تهیه و تنظیم: مریم دلک آبادی

در هر جامعه ای پنج نهاد بنیادی وجود دارد: نهاد خانواده، نهاد آموزشی، نهاد مذهبی، نهاد اقتصادی و نهاد حکومتی. این نهادها زنجیروار به هم متصل می شوند؛ ولیکن اهداف هر کدام از آن ها با دیگری متفاوت است. از آن جا که خانواده به عنوان اولین نهاد و ریشه دارترین آن ها در جامعه محسوب می شود (که البته برای داشتن خانواده ای ایده آل باید آن را از منظر جامعه شناختی، روان شناختی و غیره مورد بررسی قرار داد که ما آن را به کارشناسان همان رشته واگذار می کنیم)؛ اینک قصد داریم در این مبحث، خانواده را از لحاظ حقوقی بررسی کنیم.
در نظام حقوقی ایران، تشکیل خانواده فقط از طریق ازدواج امکان پذیر می باشد و منظور از ازدواج همان انعقاد عقد نکاح بین زن و مرد است. بنابراین اگر زن و مردی سال ها در کنار هم بدون عقد نکاح زندگی کنند، از نظر حقوقی زن و شوهر محسوب نمی شوند و همزیستی آن ها آثار ازدواج را در بر ندارد؛ همچنین در نظام حقوقی ایران، ازدواج فقط بین دو غیر همجنس (زن و مرد) امکان پذیر است. با آن که برخی از جوامع، ازدواج بین دو همجنس را پذیرفته اند، ولیکن در سیستم حقوقی ایران این عمل نه تنها غیرقانونی است بلکه خلاف شرع نیز می باشد و مجازات کیفری نیز به همراه دارد.
بنابراین در تعریفی ابتدایی می توان گفت خانواده از زن و مردی تشکیل می شود که توسط عقد نکاح با هم ازدواج کرده باشند. و اما ازدواج دارای آداب و رسوم و مراحل خاصی از جمله خواستگاری، نامزدی و عقد نکاح می شود که ما در اینجا به بررسی هر یک از این مراحل از منظر حقوقی می پردازیم.

خواستگاری

می توان گفت اصولا اولین مرحله برای ازدواج، خواستگاری است که بنا به رسم و رسومات قومی و قبیله ای در اقشار مختلف جامعه، به صورت متفاوتی انجام می شود که بیان این رسم و رسومات خارج از مباحث حقوقی است و ما فقط به آنچه که قانون در این رابطه بیان داشته می پردازیم.
ماده ی 1034 قانون مدنی بیان می دارد: «هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد می توان خواستگاری نمود.» از آن جا که این ماده می گوید« هر زنی را … می توان خواستگاری نمود» می توان چنین برداشت کرد که قانون گذار فرض کرده است که خواستگاری باید از طرف مرد صورت بگیرد؛ همان طور که رسم میان ایرانیان نیز بدین شکل می باشد که مرد برای خواستگاری پیش قدم می شود. لازم به ذکر است که بر عکس این امر هم قانوناً اشکالی ندارد؛ چرا که قانون منعی برای آن در نظر نگرفته است.
در ماده ی 1034 قانون مدنی عبارت خالی از موانع نکاح آمده که نیاز به بررسی دارد. موانع نکاح یعنی زن و مردی که به دلایل خاصی قانوناً نمی توانند با هم ازدواج کنند، بنابراین زنی را که نمی تواند ازدواج کند و مانع قانونی برای ازدواج دارد را نمی توان خواستگاری کرد. سوالی که ممکن است مطرح شود این است که چه چیزهایی مانع ازدواج می شود یا به عبارتی مانع نکاح چیست؟

موانع نکاح

یکی از عمده ترین موانع نکاح، قرابت (خویشاوندی) است که این قرابت یا خویشاوندی می تواند نسبی، رضاعی و یا سببی باشد.
الف) قرابت نسبی به واسطه ی خون ایجاد می شود. به عنوان مثال طفلی که متولد می شود بدون تردید با پدر و مادر، خواهر و برادر، اجداد، عمه، عمو، خاله و دایی خود قرابت نسبی پیدا می کند و قانون ازدواج با برخی از خویشاوندان نسبی را ممنوع کرده است. چنانچه در ماده 1045 قانون مدنی صراحتا بیان می دارد: «نکاح با ارقاب نسبی ذیل ممنوع است… 1- نکاح با پدر و اجداد و با مادر و جدات هر قدر که بالا برود؛ 2- نکاح با اولاد هر قدر که پایین برود؛ 3- نکاح با برادر و خواهر و اولاد آن ها تا هر قدر که پائین برود؛ 4- نکاح با عمات و خالات خود و عمات و خالات پدر و مادر و اجداد و جدات.»
ب) قرابت رضاعی، خویشاوندی است که از طریق شیر خوردن به وجود می آید؛ بدین معنا که طفل از زن دیگری غیر از مادر خودش شیر بخورد که بدین وسیله آن طفل با آن زن و فرزندان وی محرم خواهد شد که اصطلاحا به آن ها خواهر و برادر رضاعی هم گفته می شود؛ البته برای تحقق این امر شرایط خاصی وجود دارد که به دو مورد آن اشاره می کنیم: 1- طفل باید حداقل یک شبانه روز یا 15 دفعه به صورت متوالی شیر کامل بخورد، بدون این که مابین آن غذای دیگری خورده باشد. 2- شرط دیگر این است که طفل قبل از سن دو سالگی شیر زن دیگری را بخورد. شرایط دیگر را می توانید در ماده 1046 قانون مدنی مطالعه فرمائید و به هر حال ازدواج با خویشاوندان رضاعی نیز طبق همین ماده از نظر قانون ممنوع اعلام شده است.
ج) قرابت سببی، به قرابتی گفته می شود که به واسطه ی ازدواج به وجود می آید؛ مانند زمانی که زن و مردی با هم ازدواج نموده و به همین سبب با اقوام همسر خود رابطه ی خویشاوندی پیدا می کنند. قانون مدنی ازدواج با برخی از خویشاوندان سببی را نیز ممنوع اعلام کرده است؛ چنان چه در ماده ی 1047 قانون مدنی آمده، ازدواج با مادر زن، جدات (مادربزرگ) زن و دختر زن ممنوع است و همچنین ازدواج با زن پدر یا زن یکی از اجداد (پدر بزرگ) و یا ازدواج با زن پسر و نوه ها ممنوع می باشد که البته این ممنوعیت در خویشاوندان نسبی و رضاعی تفاوتی ندارد و هر دو را در بر می گیرد. ماده ی 1048 قانون مدنی در رابطه با خواهر زن می گوید که ازدواج همزمان دو خواهر با یک مرد ممنوع است.
از قرابت و خویشاوندی که بگذریم، موانع دیگری نیز در نکاح وجود دارد؛ از جمله ماده ی 1050 قانون مدنی که بیان می دارد هر کس زن شوهر داری یا زنی که در عده ی طلاق یا عده ی وفات است را به عقد نکاح خود درآورد آن عقد باطل است و آن زن تا ابد برای وی حرام می شود؛ یعنی دیگر نمی تواند آن زن را به عقد نکاح خود درآورد.
یکی دیگر از موانع نکاح در ماده 1059 قانون مدنی بیان می دارد: «نکاح مسلمه با غیر مسلم جایز نیست» بدین معنا که زن مسلمان نمی تواند با مرد غیر مسلمان ازدواج کند.
علی الحال موانع دیگری نیز در نکاح وجود دارد که به عمده ترین آن ها اشاره کردیم و برای اطلاع بیشتر می توانید به قانون مدنی، فصل سوم – موانع نکاح که مواد 1045 تا 1061 را شامل می شود رجوع کنید.
حال با توجه به مواردی که عنوان شد می توانیم منظور قانون گذار را از بیان ماده ی 1034 «هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد می توان خواستگاری نمود» بهتر درک کنیم و نتیجه می گیریم هر زن و مردی که مانع قانونی برای ازدواج با هم را نداشته باشند، می توانند به عقد نکاح یکدیگر درآیند؛ پس طبق قانون هر زنی که بتواند به عقد نکاح مردی درآید، می تواند از وی خواستگاری نیز نمود.
خواستگاری اساسا یک امر اختیاری است، بدین معنا که مرد با اختیار و دلخواه خود به خواستگاری می رود و زن نیز با اختیار و اراده ی خود می تواند خواستگاری را قبول و یا آن را رد نماید. رد کردن خواستگار هیچ گونه عواقبی ندارد؛ ولیکن قبول کردن خواستگار شرایط جدیدی به وجود می آورد که اصطلاحا به آن شرایط دوران نامزدی می گویند. با آرزوی سربلندی و سرافرازی در رسیدن به آینده ای بهتر و روشن تر برای زنان و دختران ایران زمین.
منابع:
قانون مدنی / کتاب درآمدی به جامعه شناسی – بروس کوئن – مترجم محسن ثلاثی / کتاب لمعه دمشقیه – جلد دوم – شهید اول – مترجم علی شیروانی.
منبع: بانو 30