نویسنده:رحیم بنی سعید
فصل دوم
زینت
از جمله واژه‌هایی که در آیات حجاب بکار رفته و بازشناسی دقیق مفهوم و مصداق آن در تعیین حد و پوشش نقش اساسی دارد واژه زینت است. زینت بی‌گمان به معنای زیبایی است و در مقابل «شین» به معنای زشتی و ننگ و رسوائی. اینک از کهن‌ترین متن لغوی شروع می‌کنیم:
خلیل بن احمد فراهیدی می‌گوید
الذَینُ نَقیضُ الشَین… و الزینه، جامعٌ لکُلِّ ما یُتَزیَّنُ بِه. زیبایی نقیض زشتی است …و زینت هر آنچه را که به واسطه آن آراسته شود در بر دارد. سخن وی نشانگر آن است که زینت مطلق زیبایی و آرایه است، هر آنچه با آن آراسته می‌شود و تزیین می‌گردد در مصباح المنیر و قاموس المحیط نیز زینت و زیبایی در مقابل زشتی قرار داده شده است.
آقای مصطفوی پس از نقل اقوال لغویان نوشته است:
روشن شد که حقیقت زینت عبارت است از: نیکویی در ظاهر هر چیز است خواه عرضی یا ذاتی باشد پس زینت در زن هر آن چیزی است که از زیبایی‌ها و نیکویی‌هایش آشکار می‌شود. (17)
زینت طبیعی یا اکتسابی؟
در تبیین ابعاد زینت، توجه به این نکته ضروری است که واژه زینت براساس آنچه در بخش واژه شناسی روشن شد، به طور مطلق زینت اکتسابی و طبیعی را شامل می‌شود.
فخر رازی در این زمینه می‌نویسد:
بدان! زینت نامی است که بر زیبایی‌ها مخلوق که خداوند آفریده و همین‌طور به آنچه انسان به وسیله‌ی آن‌ها آراسته و مزین می‌شود مثل لباس و زیور و … اطلاق می‌شود. اما کسانی که زینت را صرفاً زینت اکتسابی می‌دانند دلیل استواری برای ادعایشان ندارند. حال که زینت شامل زینتهای اکتسابی و طبیعی هر دو می‌شود. آیا زن را مأمور می‌کند که زینت‌هایش را بپوشاند و زینتش را در مقابل چشمان نامحرم ننهد. (18)
زمخشری می‌گوید: زینت عبارت از چیزهایی است که زن خود را بدان ها می‌آراید از قبیل: طلاآلات- سرمه خضاب که آشکارکردنش مانع ندارد اما زینتهای باطن مثل دست و پای برنجن، بازوبند، گردنبند، تاج کمربند و گوشواره که باید پوشانیده شود. (19)
معنای زینت
1- زینتی که به خودی خود (از آن نظر که زینت است) واجب است پوشانده شود. 2- زینتی که نشان‌دادن آن به غیر از زوج حرام است. دسته‌ای از روایات سؤال از قسم اول زینت می‌کنند مثل: روای گوید از حضرت صادق (ع) سؤال کردم از معنای اما قول خداوند عزوجل وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا حضرت (ع) فرمودند: انگشتر، دستبند و النگو است. (20) اما روایتی از قسم ثانی زینت در این آیه کریمه سؤال می‌کند عبارت است از صحیحه فضیل که در آن سؤال از ذراعین زن می‌کند که آیا این دو از همان زینتی است که خدای عزوجل فرمود: «وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ» پس حضرت در جواب فرمودند: بله، لذا این روایت دلالت می‌کند بر حرمت اظهار و نشان‌دادن ذراعین زن به غیر از زوج است. (21) مراد از زینت در آیه‌ی 31 سوره نور این است که: در موضوعات شرعی اگر از شرع مقدس اسلام چیزی درباره‌ی زینت نرسیده باشد باید به عرف مردم رجوع شود باید آنان بگویند زینت چیست؟ در هر زمانی و مکانی زینت تفاوت می‌کند. آنچه را که عرف حکم کند همان زینت محسوب می‌شود مثلاً در روایت است که سرمه چشم و انگشتر زینت حساب می‌شود.
منظور از إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا در آیه 31 نور چیست؟
طبق آنچه در برخی احادیث آمده مقصود از «إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا» وجه (صورت) و کفین (دو دست تا مچ) می‌باشد و در بعضی روایات «ظاهر القدمین» (روی پاها) را نیز اضافه کرده‌اند. (22) زنان باید خود پاسدار عفت جامعه‌ی خویش باشند زیرا هرکسی با رشد عقلی خویش می‌داند که حکم حجاب، زینت و پوشیدگی برای حفظ عفت و احترام زنان است. زیرا خودنمایی زنان در کوچه و بازار باعث تحریکات جوانان شده مفسده‌ی آن گریبانگیر صنف زن است. درست است که جلوه‌گری و دلربایی نوعی لذت‌جویی است ولی فساد و نابسامانی جامعه هم یکنوع دلهره و شکنجه‌ی روحی است و معلوم است که گشاده‌رویی و خود نمایی زنان گذشته از معصیت و نافرمانی خدای تعالی برای بعضی افراد جامعه بدون آفت و فساد اخلاق نیست و چون خود نمایی جزو ذات و طبیعت زن است، حکم حجاب و حفاظت عفت جامعه نیز به عهده‌ی زنان است. ندیدید که دشمنان دین خدا و انسانیت که مدعی بی‌حجابی شدند چه صحنه‌های شرم‌آور و غیرانسانی به وجود آوردند و معنای انسانیت را لگدمال کردند و به‌طوری که اجازه‌ی یک صلوات فرستادن را نداشتند و طرفداران دین خدا به زیر شکنجه‌های دژخیمان خوک صفت جان می‌دادند و کسی را یارای اظهار حیات نبود. ما باید به جایی برسیم که خود را از حیاء و حجاب و عفت جامعه را تشخیص دهیم. (23)
فصل سوم
جلباب
برای جلباب دو معنا ذکر شده است:
1- پوششی که سر و گردن و بالاتنه را می‌پوشاند (مقنعه)
2- چیزی که تمام بدن را بپوشاند (چادر) بنابراین می‌توان گفت که جلباب منحصراً بر چادر دلالت دارد. ولی اگر کسی بتواند به شکل صحیح از چادر استفاده کند، مسلماً چادر حجاب برتر است زیرا حکمت‌های حجاب در چادر بیشتر یافت می‌شود گرچه پوشیدن چادر واجب نیست ولی چون به مقنعه اشاره شده در پوشش باید حتماً زیرگلو و شانه‌ها پوشیده باشد. برای همین اگر چادر پوشیده نمی‌شود باید مقنعه به سر کرد یا حتی روسری که شانه‌ها و سینه‌ها را بپوشاند. حجاب منحصر در چادر و حتی مانتو نیست، بلکه هر لباسی که غیر از وجه کفین (دست‌ها تا مچ) را بپوشاند و موجب تحریک و جلب توجه نامحرم نگردد کافی است ولی باید توجه داشت که همان‌طور که بقیه واجبات دارای مراتب مختلفی می‌باشد حجاب نیز دارای مراتب خوب، متوسط و خوب‌تر است و چادر حجاب برتر بانوان محسوب می‌گردد. (24)
دزی، مستشرقی که تتبع قابل‌توجه در لباس‌ها و پوشش‌های مسلمانان انجام داده است و می‌نویسد:
جلباب، به معنای چادر بزرگی که در شرق، زنان هنگام بیرون‌شدن از خانه سر تا پای خود را با آن می‌پوشانند جوهری نیز جلباب را ملحفه معنا می‌کند که در حقیقت همان ازار است. به قول قاموس این کلمه به معنای قمیص هم آمده همچنین به معنای لبای‌گشادی که زنان در زیرملحفه می‌پوشند یا بالاخره معرف همان پرده‌ایست که خمار نامند. اما درازمنه تازه‌تر ظاهراً در مغرب این کلمه مفهوم کاملاً متفاوتی یافته است کلمه جلباب معرف نوعی نیم‌تنه آستین‌دار یا بدون آستین است که مخصوصاً در مواقع کار به کمر می‌بندند. (25) چادر مشکی که بدن زن را به طور یکنواخت می‌پوشاند، تأثیر به‌سزایی در کم شدن نظرهای سوءمردان داشته و می‌تواند مانع بزرگی در مقابل آن‌ها باشد اگر زنان محجبه و با عفت همه شرایط حجاب را رعایت نمایند، بر وقار و منزلت آنان افزوده می‌شود و حتی مردان لاابالی هم در برابر آن‌ها به شدت مراقب رفتار و برخوردهای خود می‌باشند بیشتر دست و پای خود را جمع می‌کنند به طوری که کسی جرأت نمی‌کند مزاحمتی برای آنان به وجود آورد، تا چه رسد به اینکه مورد سوء ظن یا سوء قصد قرار گیرند این پوشش کامل، چادر نه تنها مانع کار و تلاش و شرکت زن در کارهای اجتماعی نمی‌باشد بلکه بر عکس تجربه زندگی میلیون‌ها زن مسلمان در ممالک اسلامی در طول پانزده قرن و شرکت آنان در میدان کار و تولید و حتی جنگ و پیکار نشان می‌دهد، که زنان با همان حجاب شرعی خود می‌توانند با بزرگ‌ترین مشکلات زندگی مقابله نمایند، و اتفاقاً از زنان بی‌بند و بار بی‌حجاب هم موفق‌تر و مقاوم‌تر باشند. (26)
توصیه‌ی بزرگان دینی و پیش از همه قرآن کریم بر استفاده‌ی از چادر بیانگر آثار و امتیازات فراوان این پوشش شکوهمند است که در اینجا به ده مورد آن اشاره می‌شود:
1- چادر بیش از هر لباسی حجم و ژست بدن را پوشش می‌دهد و بزرگواری و تواضع زن را در برابر احکام اسلامی و ارزشهای اخلاقی آشکار می‌سازد.
2- چادر کمال پوشش است و انتخاب آگاهانه آن جز در پرتو رشد و کمال زن میسر نیست. تنها با چنین پوششی است که زن مطمئن می‌گردد که در اثر نوسانات جوی، حرکات و فراز و نشیب‌هایی که پیش آمد می‌کند حجاب او آسیب نمی‌بیند چه اینکه وزیدن باد نمی‌تواند آن را همانند روسری و مقنعه برگرداند و موهای سر را آشکار کند.
3- چادر سمبل حجاب اسلامی است که بارزترین نمود عینی پوشش دینی را به خود اختصاص داده است.
4- چادر با پوشش یکنواخت و یکپارچه بدن، جلب توجه نامحرم را به کمترین حد خود می‌رساند. اما پوشش‌های دیگر به خاطر عدم یکپارچگی و آشکار بودن اعضا و ژست بدن از چنین کمالی برخوردار نیستند.
5- چادر پوششی دینی و ملی زنان ایران است که دیانت، ملیت و استقلال فرهنگی ملت مسلمان ایرانی را در دنیا تجلّی می‌بخشد.
6- چادر بیش از هر پوششی زن را بر رو گرفتن در برابر نامحرم توانا می‌سازد. به گونه‌ای می‌تواند در صورت ضرورت چهره‌ی خود را از مرد هوسرانی که آن را مورد نگاه‌های مکرر و آلوده خود قرار داده است بپوشاند.
7- چادر دارای بیشترین بار فرهنگی حیا و عفاف است که بیش از هر پوششی دست رد بر سینه نامحرم می‌زند.
8- چادر لباس مورد اشاره قرآن است که بیشتر از هر جامه‌ای مورد تأیید علمای دین و آماج سخنان زهرآگین دشمنان اسلام استعمارگران و جاهلیت جدید قرار گرفته است.
9- چادر زیبائی‌های جسمانی زن را تحت‌الشعاع زیبائی‌های معنوی او قرار می‌دهد و به او نشاط دینی می‌بخشد.
10- چادر امنیت و آرامش زن را می‌افزاید. زیرا تعرض و مزاحمت برای کسی که در چادر قرار گرفته است به مراتب دشوارتر از کسی است که از این لحاظ مطمئن بیرون است. (27)
فصل چهارم
حجاب و اهل بیت:
فاطمه (س) مظهر عفاف و تقوی، سرمشق و سرور تمامی زنان مسلمان است روزی پیامبر (ص) از صحابه پرسید: چه چیز برای زنان از همه بهتر است. یاران ندانستند علی (ع) خدمت فاطمه (س) آمد فاطمه (س) پاسخ داد: از همه چیز بهتر این است که نه آن‌ها مردان بیگانه را ببینند و نه مردان بیگانه آن‌ها را. چون علی بازگشت و پاسخ داد حضرت رسول (ص) فرمودند: چه کسی این پاسخ را برای تو بیان کرد؟ عرض کرد: فاطمه (س) و حضرت فرمود: او پاره تن من است. روشن است که علی (ع) پاسخ را می‌دانست وسؤال از آن بزرگوار برای طرح مقام والا و مکانت عظیم فاطمه اطهر است. یادآوری کنیم که بر اساس آنچه گذشت مقصود از اینکه زن مردان بیگانه را نبیند و بالعکس، هر نوع نگاهی نیست بلکه نگاه خیره و همراه با ریبه است. جایگاه بلند و شخصیت والای حضرت زهرا (س) روشن‌تر از آن است که نیاز به گفت و گو داشته‌باشد در روایتی آمده است که به هنگام تولد لباسی از بهشت برای آن حضرت آورده شد و جسمش پوشش کامل یافت تا زمینه برای تعالی روحش باشد. در جامه سفیدی که از شیر سفیدتر و از مشک و عنبر خوشبوتر بودند آوردند یکی را به اندام پیچید و دومی را مقنعه ساخت. زهرای اطهر این برترین الگوی زن و عالی‌ترین چهره بشریت گو اینکه فریادگری علیه ظلم را پیشه دارد و ستم بر امام خویش و مألا جامعه را بر نمی‌تابد و از محدوده خانه پا به بیرون می‌نهد و در اجتماع حضور می‌یابد و با بلیغ‌ترین جمله‌ها از حق و حقیقت دفاع می‌کند اما این همه در نهایت آزرم، حیا و عفاف است: او در حالیکه مقنعه را محکم به سر بسته و خود را در جامه‌ای فراگیر پیچیده بود در جمع زنان بنی‌هاشم در حالیکه جامه‌های بلندش قدم‌ها را پوشیده داشت، با ابهت، آزرم و متانت شگرفی قدم بر می‌داشت و برای همگان راه رفتن اوگام زدن رسول الله (ص) را به یاد می‌آورد (28) و…
حجاب و نهضت عاشورا:
در نهضت عاشورا نیز زنان حضوری جدی و نقش عظیم دارند در عین عفاف، آزرم و باشکوه پوشش، آنان در اوج مصائب و سختی‌ها، حریم عفاف و حجاب را پاس داشتند و به آخرین وصیت پیشوای بزرگ شهامت، معلم بی‌بدیل شهادت، امام حسین (ع) را که در آستانه رفتن به میدان نبرد آویزه گوش قراردادند که فرمود: «آماده مصیبت باشید لباس‌های (روی) خود را بپوشید بدانید خدا حامی شماست و از شما محافظت می‌کند و از شر دشمنان نجاتتان می‌دهد و عاقبت امورتان را خیر می‌کند. بنگرید امام حسین (ع) در آن هنگامه شگرف و در آخرین لحظات حیات، زنان را به حجاب و پاس داشتن حرمتشان سفارش می‌کند. آنان نیز چنینی می‌دانستند که غداره بندان سپاه یزید و آزمندان و بدسگالان ارتش بنی امیه اسیر زرق و برق دنیاست زیورآلات خود را به سوی آنان پرتاب کردند تا در پی غارت آنان قدری به یاسانید. زینب (س) که پیام‌آور این حماسه و قافله سالار این پیامبران نور است در کوفه و برای بیدار کردن و جدان‌ها و لرزاندن دل‌ها و به هوش آوردن خفتگان در عین عفاف و آزرم سخن گفت: کلام زینب (س) و منش والای او به هنگام سخن گفتن به گونه‌ای بود که گفتند:»
و لَم أرَواللهِ خَفِرۀً قَصدُّ نطَقَ مِنها
به خدا سوگند هرگز زن با آزرمی را ندیدم که از زینب شیواتر سخن بگوید. آن حضرت با همه شکوه و شهامت در مجلس یزید بپاخاست و پرده دری آن مدعی خلافت را بر سرش کوفت و فریاد زد که: آیا عدالت همین است که زنان و کنیزان خود را در پس پرده‌ی بنشانی و دختران رسول خدا (ص) را در مجلس بیگانگان برپابداری. پرده زنان ما را هتک کردی و نقاب از چهره‌شان به غارت (29)… مسأله‌ی حجاب و سر و پوشش زن در نظر حضرت زینب (س) چه اهمیت ویژه‌ای داشته که در حضور یزید آن‌جا که اعمال رسوای او را بیان می‌کند با اینکه جنایات یزید و عمال و ایادی او تنها این مسائل نبوده بلکه آن همه جنایت نسبت به خاندان اهل بیت و شخصی امام حسین (ع) و اصحابش روا داشته‌است ولی زینب کبری نمونه کامل عفاف و حمیت دینی با لحنی تحقیرآمیز و اشاره‌ای به سابقه کفر و شرکت خاندان بنی امیه او را طرف خطاب قرار می‌دهد : این از مردانگی و حمیت است که تو که خاندان و پدرانت به دست اسلام بعد از فتح مکه آزاد شدند زنان و وابستگان خویش را در حریم عفاف و حجاب نگهداری و فرزندان و خاندان ولی نعمت یعنی خاندان رسول خدا را بی حجاب و هتک پوشش نموده و به این طرف و آن طرف بکشانی (30).
فصل پنجم
عوامل بی‌حجابی و بدحجابی
عوامل بد حجابی و بی حجابی و راههای مبارزه با آن
بی حجابی پدیده‌ای است اجتماعی که برای رسیدن به عوامل و علل آن باید با نگاهی اجتماعی، مسائل و زمینه‌های آن را کاوید این بحث از جهات مختلف قابل تأمل و توجه است و بی‌گمان در چگونگی پیدایش و رشد و گسترش آن نمی‌توان به یک یا چند عامل بسنده کرد. چنانکه راه حل‌های این معظله‌ی اجتماعی را نیز می‌توان ساده انگارانه در مطالبی محدود کرد. آنچه اینک بدان می‌پردازیم نگاهی است گذرا به این مسأله که بی‌گمان تفصیل آن در خور تحقیقی مستقل و رساله‌ای جداست این نگاه کوتاه در دو بخش می‌آید:
الف عوامل بدحجابی و بی حجابی
1- هویت و شخصیت زن در گرو منش و روش زندگی اوست، حجاب و پوشش منش والای زن مسلمان و شیوه عظیم زندگی اوست زن با حجاب از اینکه بازیچه هوس‌ها قرار گیرد مانع می‌شود و از اینکه عامل فساد گستری فساد اندیشان شود جلو می‌گیرد (31).
حضرت امام «رضوان الله علیه» به انگیزه‌های جباران و نیز ابعاد این توطئه اشاره دقیق دارند:
ما می‌دانیم که این سخنان برای کسانیکه با خیانتکاری و شهوت پرستی و آواز و نواز و رقص و هزار جور مظاهر فسوق و بی عفتی بار آمدند خیلی گران است. البته آنان که تمدن و تعالی مملکت را به لخت شدن زن‌ها در خیابان‌ها می‌دانند و به گفته بی خردانه خودشان با کشف حجاب نصف جمعیت مملکت کارگر می‌شود حاضر نیستند مملکت با طرز معقولانه و در زیر قانون خدا و عقل اداره شود. آن‌هایی که این قدر قوه تمیز ندارند که کلاه لنگی را که پس مانده درندگان اروپاست ترقی کشور می‌دانند با آن‌ها ما حرفی نداریم که آن‌ها از ما سخن خردمندانه را بپذیرند و عقل و هوش و حس آن‌ها را اجانب دزدیده‌اند. آن روزکه کلاه پهلوی سرآنها گذاشتند همه می‌گفتند مملکت باید شعار ملی داشته باشد، استقلال در پوشش دلیل استقلال مملکت و حافظ آن است. چند روز بعد کلاه لنگی گذاشتند سرآنها یک دفعه حرف‌ها عوض شد گفتند ما با اجانب مراوده داریم باید همه هم شکل باشیم تا در جهان با عظمت باشیم مملکتی که با کلاه عظمت برای خود درست می‌کند و یا برایش درست می‌کنند هر روزی کلاهش را ربودند عظمتش را هم می‌برند (32).
2- دگرگونی ارزش‌ها:
اسلام زن را در متن اجتماع به تلاش و کوشش خوانده اما با حجب، حیاء، وقار، متانت، سنگینی رفتار، شکوه گفتار و سلامت کردار و این همه را برای او ارزش دانسته‌است. حجاب را نشانی از شخصیتش تلقی کرده‌است، وقتی این ارزش‌ها دگرگون شود و تلقی زن از شخصیت و ارزش عرضه وجود، نمایاندن آرایه‌ها و زیبائی‌هایش می‌شود و در بینش او دیگر سانی بوجود آمده خود نمایی را ارزش می‌پندارد، در عمل نیز در این وادی گام می‌نهد و گرایش درونی و تمایل فطریش راهی دیگر می‌گیرد و به فساد آفرینی دست می‌یازد (33) .
سخن امام علی (ع) ضمن خطبه‌ای پندآموز است:
«وَإن النساءَ هَمتهُنَ زینۀُ الحیاۀِ الدُنیا و الفَسادُ فیها»
تلاش و همت زنان در جهت زینت و آرایه‌های زندگانی دنیا و ایجاد فساد و تباهی در آن است. بی گمان مصداق کلام زنی است که زینت گرایی فطری را به راه افراط کشانده و در مسیر تباهی گام نهاده است. این چگونگی تا بدانجا پیش می‌رود که پوشش نه برای حفاظت بدن که نوعی عرضه وجود است از این رو غالباً اینگونه کسان پوشش را نیز برای نمایاندن بر می‌انگیزنند. سخن تأمل برانگیز علی (ع) که گویا در آینه غیب این حقایق را می‌نگرد شایان توجه است: در آخر الزمان که برترین زمان‌هاست جمعی از زنان پوشیده‌ای که برهنه است (لباس دارند اما آنقدر نازک است گویا نپوشیده‌اند) و از خانه با خود آرائی بیرون آیند، اینان از دین بیرون رفتگانند و در فتنه‌ها وارد شوندگان و به سوی شهوات تمایل دارند و به کوی لذات نفسانی در شتابند و حرام‌ها را حلال دانند و در دوزخ به عذاب ابدی گرفتار (34).
3- الگوهای ناهنجار:
انسان فطرتاً الگو گزین و الگوپذیر است. پیوسته در این اندیشه است ارزشهایی را که بدان باور دارد در چهره‌ای مجسم بنگرد و خود را همانند آن بسازد. مسئله الگو در اخلاق اسلامی و روانشناسی امروز نیز جایگاه مهمی دارد توجه دادن قرآن، انسان را به پیامبر به عنوان «اسوه حسنه» و بر نمودن چهره‌های نیک و بد همه و همه در جهت توجه به جایگاه الگو در ساختار روحی و انسانی است، از این رو هویت ستیزان در پی اقدام‌های گسترده، در جایگزینی الگوها نیز تلاشی شگرف به‌کار گرفته‌اند. قهرمان‌سازی، الگوآفرینی آنچنانی برای زن در جهت زدایش و هویت او برنامه وسیع استعمار بوده‌است. این مسئله نیز جای تحلیل گسترده اجتماعی و تاریخی دارد که باید بدان به گونه جدی رسیدگی شود (35).
ب راههای مبارزه با بد حجابی و بی‌حجابی
آنچه را که دشمن انجام داده باید ویران کرد و آنچه را انجام می‌دهد باید نمود وآبی را که بر جوی روان است باید بازگرداند، چگونگی این نیز، بحثی دراز دامن می‌طلبد اکنون به اشاره‌ای بسنده می‌کنیم:
1- تقویت ایمان و اعتقاد:
در زن باید باور استوار، ایمان عمیق ایجاد شود زنی که دل به حق داده و اندیشه به خدا سپرده و فرجام زندگی دنیوی‌اش را پذیرفته چطور حاضر می‌شود خودآرایی و خودنمایی کند و خود را در معرض دیده‌های آلوده قرار دهد و زمینه‌های تلذذ دیگران فساد آفرینی را به وجودآورد. این جمله حضرت علی (ع) که فرمود: اَلمرءُ بایمانِه. شخصیت انسان در گرو باورهای اوست. المومِنُ به عمله؛ و ایمان انسان در عمل او جلوه‌گر است. نشانگر آن است که باورهای درست و ایمان‌های راسخ، عالی‌ترین نقش را در کیفیت زندگانی انسان ایفاء می‌کنند (36).
2- احیاء فرهنگ اصیل اسلامی:
احیاء ارزشهای اصیل اسلامی و فراخوانی زن مسلمان به تعقل و دریافتن ارزش‌ها و آفریدن روح تعبد و تعهد نسبت به این‌ها نقش مهمی در این زمینه خواهد داشت. زن مؤمن باید به آنچه اسلام به عنوان ارزش بدان می‌نگرد، باور داشته باشد و بداند که شخصیت و عظمت او در گرو روح بلند، اندیشه والا، قلب پاک و جان پیراسته از آلودگی است که او را به روش انسانی و منش اسلامی فرا خواهد خواند و بداند تن آرایه بسته و ظاهر فریبنده هرگز نمایشگر شخصیت او نیست.
اینک کلام بیدادگر حضرت مسیح را می‌آوریم که فرمود:
به حق برای شما می‌گویم: تن چه سودی دهد در صورتیکه ظاهرش درست باشد و درونش تباه، بدن‌های شما چه سودتان دهد که خوشتان دارد و دل‌هایتان تباه باشد و سودی نبرید که پوست خود را پاک نگاه دارید و دل‌های شما چرکین باشد (37).
3- شناساندن الگوهای والا:
گفتیم الگوها در ساختار روحی و رفتاری نقش مهمی دارد. امروز یکی از تأسف‌های جدی این است که زن مسلمان آن چنانکه بایسته و شایسته است با چهره‌های بلند تاریخ اسلام آشنا نیست، زندگانی حضرت زهرا (س) و فرزند برومندش پیام‌آور عاشورا حضرت زینب (س) و دیگر چهره‌های والای تاریخ گذشته و معاصر باید برای زن مؤمن نشان داده شود تا بنگرد چه سان با حفظ هویت و شخصیت و وقار و متانت می‌تواند در جامعه حضور پیداکرده و ایفای نقش نماید.
کلامی از امام صادق (ع) تأمل برانگیز و قابل توجه است:
به زنان دوستی آل علی (ع) را الهام کنید و به همین مسائل اندک رهایشان کنید. زن اگر حب علی (ع) را فرا گرفت و او را راهبر شناخت و خاندان او را الگو پذیرفت و بر راهی رفت که اهل بیت (ع) رفته‌اند و آنان را سرمشق گرفت، رویین تن می‌شود و حضورش در جامعه دلهره‌آفرین نخواهد بود. توجه داریم که محتوای راستین حب، متابعت و پیروی از محبوب است که خداوند فرمود: قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی (ای پیامبر) بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید. بنابراین آموزش حب یعنی آموزش الگوگیری، سرمشق گزینی و اثرپذیری. از خداوند این توفیق را مسئلت می‌کنیم (38)
فصل ششم
بررسی پوشش بانوان در عصر حاضر
1-چادر:
حجاب یکی از ضروریات دین مقدس اسلام است. اگر کسی منکر یکی ازضروریات دین شود در صورتی که انکار خداوند سبحان و رسول مکرم اسلام (ص) بازگردد مرتد و کافر است. آنچه در مورد حجاب باید مد نظر قرار گیرد این است که زن با پوشش هم خود را حفاظت می‌کند و هم جامعه را از فساد نجات می‌بخشد. در اینجا این سوال مطرح می‌شود که بهترین نوع حجاب در چیست؟ بهترین وسیله برای پوشش و مستور بودن زن از نامحرم چادر است طوری که رهبر معظم انقلاب فرمود: چادر بهترین نوع حجاب و نشانه ملی ماست.
و نیز فرمود: چادر لباس ملی و اسلامی مورد علاقه زنان مسلمان ایران است (39).
2- مقنعه-روسری:
مقنعه و روسری از جمله پوشش‌های مورد استفاده زنان عصر ماست. خِمار مقنعه، روسری یکی از اقلام نوزده‌گانه جهیزیه فاطمه زهرا (س) بود. مقنعه یا روسری که از شرایط پوششی مقنعه برخوردار باشد از جمله لباس‌هایی است که اگر به طور صحیح مورد استفاده قرارگیرد بخشی از حجاب اسلامی را تأمین می‌کند و نشانی از عفت و پاکدامنی زن به شمار می‌رود. از همین رو در کشورها غربی پوشیدن آن را جرم تلقی می‌کنند و دختران مسلمان را به خاطر داشتن روسری از مدرسه یا دانشگاه اخراج می‌کنند. آن اندازه که غرب از یک زن پوشیده مسلمان هراس دارد از یک نفر مسلحی که متعرض جان مردم شده‌است نمی‌ترسد و این حاکی از اهمیت پوشش اسلامی است. اما مقنعه‌هایی که در عصر کنونی مورد استفاده قرارمی‌گیرند با توجه به ضخامت و رنگ سرمه‌ای و مشکی که دارند پوشش مطلوبی برای سروگردن به حساب می‌آیند اگر چه برخی کوتاه بوده و برای پوشش برآمدگی‌های مهیج نامحرم کافی به شمار نمی‌روند مگر آنکه این نقیصه با چادر جبران گردد. مقنعه بلند از پوشش‌های متین و خداپسندانه‌ای است که زنان مؤمن خود را از آن بی‌نیاز نمی‌بینند (40). اما روسری‌های موجود غالباً ناقص و از شرعیت لازم برخوردار نیستند. روسری‌های کوتاه و یا نازک و یا جالب توجه مردان نمی‌توانند مصداق سراندازی باشند که خداوند پوشش آن را واجب کرده‌است. عجیب است که کشورها غیر اسلامی به فکر صدور روسری‌های کوتاه و نازک و در رنگ آمیزی‌های مختلف برای بانوان مسلمان ایرانی افتاده‌اند و آفتمندترین روسری‌ها را به کشور اسلامی ما صادر می‌کنند و سود جویان جاهل بدون کمترین تأملی در تبلیغ و ترویج فروش آن سعی بلیغ دارند تا به هر شکلی شده‌است آن را جایگزین مقنعه کنند و در نهایت حجاب زن را آفتمند و تحریک آمیز نمایند. اینگونه واردات معنادار زنگ خطری است که مسئولیت نظام اسلامی به طور آگاهانه‌تری با آن برخورد جدی داشته باشند و پوشیدگی زنان از اهم وظایف حکومت است. استفاده از روسری نازکی که زیر آن گوش یا گوشواره و زینتهای سر زن و موی سر او نمایان باشد و یا به خاطر کوتاهی توان پوشش موهای جلو و پشت سر را به طور همزمان ندارد نه تنها شرعیتی ندارد که نشان از گره‌های اخلاقی و بعضاً اعتقادی یک زن هوسران می‌دهد که خواسته او همان آزادی جنسی است که زن غربی را غریب و غارت زده ساخته‌است. موههای سر زنان تحریک کننده‌است. ارائه موههای رنگ کرده همراه با روسری‌های مبتذل یک خشونت جنسی است که آثارآن را می‌توان در روح جوانان پیدا کرد. پیامبر اکرم (ص) فرمود: زنی که با موهایش بر جهنم آویزان است کسی است که موهای خود را از نامحرم نمی‌پوشاند. زنان عفیف از روسری‌های تشریفاتی نازک، ناقص و تحریک آمیز پرهیز دارند و لذا به سه اصل ضخامت سادگی و بزرگی که همه‌ی موهای سر، گلو، اطراف سینه و برآمدگی‌های آن را بپوشاند توجه کامل دارند و بسیاری از روسری‌های کنونی این گونه نیستند (41).
3- مانتو:
مانتو از جمله پوشش رایج زنان مسلمان عصر ماست که در صورت برخورداری از ضخامت، گشادگی آستین بلند و سادگی از زواید بی‌مورد، زینت و رنگ‌های زننده می‌تواند بخشی از حجاب دینی را تأمین کند و با همراهی مقنعه و شلوار حجاب متوسط و مطلوبی را به وجود می‌آورد. بنابراین مانتوهایی که از کمر تنگ یا کمربند، دگمه‌های اضافی، رنگ‌های زننده، چاک‌های زاید یا بیش از اندازه، مدل‌های انگشت‌نما و دوخت‌های تحریک آمیز و یا هر گونه زینت برخوردار باشند پوشش اسلامی را تأمین نمی‌کند بلکه مصداق تبرج و خود نمائی و جامه حرامی است که قرآن کریم از آن نهی فرموده است. قد متناسب مانتو در صورتی که با شلوار همراه باشد تا نیمه‌های ساق پا و در صورتی که با جوراب واجد شرایط شرعی همراه باشد تا پایین ساق پا می‌باشد. برخی مانتو سراها و مراکز تولید این پوشش که به مراکز فساد بد لباسی تبدیل شده‌اند مدل‌های الهام گرفته از دشمنان اسلام را به مردم تحمیل می‌کنند اما اگر زنان مسلمان بر مانتوهای واجد شرایط شرعی درخواست و اصرار داشته باشند و در صورت لزوم اگر چه به قیمت بالاتر، خود به دوخت آن اقدام نمایند آن‌ها نیز تسلیم درخواست‌های مردم خواهند شد. البته برخورد نظام اسلامی با چنین مراکزی از اقدامات اساسی و ضروری به حساب می‌آید (42).
شلوار – جوراب
یکی از لباس‌های مورد استفاده بانوان شلوار است. شلوار بهترین پوشاننده‌ی پاهاست که بسیاری از دختران و زنان پوشیده بیشترین استفاده از آن داشته و دارند. زیرا از دو ویژگی تنگی و نازکی جوراب که یکی دیگر از پوشیدنی‌های موجود بانوان است برکنار می‌باشد. جوراب از لباس‌های چسبانی است که حجم پای زن را آشکار می‌کند و چنانچه نمایش حجم پا سبب جلب نظر نامحرم گردد به فتوای فقها باید پوشانیده شود. از این رو نمی‌توان جوراب را از جمله پوشش‌های موجه و مطلوب درتأمین حجاب اسلامی بانوان دانست. اگرچه جوراب‌های ضخیمی که به رنگ پا یا زینتی نمی‌باشند حداقل پوشش واجب را تأمین می‌کنند. اما بانوان مسلمان نباید به خاطر راحتی خود از جوراب‌هایی که امروز غالب آن‌ها واجد شرایط شرعی نیستند استفاده کنند. چه زنان پوشیده‌ای که با کامل‌ترین شکل از نامحرم رو گرفته‌اند و توجه ندارند که جوراب نازک حجاب آن‌ها را ناقص کرده است. مگر اینکه از ساق شلواری که مکمل جوراب است نیز استفاده کنند. شلواری که از نازکی، تنگی، زینت و رنگ زننده به دور باشد از پوشش‌های متین بانوان است که پیامبر اکرم (ص) بر پوشیدن آن عنایت خاصی داشته است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: من و رسول خدا (ص) در بقیع نشسته بودیم که زنی سوار بر الاغ می‌گذشت ناگاه دست الاغ در گودا الی فررفت و آن زن بر زمین افتاد. پیامبر (ص) صورت خود را برگردانید تا نگاهش به پاهای او نیفتد. اصحاب عرض کردند: یا رسول الله! این زن شلوار پوشیده است رسول خدا گفت: خدایا زنانی که شلوار می‌پوشند را مورد مغفرت قرارده. سپس فرمود: ای مردم! شلوار بپوشید که پوشاننده‌ترین لباس‌های شماست و زنان خود را به هنگامی که از منزل بیرون می‌روند با شلوار بپوشانید. از این روایت استفاده می‌شود که شلوار از جمله لباس‌هائی است که مورد توجه نبی اکرم بوده‌است و تأکید بر استفاده از آن با توجه به نقش مؤثری که در پوشاندن بدن و حفظ ارزشهای اخلاقی دارد امری منطقی است (43). ضمن اینکه پوشیدن شلوار تنگ سبب قطع اکسیژن به بدن، فشار بر اعضاء، تحریک و بیداری شهوت و بلوغ زودرس جنسی نوجوان از پسر و دختر را به همراه دارد (44)
فصل هفتم
احکام حجاب
1- پوشش بدن برای زنان باید چگونه باشد؟
2- همه مراجع (به جزصافی) : زن باید تمام بدن و موی خود را به جز گردی صورت و دست‌ها تا مچ در برابر نامحرم بپوشاند. آیت الله صافی: زن باید تمام بدن و موی خود را در برابرنامحرم بپوشاند و بنابر احتیاط واجب، باید دست و صورت رانیز بپوشاند (45).
2- چرا پوشش بانوان مشکی است با اینکه پوشیدن لباس مشکی را در اسلام مکروه است؟
آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، صافی، فاضل، نوری و وحید: پوشیدن لباس سیاه، هر چند مکروه است ولی عبا از آن استثنا شده و چادر مشکی نیز داخل عنوان عبا است و مکروه نیست.
آیات عظام سیستانی و مکارم: به طور کلی پوشیدن لباس سیاه مکروه نیست. افزودن بر آنکه چادر مشکی داخل عنوان عبا است و عبا استثنا شده است.
3- چادر بهتر است یا مانتو؟
همه مراجع: برای زن کافی است که حجاب کامل (شرعی) را با هر لباس مناسبی، در برابر مرد نامحرم رعایت کند، ولی بی شک چادر به عنوان حجاب برتر (به ویژه در اماکن مذهبی) از ارزش والایی برخوردار است.
4- آیا لازم است حجاب را برای توریست‌ها الزامی کنیم؟
همه مراجع: افراد توریست از جهت حکم فقهی حجاب، تابع دین خود هستند؛ لکن همانگونه که ملزم به رعایت دیگر قوانین کشور هستند، نباید اجازه داده شود خلاف ارزشهای دینی و فرهنگی کشور اقدام کنند و باعث اشاعه‌ی فساد و ابتذال اخلاقی شوند.
5- آیا حفظ حجاب در سفر به کشورهای غیر مسلمان واجب است؟
همه مراجع: آری، حفظ حجاب کامل (شرعی) بر زن در برابر مرد نامحرم واجب است، خواه مسلمان باشد یا کافر و یا در کشور اسلامی باشد یا غیر اسلامی.
6- اگر موی زنی به طور غیر عمد بیرون باشد و یا به طور سهوی چادر کنار برود، آیا گناه کرده است؟
همه مراجع: اگر بدون توجه و به طور غیر عمد باشد گناه نکرده‌است و از زمانی که متوجه شد باید تمام آن را در برابر نامحرم بپوشاند.
7- آیا پوشیدن چادر و لباس‌هایی با رنگ روشن در مهمانی‌ها و در برابر نامحرم نه به قصد جذب نگاه مرد نامحرم حرام است؟
همه مراجع: اگر باعث جلب توجه نامحرم و مفسده نشود اشکال ندارد.
تبصره: اگر لباس به گونه‌ای بدن نما باشد و یا زینت محسوب شود. پوشاندن آن واجب است.
8- پوشیدن جوراب نازک چه حکمی دارد؟
همه مراجع: اگر ظاهر پا در آن پیدا باشد، پوشیدن آن جایز نیست.
تبصره: به فتوای آیت الله مکارم پوشاندن روی پا واجب نیست.
9- رفتن بدون حجاب به حیات منزلی که ساختمان‌های بلند بر آن مشرف است چه حکمی دارد؟ آیات عظام امام، بهجت، صافی، فاضل، مکارم، نوری و وحید: اگر احتمال بدهد که مرد نامحرم او را می‌بیند بنابر احتیاط واجب باید حجاب خود را در اینگونه محل‌ها حفظ نماید.
10- آیاعدم پوشش دختر دایی، دختر عمه، دختر خاله ودختر عمو که تأثیری در من ندارد گناه است؟
همه مراجع: آری، گناه است و باید خود را بپوشاند و با سایر نامحرمان تفاوتی ندارد ونگاه شما بر مو و بدن آنان جایز نیست (46).
11- پوشیدن پیراهن آستین کوتاه توسط مردان در مقابل زن نامحرم چه حکمی دارد؟
همه مراجع (به جز بهجت، صافی، نوری) : اگر باعث مفسده نشود اشکال ندارد.
آیات عظام بهجت و صافی: بنابر احتیاط واجب باید لباس آستین دار بر تن کند.
آیت‌الله نوری: اگر مخالف عفت عمومی نباشد و در نظر افراد مشرع منکر محسوب نشود اشکال ندارد (47).
نتیجه گیری
دشمن با تبلیغ واژه‌های فریبنده آزادی، تربیت و فرهنگ روز، جلوه‌گری و بی حجابی زنان و دختران را ترویج و با زمینه‌سازی اشتغال و اختلاط زنان و مردان، سد عفت و شرف آنان را درهم کوبید و اساس گرم خانواده را در هم ریخت. چادر و حجاب فاطمی که نمود عفت و نشان قداست، متانت، نجابت و حریم امن زنان بود، جای خود را به مانتو، مقنعه، روسری و لباس‌های مهیج و مبتذل آن چنانی داد و پس از موفقیت در این توطئه شوم در صورت غفلت و سهل انگاری و بی تفاوتی مسئولین، گویندگان و نویسندگان، مانتو، مقنعه و روسری نیز، سرنوشت تلخ چادر را خواهد داشت و با کمال تأسف کشور اسلامی ما به بی حجابی و رسوائی و ابتذال کشیده خواهد شد چرا که دشمن به هیچ نوعی پوشش، خواه چادر باشد و خواه مانتو و روسری و یا هر نوع پوشش دیگر تمایل ندارد آنچه او می‌خواهد بی حجابی کامل و به فساد کشیدن جامعه اسلامی و تسلط بر کشور است. البته اگر مسئولین در ترویج پوشش دینی در جامعه فرهنگ سازی کنند می‌توان خیلی ازمسائل بی حجابی را کنترل کرد.
1-آموزش حجاب در مدارس: تدریس پوشش دینی در مدارس در ضمن یکی از مواد درسی منطقی‌ترین، طبیعی‌ترین، موفق‌ترین و کلیدی‌ترین راه تحقیق عملی حجاب اسلامی در کشور است به ویژه آنکه با کارآموزی لازم همراه باشد خلأ این برنامه درسی به گونه‌ای است که اگر برطرف بخش عمده‌ای از معضل بدحجابی دختران و زنان برطرف خواهد شد.
2-تشویق: تشویق همواره به عنوان یک اصل مهم در جهت تربیت آدمی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. تشویق‌ها مختلف است و می‌تواند بارعاطفی، مالی، تشریفاتی، شغلی و امثال آن داشته باشد که تمام این موارد می‌توانند در ترویج فرهنگ حجاب مورد استفاده قرار گیرند.
3- فعالیت‌های علمی، فرهنگی، هنری : عامل دیگر ترویج فرهنگ حجاب دینی فعالیت‌های گسترده علمی، فرهنگی، هنری مربوط به حجاب در تمام سطوح فکری جامعه است. ارائه پوستر، نشریه و به ویژه کتاب‌های مفید، میزگرد، شعر، تعیین موضوع حجاب برای انشاءو… آثار مثبتی به همراه دارند. طرح برنامه‌ای با عنوان «حجاب» در رادیو و تلویزیون، مجلات که به بررسی و آموزش حجاب پرداخته و از آیات و روایات استفاده کند و صاحب نظران به ویژه خانم‌ها در آن حضور چشمگیری داشته باشند.
منبع :راسخون
پی نوشت ها :
1. سید محسن موسوی: حجاب تاج بندگی: ص 3- 2
2. سید مجتبی حسینی: نگاه و پوشش: ص 93- 92: قرآن کریم: احزاب آیه 59
3. فتحیه فتاحی زاده: حجاب از دیدگاه قرآن و سنت: ص 82-81-80
4. طیبه پارسا: پوشش زن در گستره تاریخ: ص 42-41-40
5. محسن ماجراجو: نیازها و حجاب دختران و زنان: ص 113
6. عباس رجبی: حجاب و نقش آن در سلامت و روان: ص 71 فرموده امام: امام خمینی، صحیفه امام ج/ 14، ص 356
7. همان: ص 71 جمله امام: امام خمینی، صحیفه امام ج/ 14، ص 356
8. محمدرضا اکبری: حجاب در عصر حاضر: ص 99-98 قرآن کریم: سوره انفال: آیه 29
9. همان ص 101
10. همان، ص 107-106
11. همان ص 109-108
12. سید محسن موسویان: حجاب تاج بندگی: ص 26-25
13. محمدجواد معرفت: سؤالات درباره حجاب: ص 7-6: قرآن کریم نور آیه 31-30
14. همان، ص 14 و 11: قرآن کریم: نور آیه 31
15. همان: ص 18-17: قرآن کریم: احزاب آیه 59
16. محسن ماجراجو: نیازها و حجاب دختران و زنان: ص 68 حدیث: تفسیر الدُّرُ المنتور، ج 5، ص 204
17. فتحیه فتاحی‌زاده: کتاب حجاب از دیدگاه قرآن و سنت: ص 26-25: گفته‌ی فراهیدی: العین، ج 7، ص 387. نوشته‌ی آقای مصطفوی: التحقیق فی کلمات القرآن: ج 4، ص 375
18. همان: ص 88. نوشته فخررازی: تفسیر الکبیر، ج 23، ص 205
19. همان: ص 90-89
20. سیده فاطمه علامه حجاب فاطمی 3 وجه و کفین: ص 154
21. همان: ص 155
22. محمدجواد معرفت: سؤالات حجاب: ص 13-12
23. علویه همایونی: زن مظهر خلاقیت الله: ص 115
24. سید محسن موسویان: حجاب تاج بندگی: ص 8
25. فتحیه فتاحی‌زاده: حجاب از دیدگاه قرآن و سنت: ص 29
26. طیبه پارسا: پوشش زن در گستره تاریخ: ص 104
27. محمدرضا اکبری: حجاب در عصر حاضر: ص 76-75
28. فتحیه فتاحی زاده : حجاب از دیدگاه قرآن و سنت صفحه 132-131، روایت: حلیه الاولیاء، ج /2، ص 20، روایت: الاحتیاج، ج/1، ص 931
29. فتحیه فتاحی زاده: حجاب از دیدگاه قرآن و سنت ص 135-134: کلام زینب: بحارالانوار، ج/45، ص 108، و دیگری بلاغات النساء ص 35-34
30. طیبه پارسا: پوشش زن در گستره تاریخ: ص 139
31. فتحیه:فتاحی زاده: کتاب حجاب از دیدگاه قرآن و سنت. ص 179
32. همان ص 181-182
33. همان، ص 183
34. همان ص 184: خطبه امام علی: نهج البلاغه، خطبه 152، ص 355-356، سخن امام علی : وسائل، ج/4، ص 19.
35. همان ص 185.
36. فتحیه فتاحی‌زاده:کتاب حجاب از دیدگاه قرآن و سنت. ص 186: جمله حضرت علی (ع) از غررالحکم ودررالکلم: ج/1 ص 61 و 62
37. همان ص 187: کلام حضرت مسیح: تحف العقول، ص 548
38. همان ص 188: کلام اما صادق (ع) : من لا یحضر الفقیه، ج/3، ص 493 وقرآن: سوره آل عمران :آیه 31
39. محسن ماجراجو- نیازها و حجاب دختران و زنان : ص 154
40. محمدرضا اکبری- حجاب در عصر:ص 86-85
41. همان، ص 87-88
42. همان ص 90-91
43. همان، ص 92-93
44 همان:ص 95
45. سید مجتبی حسینی: احکام نگاه و پوشش: ص 97
46. همان، ص 101-105
47. همان ص 109
فهرست منابع
1. اکبری. محمدرضا: حجاب در عصر حاضر. انتشارات : پیام عترت. نوبت چاپ:سوم. تاریخ چاپ: تابستان 1377
2. پارسا. طیبه: پوشش زن در گستره تاریخ. انتشارات: احسن الحدیث. نوبت چاپ: دوم مکان چاپ: سپهر قم. تاریخ چاپ:1378
3. حسینی. سید مجتبی. نگاه و پوشش. انتشارات دفتر نشر معارف. نوبت چاپ. سوم. تاریخ چاپ: پاییز 85
4. علامه. سیده فاطمه. حجاب فاطمی 3 پوشش وجه و کفین. انتشارات: حضرت معصومه. مکان چاپ:ثامن الحجج. تاریخ چاپ: چاپ اول اسفند 1380 چاپ دوم: فروردین 1381
5. فتاحی زاده. فتحیه. حجاب ازدیدگاه قرآن و سنت. انتشارات : دفتر تبلیغات اسلامی قم. نوبت چاپ: سوم زمستان 1379 مکان چاپ: چاپخانه دفتر تبلیغات اسلامی قم. تاریخ چاپ:1373
6. معرفت. محمد جواد. سؤالات. انتشارات: دارالمعرفه و الهدی. مکان چاپ: چاپخانه شهید- قم، بی تا
7. ماجراجو. محسن. نیازها و حجاب زنان و دختران. انتشارات : عطر یاس. نوبت چاپ:دوم، بی تا
8. موسویان. سید محسن. حجاب تاج بندگی. انتشارات: مدرسه علمیه علامه مجلسی (ره) اصفهان تاریخ چاپ: بهار/86
9.همایونی. علویه. زن مظهر خلاقیت الله. انتشارات: اصفهان. مکان چاپ: جواهری اصفهان تاریخ چاپ : چاپ اول بهمن 1363
