چکیده : امام سجاد ( ع‌) در روایتی مفصل گزارشی از رویداد کربلا و مقدمات و پیامدهای آن از عمه گرامی خود حضرت زینب ( س ) نقل می کند. این روایت در کتاب « کامل الزیارات » نوشته ی ابن قولویه قمی ( متوفای قرن چهارم هجری ) آمده و یکی از مستند ترین روایات درباره ی حادثه ی عاشوراست . نگارنده در این گفتار ترجمه ی فارسی این روایت را با مقدمات لازم و برخی نکات توضیحی آورده است.

مقدمه

یکی از داستانهای مهم و معروف قرآن ماجرای آوردن تخت بلقیس به دربار حضرت سلیمان است. حضرت سلیمان برای قدرت نمایی در برابر بلقیس تصمیم می گیرد تخت بزرگ وی را پیش از آمدن او به دربار انجا حاضر کند و از این رو می فرماید :
هان ای بزرگان ! کدام یک از شما تخت او ( بلقیس ) را پیش از انکه آنان ( بلقیس همراهانش ) گردن نهاده نزد من آیند برایم می آورد ؟ بزرگی از بزرگان جن عرض می کند : من پیش از آنکه از جایت برخیزی آن را می آورم. در این هنگام کسی که دانشی از کتاب نزدش بود گفت من آن را پیش از آنکه چشم بر هم بزنی می آورم . ( نک ، نمل 27/ 38-40 )
آن کس که چنان قدرت نمایی کرد وصی و جانشین حضرت سلیمان جناب آصف بن برخیا بود.
امام هادی ( ع ) در بیانی آسمانی در توضیح این ماجرا می فرماید :
حضرت سلیمان از آنچه آصف بن برخیا بدان معرفت داشت ( که به آن وسیله توانست چنان کند ) ناتوان نبود ولی می خواست به امت خود که شامل جن و انس بود بشناساند که حجت پس از خودش جناب آصف است . ( تحف العقول ، ص 478 ، بحارالانوار ج 10 ، ص 386 )
این داستان را از آن رو آوردیم تا بگوییم گاهی چنان است که امامان معصوم ( ع ) برای نمایاندن مقام والای بعضی از برگزیدگان کاری شبیه آنچه را جناب سلیمان انجام داد انجام می دهند.
یکی از ویژگی های حضرت زینب همان است که امام همام حضرت سجاد خطاب به آن بانو فرمود :
و انت بحمد الله عالمه غیر معلمه فهمه غیر مفهمه
سپاس خدای را که شما دانشمندی هستید که کسی به شما دانش نیاموخته و فهیمی هستید که کسی شما را فهیم نکرده است.
یعنی دانش حضرت زینب برگرفته از افراد معمولی نبود و فهمی که آن عزیز دارا بود با تفهیم دیگران حاصل نشده بود. هر آنچه حضرت زینب می دانست خوشه های زرینی بود که از خرمن بی کران علم آسمانی پدر و مادر گرامی اش برگرفته بود.

درباره ی روایت

روایتی که اینک می آوریم بیانگر ماجرایی است که امام سجاد ( ع ) با نقل آن اراده فرموده است تا جلوه ی دیگری از دانش عمه گرامی اش را نشان دهد همچنان که حضرت زینب خود از ام ایمن گزارشی نقل می کند که خود نسبت بدان آگاه تر است. و این به جهت اتمام حجت بر کسانی است که در آینده این خبر را می خوانند و ام ایمن را از آن رو که خدمتکار پیامبر بوده نسبت به اسرار زندگی پیامبر آگاه تر از حضرت زینب می دانندکه در آن زمان در سن کودکی بوده است .امام سجاد به خاطر علم وهبی الاهی امامت خود آن ماجرا را می داند اما به خاطر بیان مقام والای حضرت زینب یا مصلحتی دیگر که نمی دانیم ماجرا را به نقل از ایشان گزارش می فرماید.
این روایت در کتاب کامل الزیارات نوشته ی محدث بزرگوار قرن چهارم جعفر بن محمد بن قولویه ، باب 88 و به نقل از آن در بحار الانوار ج 45 ص 179- 183 حدیث 30 آمده است. راوی حدیث قدامه بن زائده است که حدیث را از پدرش زائده نقل می کند. زائده با اینکه در دستگاه حکومتی جایگاهی داشته به حضور امام سجاد می رسیده است. اینک حدیث را به نقل از زائده می خوانیم تا با گوشه ای از زندگی و کمالات حضرت زینب آشنا شویم که تا کنون کمتر بازگو شده است.
البته جای جای این حدیث شریف که سرشار از نکات مهم و حقایق والاست باید توضیح و تحلیل شود که این کار مهم در فرصت کوتاه نویسنده مقدور نیست و به زمان دیگر موکول می شود . عنوان بندی فرعی متن حدیث از سوی نگارنده و برای تسهیل در تقسیم مطالب انجام شده است.

آغاز حدیث

زائده گوید : به محضر مبارک امام سجاد مشرف شدم. امام به من فرمود : ای زائده به من گفته اند که تو هر زمان که بتوانی به زیارت حضرت اباعبدالله الحسین می روی.
به امام عرض کردم : آری همان طور که به عرض و اطلاع شما رسانیده اند گاهی چنین سعادتی نصیبم می شود. امام سجاد به من فرمود : چرا چنین می کنی ، در حالی که تو نزد سلطان سرزمین خویش از جایگاه خوبی برخورداری ؟ همان سلطانی که اجازه نمی دهد احدی ما را دوست بدارد و ما را بر دیگران برتری دهد و فضائل ما را ذکر کند و هر آنچه را از حق ما بر این امت واجب است یادآوری نماید. من به امام عرض کردم : به خدا سوگند من این کار مقدس را فقط به خاطر خشنودی خدا و رسولش انجام می دهم و خشم و ناخرسندی هیچ کس برایم هیچ اهمیتی ندارد و اگر به سبب زیارت حسین ناراحتی و سختی ای به من برسد هرگز بر من گران نمی آید.
امام فرمود : به خدا سوگند مطلب همان گونه است که گفتی . من هم دوباره عرض کردم : به خدا سوگند مطلب همان گونه است که عرض کردم. امام از باب تاکید سه بار این را فرمود و من هم از باب تسلیم سه بار همان سخن را عرض کردم. سپس امام فرمود : بشارت بر تو باد ، بشارت بر تو باد ، بشارت بر تو باد . پس اینک تو را از خبری آگاه می کنم که نزد من از اخبار برگزیده ای است که در خزانه ی سینه ام مخزون است.
سخنان امام سجاد با حضرت زینب
آن گاه امام چنین فرمود :
هنگامی که حادثه ی هولناک کربلا رخ داد و آن همه بلا به ما رسید و پدرم و فرزندان و برادران و دیگر همراهانش کشته و خانواده ی آن حضرت به اسارت گرفته شدند و ما را بر شتران بی جهاز سوار کردند تا به سوی کوفه ببرند در آن حال غم بار من با ناراحتی بسیار به جنازه های عریانی که در بیابان افتاده بودند نگریستم و آن صحنه بر من بسی سنگین آمد و اضطراب و ناراحتی من بسی فزونی یافت به گونه ای که نزدیک بود از شدت ناراحتی جان دهم.
شدت افسردگی من به حدی بود که عمه ام زینب کبری متوجه بدحالی ام شد و به من فرمود : ای بازمانده ی جد و پدر و برادرم مرا چه می شود که می بینم نزدیک است از شدت غم جان دهی ؟
من به عمه ام گفتم چگونه بی تابی نکنم. در حالی که می بینم سید و سرورم حسین و نیز برادران و عموها و عموزادگان و خاندان و وابستگانم همگی بر خاک غلتیده و در خون غوطه ور و برهنه اند و در میانه ی صحرا افتاده اند و این دشمنان ددمنش پوشش آنان را هم به غارت برده اند. ایشان را می بینم که کسی کفنشان نکرده و به خاکشان نسپرده و کاری به کارشان ندارد گویا که از خاندان دشمنان مسلمانان اند.

سخنان حضرت زینب

عمه ام زینب به من فرمود : از آنچه می بینی بی تابی مکن به خدا سوگند تمامی این حوادث عهد و پیمانی است که رسول خدا با جد و پدر و عمویت بسته است و نیز خداوند پیمانی استوار از مردمانی از این امت گرفته است مردمانی که فرعونهای زمین آنان را نمی شناسند در حالی که آنان در میان اهل آسمان ها بسی شناخته شده اند. آن مردمان بزرگ و برگزیده این پیکرهای پاک پراکنده ی خون آلود را جمع می کنند و به خاک می سپارند. آنان در این سرزمین برای تربت پاک پدرت حضرت سید الشهدا نشانه ای می نهند که اثرش در گذر زمان هرگز از میان نمی رود و هر چه پیشوایان کفر و پیروان گمراهی در محو و نابودی آن بکوشند کوشش ایشان جز بر ظهور و پیدایی آن تربت پاک و بلندی امر آن عزیز نمی افزاید.
از عمه ام پرسیدم : آن عهد و پیمان که پیامبر با جدم علی و پدرم حسین و عمویم حسن بسته چیست و داستانش از چه قرار است؟ حضرت زینب داستان آن پیمان را از زبان ام ایمن کنیز با وفای پیامبر رحمت چنین تعریف کرد :
گزارش ام ایمن
یک روز پیامبر به خانه فاطمه آمد. حضرت زهرا برای پدر غذایی از آرد و شیر پخت . علی هم طبقی از خرما آورد . من هم قدحی از شیر و سر شیر آوردم. رسول خدا همراه با علی و فاطمه و حسن و حسین از غذایی که مادر فراهم کرده بود خوردند و از آن شیر که من آورده بودم نوشیدند. سپس از خرما و سرشیر خوردند. پس از صرف غذا علی آب ریخت و پیامبر دستانش را شست.
آنگاه پیامبر دست به صورت کشید و به علی و فاطمه و حسن و حسین نگریست و ما شادی و سرور را در چهره ی مبارک آن عزیز دیدیم. سپس مدتی با گوشه ی چشم به آسمان نگریست . پس از آن روی به سوی قبله گردانید دو دستش را گشود لب به دعا باز کرد و آن گاه به سجده رفت. در حالی که بغض گلویش را می فشرد.
این حالت بغض گرفتگی مدتی به طول انجامید. ناگهان بغض پیامبر ترکید و شروع کرد به زارزار گریستن. سپس سرش را به سوی آسمان بالا برد و پس از آن سر به زیر افکند و اشک همچنان مثل باران از دیدگانش فرو می ریخت.
از دیدن این صحنه ی غم بار فاطمه و علی و حسن و حسین بسی محزون شدند و اندوه سراپای مرا هم فراگرفت. اما هیبت رسول خدا چنان بود که کسی جرئت نمی کرد سبب این گریه ی شدید را بپرسد. مدت زمانی چنین گذشت . در این هنگام علی و فاطمه طاقت نیاوردند و از آن عزیز علت گریه اش را پرسیدند و عرض کردند : ای رسول خدا چه چیزی موجب گریه ی شما شد ؟ خداوند دیدگان شما را گریان نفرماید. این حال شما دلهای ما را جریحه دار کرد.

سخنان پیامبر خطاب به امیرالمومنین

پیامبر خطاب به امیر المومنین فرمود : برادرم و حبیبم در این مجلس چنان خشنود شدم که تا کنون آن گونه مسرور نشده بود. شما را می نگریستم و حمد و سپاس خداوندی را بر نعمتی که به خاطر جمع شما بر من ارزانی فرموده بود به جای می آوردم.
در آن حال سپاس و ستایش جبرئیل بر من فرود آمد و گفت : ای محمد ! خداوند از آنچه در دل تو گذشت آگاه شد و سرور و شادمانی تو را به خاطر داشتن برادری چون علی و دختری مثل فاطمه و فرزندانی چون حسن و حسین دانست. خداوند نعمت را بر تو کامل کرد و دهش و بخشش خویش را بر تو گوارا فرمود . این لطف و کرامت بدین سان بر تو ارزانی شد که :
-آنان و فرزندان و دوست داران شما و شیعیانشان را با تو در بهشت برین جای دهد.
– میان تو و ایشان در بهشت جدایی نیفکند.
– همان گونه که تو حیات جاودانه ی بهشتی می یابی آنان نیز به همان سان حیات جاودانه ی بهشتی خواهند یافت.
– هر چه از نعمت های ماندگار به تو ارزانی و عطا شود به آنان نیز همان عطا می شود.
– خداوند آنقدر به تو و ایشان عطا می فرماید که راضی و خشنود شوید و حتی بالاتر از رضایت و خشنودیتان به شما عطا می کند.
البته تمامی این نعمت ها و دهشها در پی بلاها و دشواریهای زیادی خواهد بود که در این دنیا به آنان می رسد. شگفت آنکه این بلاها و ناراحتی ها به دست مردمانی انجام می گیرد که خود را به دین تو منسوب می کنند و خود را از امت تو می پندارند در حالی که از خدا و از تو بری و بسی دورند. آن مردمان نابکار با ضربات شلاق و شمشیر به جان این برگزیدگان خداوند می افتند و آن عزیزان را به قتل می رسانند.
قتلگاه هر یک از آنان جداگانه و پراکنده و قبرهایشان از یکدیگر دور است. حوادث و بلاهایی که بر سر آنان می آید چیزی است که خداوند برای تو و آنان خواسته و گزیده است. پس سپاس و ستایش خداوند جل و عز را به جای بیاور که چنین مقام و منزلت والایی را برای تو و آنان برگزیده است و به خواسته ی خداوندی خوشنود باش.
من نیز با شنیدن این سخنان آسمانی خدای را سپاس گفتم و به قضای خداوند نسبت به آنچه برای شما برگزیده است راضی شدم.
سپس جبرئیل افزود : ای محمد برادر تو علی پس از تو مقهور و مغلوب این امت می شود. دشمنان بر او گستاخی می کنند و سپس کشته می شود. بدترین خلق خدا که همانند کشنده ی شتر صالح است او را می کشد. در سرزمینی که بدانجا هجرت کرده است ( کوفه ) کشته خواهد شد. آن سرزمین جایگاه شیعیان او و فرزندانش است. سرزمینی که مصیبتها و بلاهای شیعیان در آنجا در هر حالی فزونی می یابد.

سخنان جبرئیل در مورد امام حسین

آن گاه جناب جبرئیل به حسین اشاره کرد و فرمود این فرزند تو همراه با گروهی از فرزندان و خاندان و برگزیدگان از امت تو در کنار رود فرات و در سرزمینی به نام کربلا گشته خواهند شد علت آنکه به آن سرزمین کربلا می گویند آن است که در روز قیامت که اندوه و غم و بلا و حسرت و پشیمانی در آن روز پایان ندارد اندوه و بلا بر آنان فزونی می گیرد…آن سرزمین پاکترین نقطه زمین و حرمتش از تمامی سرزمینهای مقدس بیشتر است آن سرزمین قطعه ای از بهشت است هنگامی که آن روز فرا رسد، روزی که فرزند تو و خاندانش در آن شهید شوند و لشکریان کفر و نفرین شدگان زمین آنان را احاطه کنند زمین به لرزه می افتد کوهها به حرکت در می آیند و سخت می لرزد ، امواج دریا خروشان می شوند و آسمان بر اهلشمی خروشد تمامی این حوادثی که در آفرینش رخ می دهد ، به خاطر خشم و خروشی است که نسبت به تو ای محمد و فرزند برومند توست و نیز به آن خاطر است که حریم و حرمت تو را شکسته اند و شری است که درباره فرزند و خاندان تو رخ داده است.
در تمامی آفرینش چیزی باقی نمی ماند جز آنکه خداوند به آن اجازه می دهد تا به یاری خاندان تو که اینک ناتوان و ضعیف نگاه داشته شده اند و مظلوم و ستم دیده گشته اند برخیزند به یاری همان عزیزانی که پس از تو حجت خدا بر مردم اند.
خداوند به آسمان ها و زمین و کوهها و دریاها و ساکنان آنها چنین وحی می فرماید : منم الله پادشاه قادری که هیچ گریزنده ای از حیطه قدرت و سلطنش نمی تواند بگریزد و هیچ کس او را نمی تواند ناتوان کند و من بر انتقام گرفتن از او بسی توانایم به عزت و جلالم سوگند هرکس را که مورد خودخواهی رسول و برگزیده من باشد حرمت او را بشکند خاندانش را بکشد عهد و پیمان او را پشت سر بیفکند و به آنان بی اعتنایی کند و به اهل بیت آن عزیز ستم روا دارد چنان عذاب کنم که هیچ یک از عالمیان را آنگونه عذاب نکرده ام.
جناب جبرئیل در پی این بیانات خطاب به پیامبر خدا عرض کرد : در این هنگام هرچه که در آسمانها و زمین است ضجه می زند و زبان به نفرین کسانی می گشاید که به عترت تو ظلم کرده و حریم تو را شکسته اند آنگاه که شهیدان کربلا به خاک و خون بغلتند و در آرامگاه خویش قرار گیرند خداوند خود به دست قدرت خویش روح آنان را برمیگیرد و گروهی از فرشتگان آسمان را با ظرفهایی از یاقوت و زمرد و پر از آب حیات و پوششهایی از پوششهای بهشت و عطری خوش بو از عطرهای بهشت به زمین می فرستد.
آنان پیکرهای پاک آن شهیدان را با آن آب حیات غسل می دهند با آن پوششهای بهشتی می پوشانند و با آن عطر آسمانی خوش بو می کنند و فرشتگان صف در صف بر آنان نماز می گزارند.
( باز هم جناب جبرئیل با بیان بشارتی دیگر دل نازنین پیامبر را تسلی داد و شاد کرد ) :
پس از انجام این مراسم پر شکوه خداوند قومی را از امت تو بر می انگیزد که کافران آنان را نمی شناسند و ایشان در ریختن آن خونهای پاک نه در گفتار و نه در کردار و نه در دل و درون شراکتی نداشته اند. آنان مردانه بر می خیزند و آن پیکرهای پاک را به خاک می سپارند و در آن سرزمین برای قبر حضرت سید الشهدا نشانه ای بر پا می کنند که آن نشانه پرچمی برای اهل حق و سببی برای رستگاری مومنان می شود. از سوی دگیر از هر آسمان صدهزار فرشته آن آرامگاه آسمانی و ملکوتی را شب و روز در میان می گیرند و بر آن آرامگاه درود و صلوات می فرستند و نزد آن خدای را تسبیح و تنزیه می کنند. اینان برای زائران قبر حسین از خداوند طلب آمرزش و بخشایش می کنند و نامهای کسانی از امت تو و نامهای پدران و عشیره ها و شهرهایی را که برای قرب و نزدیکی به خداوند به زیارتش بشتابند می نویسند و با علامت و نشانه ای از نور عرش خداوند چهره آنان را نشان دار می کنند و بر آن چهره چنین می نگارند : این است زائر قبر بهترین شهیدان و زائر قبر پسر بهترین پیامبران. و چون روز قیامت فرا رسد از اثر آن نشانه نوری پرتو می افکند که دیدگان را فرا می گیرد و آن نور ایشان را می نمایاند و به آن نور شناخته می شوند.

جبرئیل فرمود :

ای محمد! گویا می بینم که قیامت فرا رسیده و تو در میان من و میکائیل هستی و علی هم پیشاپیش ماست و فرشتگان بسیاری نیز ما را همراهی می کنند . در همان حال کسانی را که آن نشانه ی نورانی را به چهره دارند از میان مردم بر می گیریم تا خداوند آنان را از سختیها و هول و هراس آن روز نجات دهد.
این نجات و رهایی از آن ترس و هراس فرمان و عطایی است از جانب خداوند برای کسی که قبر تو یا قبر برادرت یا قبر حسن و حسین را زیارت کند. در حالی که به جز خشنودی خداوند را اراده نکرده باشد. البته گروهی از مردمی که نفرین و خشم خداوند بر آنان واجب شده است خواهند کوشید که نشانه و اثر آن مزار مبارک را نابود کنند ولی خداوند راهی برای آنان که به این هدف شوم برسند قرار نخواهد داد.
پس از نقل این مطالب پیامبر فرمود : چیزی که مرا گریاند و اندوهگین ساخت همین ماجراهایی بود که جناب جبرئیل برایم نقل کرد.

ادامه ی سخنان حضرت زینب (‌س )

حضرت سجاد فرمود : عمه ام زینب افزود : هنگامی که ابن ملجم که نفرین خدا بر او باد پدرم را با شمشیر زهرآگین ضربت زد و من نشانه ی مرگ ر ا در چهره ی آن عزیز دیدم به او عرض کردم : پدر جان ام ایمن برایم چنین مطالبی بازگفته است ؛ دوست دارم در این ساعات پایانی زندگانی شما آن را از زبان شما نیز بشنوم.
پدرم فرمود : دختر عزیزم آن ماجرا در ست همان گونه است که ام ایمن برایت نقل کرده است. گویا من می بینم که تو و دختران خاندانت اسیران این شهر و دیار شده اید ، در حالیکه خوار و خفیفتان کرده اند و می ترسید که مردم شما را از میان بردارند. دخترم در آن هول و هراس صبوری پیشه کن . به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید سوگند می خورم که در آن روزگار در روی زمین برای خدا ولی ای به جز شما و دوستداران وشیعیان شما وجود ندارد.
پدرم در ادامه ی این بشارت تسلی بخش فرمود :
رسول خدا پس از بیان این مطالب به ما فرمود : ابلیس در آن روز که حسین به شهادت می رسد از فرط خشنودی به پرواز در می آید و تمام پهنه ی زمین را می پیماید و به شیاطین و عفریتهایش می گوید :
ای گروه شیاطین به آن هدف که از فرزندان آدم می خواستیم رسیدیم. سرانجامی را که از هلاکت و نابودی آنان در انتظارش بودیم فرا رسید و آتش دوزخ را برای آنان به ارث نهادیم مگر آنان که به این گروه ( حسین و یارانش ) پناه ببرند. اینک تمامی تلاش و کوشش خویش را به کار گیرید تا مردم را درباره ی آنان به شک و دودلی دچار کنید آنان را به دشمنی با ایشان برانگیزید و نسبت به دشمنی با آنان و اولیایشان ترغیب و تحریضشان کنید. این دشمنی با حسین و خاندانش را آن چنان ادامه دهید تا گمراهی و کفر مردم استوار گردد و هیچ کس از آنان نجات نیابد.
پدرم علی ( ع ) در پی این هشدار درباره ی کوشش ابلیس در جهت برانگیختن مردم به دشمنی با اهل بیت و به ویژه حسین ( ع ) و یارانش فرمود :
اینجاست که ابلیس ظن و گمان گمراهی را درباره ی پیروانش راست می یابد. در حالی که ابلیس بسیار دروغگوست . به راستی هیچ عمل صاحلی با دشمنی شما سود نمی بخشد و هیچ گناهی به جز گناهان کبیره با دوستی و ولایت شما زیان نمی رساند.

پایان حدیث

در اینجا حدیث بسیار ارزشمندی که راوی آن جناب زینب است به بیان حضرت سجاد به پایان رسید و در پایان نقل این حدیث امام سجاد خطاب به زائده ( آن زائر پاک باخته ی امام حسین ) چنین فرمود :
ای زائد این حدیث شریف را بر گیر و بدان که اگر یک سال در طلب آن سفر سخت در پیش می گرفتی کم بود.

پی نوشت

* دکتری علوم قرآن و حدیث، مدرس دانشکده علوم قرآنی، تهران.
1. اشاره به آیه «و لقد صدق علیهم ابلیس طنه.» (سبأ(34)/20)

22 منبع:فصلنامه تخصصی سفینه