عید سعید فطر
عید فطر یکى از دو عید بزرگ در سنت اسلامى است که درباره آن احادیث و روایات بیشمار وارد شده است. مسلمانان روزه دار که ماه رمضان را به روزه دارى به پا داشته و از خوردن و آشامیدن و بسیارى از کارهاى مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند مى‌طلبند، اجر و پاداشى که خود خداوند به آنان وعده داده است.
امیرالمؤمنین على(علیه السلام) در یکى از اعیاد فطر خطبه‌اى خوانده‌اند و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بیم داده‌اند.
خطب امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام یوم الفطر فقال: ایها الناس! ان یومکم هذا یوم یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و هو اشبه بیوم قیامکم، فاذکروا بخروجکم من منازلکم الى مصلاکم خروجکم من الاجداث الى ربکم و اذکروا بوقوفکم فى مصلاکم و وقوفکم بین یدى ربکم، و اذکروا برجوعکم الى منازلکم، رجوعکم الى منازلکم فى الجنه.
عباد الله! ان ادنى ما للصائمین و الصائمات ان ینادیهم ملک فى آخر یوم من شهر رمضان، ابشروا عباد الله فقد غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستانفون (1)
اى مردم! این روز شما روزى است که نیکوکاران در آن پاداش مى‌گیرند و زیانکاران و تبهکاران در آن مایوس و نا امید مى‌گردند و این شباهتى زیاد به روز قیامتتان دارد، پس با خارج شدن از منازل و رهسپار جایگاه نماز عید شدن به یاد آورید خروجتان از قبرها و رفتنتان را به سوى پروردگار، و با ایستادن در جایگاه نماز به یاد آورید ایستادن در برابر پروردگارتان را و با بازگشت‌به سوى منازل خود، متذکر شوید بازگشتتان را به سوى منازلتان در بهشت‌برین، اى بندگان خدا، کمترین چیزى که به زنان و مردان روزه‌دار داده مى‌شود این است که فرشته‌اى در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا مى‌دهد و مى‌گوید:
«هان!بشارتتان باد، اى بندگان خدا که گناهان گذشته‌تان آمرزیده شد، پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه بقیه ایام را بگذرانید.»
عارف وارسته ملکى تبریزى درباره عید فطر آورده است: «عید فطر روزى است که خداوند آن را از میان دیگر روزها بر گزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت او گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند و ادب بندگى بجاى آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهاى خویش پوزش خواهند، نیازهاى خویش به نزد او آرند و آرزوهاى خویش از او خواهند ونیز آنان را وعده و مژده داده است که هر نیازى به او آرند، بر آوره و بیش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشند و از مهربانى و بنده‌نوازى، بخشایش و کارسازى در حق آنان روا دارد که گمان نیز نمى‌برند.» (2)
روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده‌اند که در این روز، امر امساک و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته شده و رخصت داده شد که مؤمنان در روز افطار کنند و روزه خود را بشکنند فطر و فطر و فطور به معناى خوردن و آشامیدن، ابتداى خوردن و آشامیدن است و نیز گفته شده است که به معناى آغاز خوردن و آشامیدن است پس از مدتى از نخوردن و نیاشامیدن. ابتداى خوردن و آشامیدن را افطار مى‌نامند و از این رو است که پس از اتمام روز و هنگامى که مغرب شرعى در روزهاى ماه رمضان، شروع مى‌شود انسان افطار مى‌کند یعنى اجازه خوردن پس از امساک از خوردن به او داده مى‌شود.
عید فطر داراى اعمال و عباداتى است که در روایات معصومین(علیهم السلام) به آنها پرداخته شده و ادعیه خاصى نیز آمده است.
از سخنان معصومین(علیه السلام) چنین مستفاد مى‌شود که روز عید فطر، روز گرفتن مزد است. و لذا در این روز مستحب است که انسان بسیار دعا کند و به یاد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلى نگذراند و خیر دنیا و آخرت را بطلبد. و در قنوت نماز عید مى‌خوانیم:
«… اسئلک بحق هذا الیوم الذى جعلته للمسلمین عیدا و لمحمد صلى الله علیه و آله ذخرا و شرفا و کرامه و مزیدا ان تصلى على محمد و آل محمد و ان تدخلنى فى کل خیر ادخلت فیه محمدا و آل محمد و ان تخرجنى من کل سوء اخرجت منه محمدا و آل محمد، صلواتک علیه و علیهم اللهم انى اسالک خیر ما سئلک عبادک الصالحون و اعوذ بک مما استعاذ منه عبادک المخلصون‌»
بارالها! به حق این روزى که آن را براى مسلمانان عید و براى محمد(صلی الله علیه و اله) ذخیره و شرافت و کرامت و فضیلت قرار دادى از تو مى‌خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستى و مرا در هر خیرى وارد کنى که محمد و آل محمد را در آن وارد کردى و از هر سوء و بدى خارج سازى که محمد و آل محمد را خارج ساختى، درود و صلوات تو بر او و آنها، خداوندا، از تو مى‌طلبم آنچه بندگان شایسته‌ات از تو خواستند و به تو پناه مى‌برم از آنچه بندگان خالصت‌به تو پناه بردند.
در صحیفه سجادیه نیز دعایى از امام سجاد(علیه السلام) به مناسبت وداع ماه مبارک رمضان و استقبال عید سعید فطر وارد شده است: «اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا و بارک لنا فى یوم عیدنا و فطرنا و اجعله من خیر یوم مر علینا، اجلبه لعفو و امحاه لذنب و اغفرلنا ما خفى من ذنوبنا و ما علن … اللهم انا نتوب الیک فى یوم فطرنا الذى جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا و لاهل ملتک مجمعا و محتشدا، من کل ذنب اذنبناه او سوء اسلفناه او خاطر شرا اضمرناه توبه من لا ینطوى على رجوع الى.»
پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران کن و روز فطر را بر ما عیدى مبارک و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایى قرار ده که بر ما گذشته است که در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهى و گناهانمان را بشوئى و خداوندا بر ما ببخشایى آنچه در پنهان و آشکارا گناه گردانیم … خداوندا! در این روز عید فطرمان که براى مؤمنان روز عید و خوشحالى و براى مسلمانان روز اجتماع و گردهمائى قرار دادى از هر گناهى که مرتکب شده‌ایم و هر کار بدى که کرده‌ایم و هر نیت ناشایسته‌اى که در ضمیرمان نقش بسته است‌به سوى تو باز مى‌گردیم و توبه مى‌کنیم، توبه‌اى که در آن بازگشت‌به گناه هرگز نباشد و بازگشتى که در آن هرگز روى آوردن به معصیت نباشد. بارالها! این عید را بر تمام مؤمنان مبارک گردان و در این روز، ما را توفیق بازگشت‌به سویت و توبه از گناهان عطا فرما.» (3)

مفهوم عید در فرهنگ اسلامی
واژه عید در اصل از فعل عاد (عود) یعود اشتقاق یافته است. معانى مختلفى براى آن ذکر کرده‌اند، از جمله: «خوى گرفته‌»، «هر چه باز آید از اندوه و بیمارى و غم و اندیشه و مانند آن‌»، «روز فراهم آمدن قوم‌»، «هر روز که در آن، انجمن یا تذکار فضیلت مند یا حادثه بزرگى باشد»، گویند از آن رو به این نام خوانده شده است که هر سال شادى نوینى باز آرد. (4)
ابن منظور در لسان العرب گفته است که برخى بر آن هستند که اصل واژه عید از «عاده‌» است، زیرا آنان (قوم)، بر جمع آمدن در آن روز، عادت کرده‌اند. (5)
چنانکه گفته شده است: القلب یعتاده من حبها عید.
و نیز یزید بن حکم ثقفى در ستایش سلیمان بن عبد الملک گفته است:
امسى باسماء هذا القلب معمودا اذا اقول صحا یعتاده عیدا (6)
به گفته ازهرى: عید در نزد عرب، زمانى است که در آن شادى‌ها و یا اندوه‌ها، باز مى‌گردد و تکرار مى‌شود. ابن اعرابى آن را منحصر به شادى‌ها دانسته است. (7)
واژه عید تنها یک بار در قرآن به کار رفته است:
اللهم انزل علینا مائده من السماء تکنون لنا عیدا لاولنا و آخرنا و آیه منک (سوره مائده / آیه 114) در تفسیر نمونه ذیل این آیه گفته شده است: «عید در لغت از ماده عود به معنى بازگشت است، و لذا به روزهایى که مشکلات از قوم و جمعیتى بر طرف مى‌شود و بازگشت‌به پیروزیها و راحتى‌هاى نخستین مى‌کند عید گفته مى‌شود، و در اعیاد اسلامى به مناسب اینکه در پرتو اطاعت‌یک ماه مبارک رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاکى فطرى نخستین به روح و جان باز مى‌گردد، و آلودگى‌ها که بر خلاف فطرت است، از میان مى‌رود، عید گفته شده است و از آنجا که روز نزول مائده روز بازگشت‌به پیروزى و پاکى و ایمان به خدا بوده است‌حضرت مسیح (علیه السلام) آن را عید نامیده، و همانطور که در روایات وارد شده نزول مائده در روز یکشنبه بود و شاید یکى از علل احترام روز یکشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است، و اگر در روایتى که از على(ع) نقل شده مى‌خوانیم «و کل یوم لا یعصى الله فیه فهو یوم عید» هر روز که در آن معصیت‌خدا نشود روز عید است‌» نیز اشاره به همین موضوع است، زیرا روز ترک گناه، روز پیروزى و پاکى و بازگشت‌به فطرت نخستین است.» (8)
در روایات معصومین(علیهم السلام) نیز بارها به این موضوع اشاره شده است، همچنانکه گذشت امیر المومنین على(ع) هر روزى که در آن معصیت و گناه نشود، روز عید خوانده است.
از سوید بن غفله نقل شده است که گفت: در روز عید بر امیر المؤمنین على(ع) وارد شدم و دیدم که نزد او نان گندم و خطیفه (9) و ملبنه (10) است. پس به آن حضرت عرض کردم روز عید و خطیفه؟!.
پس از آن حضرت فرمود: انما هذا عید من غفرله، این عید کسى است که آمرزیده شده است. (11)
و نیز در یکى از اعیاد، آن حضرت فرمود: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه، و شکر قیامه، و کل یوم لا یعصى الله فیه فهو یوم عید»، «امروز تنها عید کسى است که خداوند روزه‌اش را پذیرفته، عبادتش را سپاس گزارده است، هر روزى که خداوند مورد نافرمانى قرار نگیرد، عید راستین است.» در روایات اسلامى براى اعیاد به ویژه اعیاد مذهبى از جمله عید فطر، آداب و رسوم خاصى توصیه شده در حدیثى از معصوم(علیهم السلام) آمده است.
«زینوا اعیادکم بالتکبیر» عیدهاى خودتان را با تکبیر زینت‌بخشید.
«زینوا العیدین بالتهلیل و التکبیر و التحمید و التقدیس‌» عید فطر و قربان را با گفتن ذکر لا اله الا الله، الله اکبر، الحمد لله و سبحان الله، زینت‌بخشید.

پی نوشت :

1- محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، 7/131 – 132
2- میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، المراقبات فى اعمال السنه، تبریز، 1281 ق ص 167، مجله پاسدار اسلام، ش 101، ص 10
3- نک: ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 101، اردیبهشت ماه 1369 ص 10 – 11، 50
رمضان، تجلى معبود (ره توشه راهیان نور) صفحه 248
4- دهخدا، ذیل عید، زبیدى، تاج العروس، 8/438-439
5- ابن منظور، لسان العرب، 3/319
6- ابن منظور، همانجا، زبیدى / تاج العروس، 8/438
7- ابن منظور، همانجا – زبیدى / 8/839
8- تفسیر نمونه، 5/131
9- خوراکى از آرد و شیر
10- غذا یا حلوایى که با شیر تهیه مى‌شود
11- مجلسى، بحار الانوار، ج 40/ص 73
رمضان، تجلى معبود (ره توشه راهیان نور) ص 245