نویسنده: سیّد رضا موسوی *

14ـ صید دل های مردان:
برخی خیال می کنند که با ابتذال در پوشش و عشوه گری ها، دل ها را صید می کنند. اما دل چه کسانی صید می شود؟ شکارهای این زن بی حجاب، آنها را برای خود می خواهند،‌ نه برای همسری.

15 ـ ضعف حیا:
امام صادق (ع) فرمود: «حیا، از ایمان و ایمان در بهشت است»(1) «حیا و ایمان، در یک رشته و همدوش همند، چون یکی برود، دیگری هم خواهد رفت»(2) واقعاً اگر دختری، با حیا باشد،‌ هرگز خود را در مقابل صدها چشم، که او را برانداز می کنند،‌ به نمایش گری نمی پردازد. به راستی، اگر یک دختر جوان،‌ ارزش وجودی خود و هدف از آفرینش خویش را بداند،‌ آیا هرگز به ذهنش خطور می کند که خود را به شکل یک عروسک در آورده و همچون نمایشگاه سیّاری از رنگ و لعاب، خود را در معرض نگاه های آلوده و مسموم دیگران قرار دهد؟ و یا اگر یک پسر جوان،‌ قدر و قیمت انسانی خود را بداند،‌ آیا هرگز اجازه ی چشم چرانی و امثال آن را به خود می دهد؟

16ـ ضعف غیرت در مردان:
«غیرت، اصطلاحاً به معنای کوشش در محافظت از چیزهایی است که محافظت از آنها لازم است» اگر مردانی که زنان و دختران او در کوچه پس کوچه های شهر مسلمانان، به جلوه نمایی می پردازند، غیرت می داشتند،‌ اوضاع این قدر بحرانی نمی شد و ناموس خود را در معرض انواع خطر قرار نمی دادند.

17ـ مدگرایی و برداشت غلط از آزادی،
از دیگر زمینه های گسترش جلوه نمایی بانوان و دختران می باشد. زمینه های اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی فرآیند شکل گیری شخصیت انسان، علاوه بر این که تحت تأثیر مستقیم عوامل خاصی چون وراثت،‌ نظام تربیتی خانواده و اراده ی خود فرد است، از عوامل عام و کلان جامعه هم، متأثر است(3). بنابراین تا وقتی که وضعیت فرهنگی، سیاسی، و اقتصادی جامعه سامان نگیرد، ناهنجاری های اجتماعی همچون جلوه نمایی زنان و نگاه هوس آلود مردان، ‌عشق های خیابانی و ناپایداری خانواده… روبه افزایش خواهد بود. از این رو امام علی (ع) فرمود: «العدل حیاه الاحکام؛ یعنی با اقامه ی عدل است که احکام دین زنده می ماند و مورد عمل قرار می گیرد»(4). یعنی جامعه ایی که «اعتدال و میانه روی» را در مصرف سرمایه های مادی و معنوی، رعایت نکند،‌ ارزش های الهی و انسانی در آنجا رنگ می بازند و مورد عمل قرار نمی گیرند.
برخی از عوامل اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی جلوه نمایی بانوان و دختران عبارتند از:

1ـ فراموشی شعارهای اصلی انقلاب:
گرچه شعار اصلی انقلاب اسلامی، تحقق حیات طیبه و نوسازی معنوی بود، اما این مهم در فرهنگ، سیاست و اقتصاد به شکل متوازن محقق نشده است. در نظام اسلامی،‌ انتظار می رود که: اولاً‌،‌ دغدغه های عمومی بر اساس اولویت های دینی طبقه بندی شود و توجه به مادیات،‌ در اولویت های بعدی قرار گیرد. ثانیاً، باورها و روابط اجتماعی فرد، به گونه ای پرورش می یابد که حس هم گرایی، ‌همبستگی اجتماعی، قانون گرایی، میل به امنیت عمومی و دوری از فردگرایی، در وی تقویت شود. در چنین فضایی، سخن از حجاب،‌ قابل قبول خواهد بود. «هرکس از هدایت من،‌روی بگرداند، برای او زندگی تنگ [و سختی] خواهد بود، و روز قیامت او را نابینا محشور می کنیم»(5).

2ـ حقوق محوری، بدون توجه به اصلاح باورها:
«احساسات»، «باورها»، «رفتارها»،‌ سه بعد وجودی انسان اند،‌ که دین مدعی هدایت تمامی این ابعاد سه گانه به صورت هماهنگ،‌ در راستای نیل به مقام عبودیت است. توجه به اصلاح رفتارها،‌ بدون توجه به اصلاح معرفتی و اخلاقی، علاوه بر این که بر خلاف شیوه ی تربیتی اسلام است، فرد را، قشری و سطحی پرورش می دهد که فاقد فضایل اخلاقی و فرهیختگی است. نتیجه ی بی توجهی به اخلاق و معارف، در حوزه ی حکومت این است که در موضوعاتی چون حجاب،‌ حکومت بیش از هر چیز خود را موظف به تنظیم قانون و مجازات های قانونی بداند؛‌ در حالی که دستگاه های فرهنگ ساز، در نظام اسلامی، زمینه های ابتذال را ترویج می کنند. امام خمینی (ره) پیوسته مردم را به خدا توجه می داد که نتیجه آن، میل به ساده زیستی، تحقیر شدن طبقه مرفه، شیرین شدن سختی ها، میل به تشکیل خانواده،‌ با کمترین هزینه، عدم تمایل عمومی به گناه بود. اما وقتی که رسانه ها جوانان را به لذت گرایی دعوت می کنند و زمینه ی محرک های جنسی را افزایش می دهند، ‌چگونه می توان آن ها را به زهد دعوت کرد؟ قرآن کریم می فرماید: «همانا در هر امتی،‌ پیامبری فرستادیم که (اعلام کند) خدا را بپرستید و از پرستش طاغوت (شیطانی و انسانی) بپرهیزید»(6).

3ـ وجود اندیشه های سکولار و فرد گرایانه در عرصه ی مدیریت کشور:
اومانیستم و سکولاریسم، جوهره ی فرهنگی عصر جدید غرب است. در تفکر اومانیستی،‌ انسان جای خدا می نشیند و انسان، محور همه چیز، خالق همه ی ارزش ها و ملاک تشخیص خیر و شر است. «اومانیسم، یعنی حاکمیت امیال.(7) از این رو خدایان قدرت و ثروت،‌ با استفاده از رسانه های مدرن و ایجاد شبکه های ماهواره ای، فرهنگ ضد انسانی خود را به شدت تبلیغ می کنند، تا راه را برای گسترش لیبرالیسم جنسی، ‌فرد گرایی افراطی،‌ حذف اعتقادات وحیانی هموار گردد. براستی کسی که خدا را فراموش کرده و از فواید دستورات حیات بخش اسلام و پوشش اسلامی آگاهی ندارد،‌ از چه نوع پوششی دفاع می کند؟ و چرا به جلوه گری نپردازد. «تنها ظاهری از زندگی دنیا را می شناسند و آنان از آخرت [که سرای ابدی و دارای نعمت های جاودانی و حیات سرمدی است] بی خبرند»(8).

4ـ تضعیف کارآمدی خانواده:
پیدایش ابزار آموزشی و رسانه ای مدرن از قبیل مدارس جدید،‌ صدا و سیما و مطبوعات، تأثیراتی ناخواسته ای در کارکرد خانواده داشته است، که بسیاری از این تأثیرات،‌ از اقتضائات غیر قابل تغییر این ابزارند. آن چه خانواده ها را از نهادهای دیگر ممتاز می سازد، محوریت عاطفه و هم گرایی است و خانواده ی سالم، همواره کارکردی منحصر به فرد،‌ در هدایت،‌ نظارت و بالندگی نسل آینده دارد. نهادهای دیگر به صورت هدفمند بایستی به تکمیل فعالیت های تربیتی و اخلاقی خانواده بپردازند و نباید به گونه ای عمل کنند که منجر به کاهش اقتدار والدین در خانواده و کاهش میزان تأثیر گذاری نظارتی و هدایتی آنان در رفتارهای مختلف، از جمله پوشش و آرایش و برقراری ارتباط منجر شود.

5ـ ابتذال در رسانه ها، به ویژه در سینما:
مقصود از ابتذال در رسانه ها این است که در ساخت فیلم های سینمایی و برخی از سریال های تلویزیونی،‌ موسیقی و در حوزه ی کتاب های داستانی، ارزش های اخلاقی و مکتبی نادیده گرفته می شود و مروج ابتذال در پوشش و روابط ناسالم دختر و پسرند. تأثیر گذاری برنامه های تصویری به ویژه سینما، بر هویت،‌ اندیشه و رفتار مخاطبان، بر هیچ کس پوشیده نیست. «بی شک سیما و سینما مهم ترین نقش را در تغییر هنجارها، در سالیان اخیر داشته اند؛ فیلم ها و مجموعه های طنز آپارتمانی، مروج فرهنگ اختلاط و بی ضابطگی در روابط زن و مرد بیگانه و ابتذال در پوشش و آرایش بوده اند. روابط قبل از ازدواج،‌ هنجار شکنی، عدم دخالت والدین در مسایل مهم فرزندان به ویژه موضوع ازدواج و مسایلی از این دست به وفور در آن ها یافت می شود(9).

6ـ ناسالم بودن الگوهای شخص:
سنّ نوجوانی و جوانی، سن الگو پذیری از چهره هایی است که در نگاه آنها محبوب و دوست داشتنی اند.زیرا شخص ناخواسته سعی می کند که خود را با الگوهایش، همانند سازی کرده و در روابط خود با خودش و دیگران همانند او باشد. رسانه ها اعم از تلویزیون، ‌سینما و مطبوعات… با بزرگ نمایی برخی از چهره ها (با مصاحبه و درج تصاویرشان در مطبوعات، سایت ها و شبکه های ماهواره ای) نقش بزرگی در الگو سازی بازیگران سینما و ورزشی دارند.(10)

7ـ بی توجهی خانواده ها به ارزش های دینی:
مقصود این است که خانواده ها،‌ بویژه والدین، درارتباط با اعضای خانواده و دیگران،‌ ارزش های اخلاقی را رعایت نمی کنند. پدر و مادری که در ارتباط شان با خدا و دیگران،‌ به ارزش های دینی و اخلاقی پایبند نیستند و مرزهای روابط منطقی و شرعی را (در پوشش اسلامی…) می شکنند و با غریبه ها،‌ بدون رعایت اصول اخلاقی،‌ نشست و برخاست می کنند،‌ بی تردید فرزندان شان همانند آنان قربانی خواهند شد.(11) امام سجاد (ع) در مورد نقش والدین در تربیت دینی و اخلاقی فرزندان می فرماید: «اما حق فرزندت،‌ بدان که او از توست و خیر و شر او، در همین دنیا به تو خواهد رسید و به تو منسوب است و تو نسبت به تربیت شایسته اش و راهنمایی او به سوی خدا و کمک به خداپرستی اش مسئول هستی و اگر وظایف خود را به خوبی به انجام رساندی به تو ثواب می رسد و در غیر این صورت عقاب خواهی شد؛ پس در امر تربیت فرزند، هیچ گونه کوتاهی روا مدار»(12).

8ـ اعمال روش های تربیتی غلط در خانواده:
منظور از «اعمال روش های تربیتی غلط» این است که برخی از خانواده ها هیچ برنامه ی منظمی برای تربیت صحیح فرزندان خود ندارند. نه از ضرورت آن با خبرند و نه از تحولاتی که در دوران رشد فرزندان رخ می دهد،‌ آگاهند. اینان با سختگیری های بی جا، سهل گیری افراطی،‌ تنبیه بدنی، تحقیر فرزندان و عدم کنترل نسبت به دوستان و رفت و آمدهای آنان ـ زمینه انحرافات اخلاقی و رفتاری آنها را فراهم می کنند. در حالی که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «؛‌ فرزند در هفت سال اول، ‌آقای خانه (دوره سیادت) و در هفت سال دوم،‌ مطیع والدین (دوره اطاعت) و در هفت سال سوم،‌ مشاور و وزیر خانواده (دوره مشورت) است»(13). از کلمه «وزیر»، استفاده می شود که نوجوان و جوان باید معاون و کمک کار والدین باشد، ‌و در عین این که پدران و مادران هم، باید اجازه اظهار نظر و معاونت را به آنان بدهند،‌ اما تصمیم نهایی با والدین است.

9ـ بحران ازدواج:
دوره بلوغ و نوجوانی زمان ابهام، سردرگمی و اشتباه کاری هاست؛‌ و این روند در دوره جوانی ادامه می یابد. پیامبر اکرم (ص) جوانی را نوعی جنون دانسته و فرمود: «نوجوانی شعبه و شاخه ای از جنون است»(14). یعنی گاهی بخاطر خودخواهی ها، استقلال طلبی افراطی، شرایط بد خانوادگی، فقدان شیوه های تربیتی مناسب و نبود یک مشاور کاردان و دلسوز، گاهی تصمیم هایش غیر منطقی و غیر عقلانی است که در برخی موارد، جبران آنها،‌ امکان ناپذیر و یا بسیار پرهزینه است. پوشش های زننده و جلوه گری برخی از خانم ها و دختران،‌ بی تردید محصول، بالا رفتن سنّ ازدواج است، که اگر این معضل بزرگ اجتماعی حلّ نشود، باید منتظر فساد و فتنه بزرگ بود.(15)

10ـ شبهه افکنی در مورد ارزش ها و باورهای دینی:
یکی از فعالیت های مستمر قدرت های شیطانی برای تضعیف باورهای دینی و جلوگیری از رشد روز افزون اسلام ناب و ترویج اباحی گری در میان نسل جوان، شبهه افکنی است. دشمنان معاند،‌ هم صدا با روشنفکران غربزده و غیر مسلمان ایرانی، مقدسات اسلامی را با ایجاد شبهه درباره قرآن، در مورد احکام و دستورات دینی و مسائل اعتقادی و اخلاقی،‌… نشانه گرفتند. و این مسئله جوانان را،‌ دچار بحران هویت می کند، ‌و بحران هویت (ندانستن چیستی خود) منشأ بسیاری از یأس ها، اضطراب ها،‌ افسردگی ها،‌ رفتار های غیر عقلانی همچون جلوه گری، ناپوشیدگی و روابط ویرانگر می گردد.

11ـ فقر:
«شیطان (به هنگام انفاق)، ‌شما را از فقر و تهیدستی بیم می دهد و شما را به فحشا و زشتی ها فرا می خواند، ‌ولی خداوند از جانب خود به شما وعده ای آمرزش و فزونی می دهد و خداوند وسعت بخش داناست»(16)
این آیه ی شریفه می فرماید: «بخل شما،‌ فقرا را به فساد و فحشا می کشاند، ‌اطرافیانی که انسان را از انفاق باز می دارند و از آینده می ترسانند، ‌ولی نسبت به گناهان تشویق می نمایند، ‌شیطانند، میان فقر و فحشا و عشوه گری ها،‌ رابطه است.(17) در آیات و روایات از فقر با تعابیری همچون بدی، بلا و بدبختی،‌ شر و زشتی، سختی شدید، ذلت و خذلان و امری بدتر از مرگ یاد شده است.(18) «تحقیقات نشان می دهد که بین نیازهای مالی،‌ فقر و ارتکاب این نوع جرائم همبستگی بالایی وجود دارد.(19)

12ـ اختلاط و ارتباط غیر ضروری زن و مرد در مراکز دولتی و آموزشی:
سوء استفاده از جذابیت های ظاهری زنان در فعالیت های هنری و اقتصادی؛ ضعف مدیریت در برخی از نهادها و سازمان ها، در ارایه اسوه ها و الگوهای جذاب و قرآنی، به منظور انتقال غیر مستقیم ارزش ها و هنجارهای اسلامی به نسل نو؛ عدم تبیین صحیح مسأله حجاب؛ ترویج فرهنگ یکسان سازی زن و مرد (فرهنگ لیبرال فمینیستی)؛ سیاسی شدن موضوع حجاب،‌ ترویج فرهنگ تساهل و تسامح از سوی بعضی مدیریت ها و دستگاه ها و به کارگیری روش های غلط برای گسترش حجاب، دختران بی حجاب وجلوه گر، قربانیان نقشه های شوم استعماری و فعالیت های سازمان یافته در مخالفت با حجاب.(20) از دیگر عوامل گسترش ابتذال در پوشش و عشوه گری دختران نوجوان و جوان می باشد.

نتیجه:
نتیجه ی تأملات اجمالی به موضوع «عوامل و زمینه های جلوه نمایی زنان» این شد که عوامل فرهنگی و اعتقادی، روانی، عاطفی، سیاسی و اجتماعی در این مسئله تأثیر مستقیم و غیر مستقیم دارند. عدم توجه کافی مسؤولان،‌ خانواده ها، مربیان به نوجوانان و جوانان، رسانه ها، دوستان فاسد، یأس از آینده، ‌فقدان عزت نفس و خودباوری لازم، … بخشی از عواملی اند که در گسترش ابتذال در پوشش نقش اساسی دارند و سبب می شود که بسیاری از جوانان گرفتار آسیب های روانی، عاطفی و اجتماعی شوند و برای کانون خانواده هم، ‌بحران های متعددی به وجود بیاید. برای سلامت نسل امروز و بهداشت خانواده و نسل فردا باید فکری کرد.
تردیدی نیست که با گسترش بی حجابی و عشوه گری در گفتار و رفتار دختران، علاوه بر قربانی شدن آنها،‌ در دراز مدت،‌ کانون خانواده به شدت آسیب می بیند. اعتماد که شرط اولیه خانواده ی پایدار است، از بین می رود. مسؤولان فرهنگی کشور، نباید فرصت ها را پی در پی از دست بدهند،‌ تا این مسئله به بحران تبدیل شود. و بدانیم که اگر وضعیت بحرانی شد، یا درمان پذیر نیست یا اینکه برای بهسازی محیط و ساختن وضعیت مطلوبتر، هزینه های زیادی را باید پرداخت کرد؛ در حالی شرط عقل آن است که «علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد»

پیشنهادات
تأکید بر راهنمایی و آموزش مهارت های زندگی، بیش از مشاوره و درمان، ترویج فرهنگ ازدواج ساده، از سوی مسؤولان کشور و خانواده ها،‌ تقویت ایمان و افزایش عزت نفس وخودباوری،‌ آموزش مستمر مهارت زندگی به پدران و مادران و نیز به فرزندان از دوران کودکی و دبستان، ساخت مراکز فرهنگی و ورزشی، استفاده از رسانه ی تأثیر گذار تصویری برای ایجاد روحیه ی امید و نشاط در نسل جوان، حذف الگوسازی های مخرب، تربیت تهیه کنندگان و کارگردانان متعدد و روشنفکر مؤمن، ‌گسترش کتابخانه های عمومی با آثار مفید و سازنده ی مکتوب و تولید نرم افزارهای هدفمند و هدف ساز… بخشی از فعالیت هایی است که باید جامعه مسؤول برای حل معضل اجتماعی و فرهنگی و انسانی جلوه نمایی دختران اقدام نماید.

پی‌نوشت‌ها:

1. کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2، ص 106.
2. همان
3. غافر / 23 و 24 ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 20، ص: 77، 1369
4. تمیمی آمدی، عبد الواحد، تصنیف غرر الحکم درر الکلم، ص: 100
5. طه / 124
6. نحل /36
7. آنتونی آر. بلاستر، ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب، ترجمه عباس مخبر، ص 206
8. روم / 7
9. دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، «پوشش و آرایش؛ آسیب ها و راهبردها»، مجله حوراء، ش 2؛ امام خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، ج 21، ص 194 و ج 5، ص6، ج 21/، ص 284؛ حسینی خامنه ای، سید علی، بیانات مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان دانشگاه تهران، در تاریخ 22/2/1377
10. محمدی، محمد رضا، جنبه های مهم شخصیت نوجوان، نشریه معرفت، ش 38، بهمن 1379
11. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 61، ص 186
12. صدوق، محمد بن علی ابن بابویه قمی، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص: 623
13. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 115؛ (الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین)
14. صدوق، محمد بن علی ابن بابویه قمی، من لا یحضر الفقیه، ج 4، ص 377، ح 5774، (الشباب شعبه من الجنون)
15. کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب (م 329 ق)، الکافی، ج 5، ص 327، فلسفی، محمد تقی، الحدیت (روایات تربیتی)، ج 3، ص 393.
16. بقره /268
17. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 432
18. حکیمی، محمد رضا و برادران، الحیات، ج 4، ص 288-278
19. همان، ص 927-918
20. دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، «پوشش و آرایش؛ آسیب ها و راهبرد ها»، مجله حوراء، ش 2.
منابع و مآخذ:
ـ قرآن کریم، ترجمه حسین انصاریان.
ـ نهج البلاغه.
1ـ آنتونی آر، بلاستر،‌ ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب، مترجم: عباس مخبر،‌ تهران،‌ نشر مرکز،‌ بی تا.
2ـ ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن محمد، شرح نهج البلاغه،‌ بی جا،‌ دار احیا الکتب العربیه، بی تا.
3ـ پورسید آقایی،‌ مسعود، حجاب میوه شناخت، قم، نشر حضور،‌ 1385
4ـ تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، ‌دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366(ش).
5ـ حرانی،‌ ابن شعبه،‌ تحف العقول، مترجم: صادق حسن زاده، قم ناشر انتشارات آل علی (ع)، چاپ اول، 1382 (ش)
6ـ حکیمی، محمد رضا و برادران، ‌الحیاه،‌ مترجم: احمد آرام، تهران،‌ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380 (ش)
7ـ حسینی خامنه ای، سید علی،‌ بیانات رهبر معظم انقلاب، در تاریخ 1375/5/18.
8ـ حسینی خامنه ای، سید علی،‌ بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار گروهی از خواهران پزشک سراسر کشور، در تاریخ 26/10/1375.
9ـ حسینی خامنه ای، سید علی،‌ بیانات رهبر معظم انقلاب در سمینار نقش زن در جامعه، در تاریخ1364/12/11
10ـ حسینی خامنه ای، سید علی،‌ بیانات مقام معظم رهبری، ‌در جمع دانشجویان دانشگاه تهران، در تاریخ 1377/2/22
11ـ خمینی،‌ سید روح الله، صحیفه نور، (مجموعه سخنان امام خمینی (ره) (سری 22 جلدی)، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی،‌ بی تا.
12ـ شهید اول (م 785 ق)، الدره الباهره من الأصداف الطاهره، ‌مترجم: عبدالهادی مسعودی، قم، ناشر انتشارات زائر، چاپ اول، 1379 (ش).
13ـ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه قمی، عیون اخبار الرضا(ع)،‌ تهران، ناشر نشر جهان، چاپ اول، 1378 ق.
14ـ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه قمی، ‌من لا یحضره الفقیه، ‌قم، ناشر جامعه مدرسین، چاپ دوم، ‌1404 ق.
15ـ غلامی، یوسف،‌ اخلاق و رفتارهای جنسی، قم،‌ دفتر نشر معارف، چاپ اول،‌ 1384.
16ـ غلامی، یوسف، جلوه نمایی زنان و نگاه مردان، قم، انتشارات لاهیجی، چاپ سوم، 1385.
17ـ فلسفی، محمد تقی، الحدیث (روایات تربیتی)،‌ تهران، ناشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ‌1368(ش).
18ـ قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، ‌مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن،‌ 1387.
19ـ کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب (م 329 ق)،‌ الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه،‌ چاپ دوم، 1362 (ش).
20ـ مفید، ابو عبدالله محمد بن نعمان (م 413)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم،‌ ناشر کنگره شیخ مفید، ‌چاپ اول، ‌1413 ق.
21ـ محمدی ری شهری، ‌محمد، حکمت نامه جوان، مترجم: مهدی مهریزی،‌ قم، ناشر سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1384.
22ـ مکارم شیرازی،‌ ناصر، تفسیر نمونه،‌ تهران،‌ دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1374 ش
23ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، انتشارات اسلامیه، 1372(ش).
24ـ ملک محمودی، امیر،‌ عشق های دروغین، تهران، انتشارات انتظار سبز، چاپ دوم، 1382.
25ـ نوری، حاج میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، دار ابن کثیر، بی تا.
26ـ محمدی، محمد رضا، مقاله «جنبه های مهم شخصیت نوجوان»، مجله معرفت، ش 38، ‌بهمن 1379.
27ـ دفتر مطالعات و تحقیقات زنان (نویسنده)، ‌«پوشش و آرایش، آسیب ها و راهبردها»،‌ ماهنامه حوراء، ‌ش 2،‌ بهمن 1382.
فصلنامه قرآنی کوثر – ش 37