جوامع حدیثی مشهور شیعه در طول تاریخ عبارتند از:
الف) در عصر تدوین (دوره سوم) چهار کتاب اصلی روایی شیعه تألیف یافت :
1. کافی، از ثقد الاسلام محمد بن یعقوب کلینی (م 9/328)
2. من لایحضره الفقیه، از محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق (م 381)
3-4. تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، از شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م 460).
البته باید دانست که مدینه العلم اثر دیگری شیخ صدوق به عنوان پنجمین جامع روایی شیعه شناخته شده بود که متأسفانه اثری از آن در دست نیست.
– پنج عامل در رویکرد عالمان شیعه به کتب اربعه و پذیرش آنها به عنوان مهمترین منابع حدیثی شیعه نقش داشته است که عبارتند از: 1. جامعیت کتب اربعه 2. اتقان و دقت در نقل 3. نزدیکی عصر تدوین کتب اربعه به عصر ائمه ـ علیهم السّلام ـ 4. استناد به اصول اربعمأه 5. شخصیت و جایگاه علمی صاحبان کتب اربعه.
– ثقه الاسلام کلینی متولد حدود 252هجری در روستای کلین شهر ری است. مکانت معنوی و علمی او چنان است که همه عالمان شیعه او را ستوده‎اند. آثار مرحوم کلینی و گفتار او در لابلای روایات کافی نشان می‎دهد که افزون بر حدیث، در زمینه کلام، فقه، تفسیر، سیره نیز صاحب نظر و رأی بوده است.
– کافی نخستین و مهمترین جامع روایی شیعه شامل 16199 روایت است که در سه بخش: اصول، (2 جلد)، فروع ( 6 جلد) و روضه ( 1 جلد) فراهم آمده است.
– مرحوم کلینی کتاب کافی را به انگیزه سامان دادن به دین مردم و جلوگیری از اختلافات طی بیست سال فراهم ساخت.
– برای کافی امتیازات و ویژگی‎های زیر را می‎توان برشمرد: 1- جامعیت نسبی 2- چینش قابل تحسین 3. ذکر نصّ روایات و پرهیز از نقل به معنا 4. ذکر اسناد روایات.
– وجود روایات از راویان ضعیف یا متهم به غلوّ و روایات مخالف با حسّ و عدم ذکر روایات متعارض از جمله نقدهای پاره‎ای از حدیث‎پژوهان بر کافی است.
– گرچه برخی همچون ملاخلیل قزوینی استناد روضه به مرحوم کلینی را مورد تشکیک قرار داده، اما عموم محدثان شیعه با توجّه به همسانی اسناد روایات روضه با اسناد سایر روایات کافی این نظریه را مردود دانسته و روضه را از کلینی دانسته‎اند.
– ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی از عالمان و محدثان برجسته شیعه است که در سال 306 هجری با دعای امام عصر (عج) در میان خانواده‎ای دانش‎پرور چشم به جهان گشود. شیخ صدوق در دوران حیات علمی مورد احترام زمامداران وقت از جمله آل‎بویه بوده و توفیق تألیف 219 اثر علمی از جمله من لا یحضره الفقیه را یافته است. شیخ صدوق در سال 381 هجری وفات یافت و در شهر ری مدفون شد.
– من لایحضره الفقیه دومین جامع روایی شیعه که از نظر قدمت و اعتبار پس از کافی قرار دارد. حاوی 5998 روایت است که به عنوان خودآموز فقهی و در پاسخ به درخواست یکی از دوستان صمیمی شیخ صدوق و با الگو گرفتن از کتاب من لایحضره الطبیب محمد بن زکریای رازی فراهم آمده است.
– محدودیت من لایحضره الفقیه به روایات فقهی، حذف اسناد روایات به استثنای آخرین راوی و در شماری از روایات تنها ذکر نام معصوم و تدارک آن در آخر کتاب در مشیخه، ذکر دیدگاه‎های فقهی در لابلای روایات از ویژگی‎های این‎کتاب است .
– کتاب من لایحضره الفقیه بخاطر نقل روایاتی از راویان ضعیف عدم ذکر نصّ روایات مورد نقد قرارگرفته است.
– به رغم آن‎که شیخ صدوق در مشیخه سند روایات را تدارک کرده اما در شماری از روایات نامی از طرق روایات برده نشده و اصطلاحاً شماری از روایات دچار ارسال سند شده است. با این حال گفته می‎شود بخاطر شخصیت مؤلّف و امکان تدارک این حلقه‎های گمشده با استفاده از سایر منابع روایی، با مراسیل شیخ صدوق بسان مسانید معامله می‎شود.
– ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه در سال 385 هجری در طوس خراسان تولد یافت و پس از تحصیل نزد اساتید بزرگی همچون شیخ مفید به مقامات عالی علمی نائل شد و پس از واقعه هجوم متعصبان اهل سنت به خانه‎اش در محله کرخ بغداد با عزیمت به نجف حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد. آثار شیخ طوسی در زمینه‎های مختلف اسلامی به عنوان آثار بنیادین شیعه نشانگر وسعت دانش و همت اوست.
– تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار دو اثر روایی شیخ طوسی است که بخاطر استناد به اصول اربعمأه و اتقان محتوایی به عنوان سومین و چهارمین کتاب اصل روایی شیعه شناخته شده است. به این دو کتاب اصطلاحاً تهذیبین می‎گویند.
– تهذیب الاحکام در حقیقت شرح روایی کتاب المقنعه شیخ مفید است که 13988 روایت را در بردارد و در 12 جلد منتشر شده است. شیخ طوسی انگیزه خود از تألیف این کتاب را پاسخ به طعنه مخالفان مبنی بر متعارض بودن روایات شیعه دانسته است.
– انعکاس کامل‎تر روایات فروع، انعکاس روایات موافق و مخالف، ارائه شرح، تفسیر و تأویل روایات برای ابهام‎زدایی از ویژگی‎های تهذیب الاحکام است. گرچه بخاطر افراط در تأویل‎ها و عدم ذکر روایات اصول عقاید مورد نقد قرار گرفته است.
– الاستبصار فیما اختلف من الاخبار دومین اثر روایی شیخ طوسی و چهارمین کتاب از کتب اربعه است. که پس از تهذیب و به منظور سامان دهی به روایات متعارض فراهم آمده است. این کتاب حاوی 5511 حدیث است که در چهار جلد منتشر شده است.
– شیخ طوسی در عموم روایات تهذیبین به استثنای آخرین راوی بقیه راویان سند را حذف کرده آنگاه در پایان کتاب در فصلی تحت عنوان، مشیخه طرق خود را به این راویان را ذکر کرده است.
– میان اخباریان و اصولیان در میزان صحت روایات کتب اربعه اختلاف نظر وجود دارد. اخباریان معتقدند با توجه به آن که کتب اربعه مستند به اصول اربعمأه بوده و صاحبان آنها در مقدمه کتابهایشان از صحت روایات دفاع کرده، و به ویژه کتاب کافی از میان کتب اربعه بر امام زمان (عج) عرضه شده است، نمی‎توان در صحت تمام روایات این کتب تردید روا داشت. اما در برابر اصولیان ضمن مخدوش دانستن ادّله اخباریان بر این باورند که وجود شماری از روایات ضعیف در این کتاب‎ها ادعای صحت و قطعیّت تمام روایات را منتفی می‎کند. از این رو می‎بایست سند و متن هر یک از روایات را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داد.
ب) در دوره چهارم از تاریخ حدیث شیعه (دوره تکمیل) گروهی از محدثان کوشیدند بخش برجای مانده میراث روایی شیعه که درکتب اربعه نیامده است را تدارک کنند. وسائل الشیعه، بحار الانوار، مستدرک الوسائل و جامع احادیث الشیعه حاصل چنین نگرشی بوده است.
5. وسائل الشیعه
محمد بن حسن بن علی معروف به شیخ حرّ عاملی در سال 1033 در جبل عامل لبنان چشم به جهان گشود و پس از چهل سال درنگ در وطن خود و فراگیری دانش به قصد زیارت امام رضا ـ علیه السّلام ـ عازم مشهد شده و در این شهر ساکن گشت و سرانجام در سال 1104 هجری وفات یافت و درکنار حرم رضوی ـ علیه السّلام ـ مدفون شد. شیخ در سال‎های اقامت خود در مشهد به تالیف آثار خود از جمله وسائل الشیعه اشتغال داشته است. برای او تا 24 اثر برشمرده‎اند.
– تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه که نام مختصر آن وسائل الشیعه است کتابی است روایی که روایات فقهی برگرفته از کتب اربعه و 70 کتاب دیگر در آن آمده و حاوی 35850 روایت است که در 20 جلد منتشر شده است.
– از جمله امتیازات وسائل الشیعه بخش خاتمه آن است که مؤلف مباحث مهم حدیثی و رجالی را در 12 فصل منعکس ساخته است.
– تکرار و تقطیع روایات مهمترین نقدی است که از سوی آیه الله بروجردی بر کتاب وسائل وارد شده است.
6. بحار الانوار
محمد باقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم در سال 1037 در اصفهان تولد یافت و پس از فراگیری دانش از اساتیدی همچون پدرش مجلسی اول و ملاصالح مازندرانی به صورت گسترده به دانش حدیث روی آورد و در کنار مشاغل اجتماعی 160 عنوان کتاب از خود به یادگار گذاشت که 86 عنوان فارسی و بقیه عربی است. که بحار الانوار و شرح او بر کافی به نام مراه العقول از برترین آثار روایی او است.
– بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار ائمه الاطهار ـ علیهم السّلام ـ، جامع‎ترین کتاب روایی شیعه از آغاز تا عصر حاضر است، در این کتاب که اینک در 110 جلد منتشر شده هزاران روایت در زمینه‎های مختلف اعتقادی، اخلاقی، تفسیری، تاریخی، فقهی آمده است.
– علامه مجلسی برای تهیه مصادر بحار الانوار کوشش‎های گسترده‎ای را انجام داد و با تشکیل گروه علمی با همکاری شاگردان خود در طیّ چهل سال متوالی توانست تألیف آن را به انجام رساند. علامه مجلسی احتمال از دست رفتن میراث روایی و نیز روی‎آوری مردم به علوم عقلی و روی‎گردانی از روایات را انگیزه خود در تألیف بحار دانسته است.
– جامعیت، شرح و تبیین روایات، توجه به اختلاف نسخه‎ها، انعکاس روایات اهل سنت، توجه به تعارض روایات و… از جمله ویژگی‎های بحار الانوار است.
– بحار الانوار از این جهت که برخوردار از روایات ضعیف و تکرار روایات است مورد نقد قرار گرفته است.
7. مستدرک الوسائل
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل اثر میرزا حسین نوری (م 1320هـ) کتابی است حاوی 23514 روایت که مؤلف با استفاده از منابع عدیده روایی در حوزه فقه فراهم آورده و به عنوان استدراک و تکمیل وسائل الشیعه ارائه نموده است.@#@ از امتیازات این کتاب بخش خاتمه آن است که به طرح مباحث مهم از جمله دفاع از مصادر کتاب اختصاص یافته است.
8. جامع احادیث الشیعه
آیه الله بروجردی (م 1340) از مراجع معاصر شیعه با توجه به کاستی‎های وسائل الشیعه کار تدوین کتاب روایی جامعی را در دستور کار خود قرار داد و با کمک شاگردان چند جلد از کتاب جامع احادیث الشیعه را فراهم آورد این کتاب پس از وفات ایشان همچنان دنبال شد و تا کنون 26 جلد آن منتشر شده است.
– ذکر آیات الاحکام، ذکر کامل و بدون تقطیع روایات، ارائه راه حل برای رفع تعارض روایات و… از جمله امتیازات این کتاب است.
ج) در عصر تبیین جوامع روایی (دوره پنجم تاریخ حدیث شیعه) گروهی از محدثان بر جوامع روایی شرح‎هایی را فراهم آوردند.
– مهمترین شرح‎های کافی عبارتند از:
1. شرح اصول کافی از صدرالمتالهین. 2. شرح اصول کافی از ملاصالح مازندرانی در 12 جلد 3. مرأه العقول فی شرح اخبار آل الرسول ـ علیهم السّلام ـ از علامه مجلسی در 23 جلد که شرح همه روایات کافی است.
– مهمترین شرح‎های من لایحضره الفقیه عبارتند از:
1. روضه المتقین از ملّا محمد تقی مجلسی (پدر علامه مجلسی) در 14 جلد.
2. لوامع صاحبقرانی از همو، که تلخیص و برگردان روضه المتقین به فارسی است.
مهمترین شروح تهذیب الاحکام بدین شرح است:
1. ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار از علامه محمد باقر مجلسی. 2- غایه المرام فی شرح تهذیب الاحکام از سید نعمه الله جزائری.
– و جلاء الابصار فی شرح الاستبصار از شیخ عبدالرضا طفیلی مهمترین شرح استبصار است.
د) در دوره تنظیم جوامع روایی (دوره ششم تاریخ حدیث شیعه) گروهی از حدیث‎پژوهان با خلق آثاری به تنظیم و چینش جدیدی از روایات روی آوردند. وافی از فیض کاشانی، از بهترین آثار ارائه شده در این زمینه است.
9. وافی
وافی اثر ملامحسن فیض کاشانی (م 1009) نخستین و کامل‎ترین کتاب روایی است که تمام روایات کتب اربعه با حذف مکررات در آن آمده است. این کتاب حاوی 50000 روایت و دارای 14 فصل است. مولف انگیزه خود از تألیف را عدم جامعیت هر یک ازکتب اربعه و وجود تأویل‎های ناروا در تهذیبین دانسته است.
وافی افزون بر حذف روایات مکرر و ارائه سامانی جدید از مجموعه روایات، دربرگیرنده توضیحات مفید و راهگشایی از سوی مولف در جهت ابهام‎زدایی از روایات است.
10. منتقی الجمان فی احادیث الصحاح و الحسان
جمال الدین حسن بن زین الدین (فرزند شهید ثانی) (م1011) از عالمان و مجتهدان برجسته شیعه در سده دهم است که دارای 12 اثر در زمینه‎های مختلف علوم اسلامی است. کتاب معالم الدین او هنوز در حوزه‎ها تدریس می‎شود. او در اقدامی قابل تحسین روایات کتب اربعه را به دو دسته صحیح و حسن تقسیم کرد و کتابی به نام «منتقی الجمان فی احادیث الصحاح و الحسان» فراهم آورد. مولف در آغاز کتاب در فوائد دوازده‎گانه، مباحث مفیدی را ارائه کرده است. متاسفانه این کتاب در پایان کتاب الحجّ متوقف ماند و به اتمام نرسید.
ه) در سده اخیر گروهی از حدیث‎پژوهان با ارائه آثار حدیثی تنظیمی نو و با اهداف خاص تنظیم کرده‎اند. سفینه البحار از محدث نوری، میزان الحکمه از حجه الاسلام ری شهری، آثار الصادقین از مرحوم آیه الله احسانبخش، الحیاه از برادران حکیمی حاصل این رویکرد است.
11. سفینه البحار
شیخ عباس بن محمد بن رضا معروف به محدث قمی (م 1359) از محدثان بلند همت و پرکار سده چهاردهم است او دارای 50 اثر چاپ شده است. محدث قمی با مراجعه به بحار الانوار و برغم اذعان به جامعیت آن تدوین کتابی فهرست‎گونه و گزیده بحار الانوار را ضروری دانست و با کوششی فراوان و دو بار مطالعه کامل آن، کتاب خود را به نام سفینه البحار را فراهم آورد. افزون بر گزارشی از بحار مطالب بسیار مفیدی به قلم مولف در آن آمده است. روایات سفینه با الهام از کتاب النهایه ابن اثیر براساس حروف الفبا تنظیم شده است.
12. میزان الحکمه
– میزان الحکمه اثر حجه الاسلام ری شهری اثری است که به منظور تنظیم الفبایی و نیز تا حدودی موضوعی روایات بحار الانوار، فراهم آمده است. هر چند مولف به کمک همکاران پژوهشی به توسعه دامنه روایات این کتاب روی آورده است.
13. آثار الصادقین
– مرحوم آیه الله احسانبخش از عالمان معاصر با الهام از سفینه البحار محدث قمی با مراجعه به منابع روایی فریقین، کتاب آثار الصادقین را در 29 جلد به همراه ترجمه فارسی فراهم آورد. روایات این کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده است.
14. الحیاه
– الحیاه مجموعه‎ای روایی است که توسط برادران حکیمی در موضوعات مختلف همچون، علم و معرفت، قرآن و… فراهم آمده و تا کنون 6 جلد از آن منتشر شده است. ذکر مباحث علمی مفید در پایان برخی از فصل‎ها با الهام از روایات همان بخش از امتیازات این کتاب است.
علی نصیری- حدیث شناسی، ج1، ص 280(با اندکی تصرّف)