت از جامعه رخت بربندد ؛ و مردم و مخصوصاَ نسل جوان قربانی تهاجم فرهنگی شوند . کارگزاران با بهره گیری از ویژگی ها و صفات کارگزاران از دیدگاه علی ( ع ) مورد تجلیل قرار گرفت . می توانند امانت دار امانت الهی باشند به دلیل اینکه این ویژگی ها مربوط به مقطع زمانی خاص نیستند ؛ بلکه عناصری هستند که در تمام زمانها کاربرد دارند . چه بسا کارگزاری که این عناصر را نادیده گرفته و از حکومت به عنوان ریاست طلبی و … استفاده کند که این گونه بهره گیری از حکومت خیانت به امانت است و موجب پشیمانی در قیامت. چنانکه رسول خدا فرمود : حکومت در دست کارگزار امانت است و آن در روز قیامت مایه خواری و پشیمانی است مگر اینکه کسی آن را به حق و از راه مشروع تصاحب کند و به وظیفه خویش عمل نماید .

صداقت
در حوزه تعلیمات اسلام صداقت یکی از عناصر مهم ارزشی است . رسول خدا ( ص ) فرمود : برای امتحان مردم نگاه به زیادی نماز و روزه آنها و کثرت حج و نیکی کردن آنها به مردم و سرو صدای آنها در عبادت شبانه نکنید . ولی نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید . معصومان دیگر ( ع ) نیز به این عنصر ارزشی اسلامی و انسانی توجه خاص داشته اند . با توجه به نقش سازنده صداقت در روابط اجتماعی و سیاسی ؛ رعایت آن برای همگان اهمیت دارد و لکن رعایت این پدیده ارزشمند برای کارگزاران از اهمیت ویژه ای برخوردار است . زیرا که صادقانه برخورد نمودن کارگزاران با مردم و گفتن حقایق و واقعیات به مردم ؛ نقش بنیادی در جلب رضایت و اعتماد عمومی دارد ؛ اعتماد مردم به دولتمردان بزرگترین سرمایه کارگزاران است . از این رو در نهج البلاغه به اعتماد مردم و مسؤولان توجه خاص شده است . امام علی ( ع ) با بهره گیری از صداقت حکومت کرد و کارگزاران خویش را نیز به رعایت آن توجیه نمود . صراحت و صداقت حضرت در سیاست یکی از مشکلات خلافت آن حضرت بود . استاد شهید مطهری می نویسد : مشکل سوم خلافت او علی ( ع ) مسئله صداقت و صراحت حضرت در سیاست بود که که این را هم باز عده ای از دوستانش نمی پسندیدند و می گفتند سیاست این همه صراحت و صداقت برنمی دارد چاشنی سیاست دغلبازی است . به خاطر عدم بهره گیری علی ( ع) از اهرم در مسائل حکومتی بود که برخی تصور می کردند که معاویه از علی ( ع) سیاستمدار تر است . از این رو حضرت در جواب این تصور فرمود : قسم به خدا معاویه از من سیاستمدار تر نیست ولی او نیرنگ می زند و مرتکب گناه می شود . اگر نیرنگ خصلت زشتی نبود من سیاستمدار ترین مردم بودن . در فرهنگ دینی و ساختار حکومتی دینی ، بهره گیری از سیاست که مبتنی بر خدعه و نیرنگ باشد ، جایز نیست و یکی از امتیازات حکومت علوی بر حکومت های اموی و عباسی نیز در همین است که حکومت علوی بر عنصر صداقت و عدالت استوار است . به توجه به نقش صداقت در شیوه زمامداری است که علی ( ع ) به مالک اشتر توصیه می کند که با مردم صادقانه برخورد نموده و از وعده و شعارهایی که همراه عمل نیست پرهیز کند . زیرا که وعده های بدون عمل و نشان دادن غیرواقع را به صورت واقع ؛ موجب خشم خدا و مردم می شود . حضرت خطاب به مالک اشتر فرمود : از منت نهادن بر رعیت به جهت احسانی که نموده ای و یا بیش از حد جلوه دادن آنچه کرده ای بپرهیز و نیز از دادن وعده ای که خلف می کنی احتراز کن ؛ چه منت نهادن ، احسان را بی ارزش می کند و زیاده نگری روشنایی حق را می برد و خلف وعده موجب خشم خدا و مردم می شود . خدای تعالی فرمود : گناه بزرگی است از نظر خداوند که بگویید آنچه را عمل نمی کنید . اعتماد مردم به دولتمردان بزرگترین سرمایه کارگزاران است .