– صحابه
صحابه (به کسر صاد و فتح آن) جمع صاحب به معنای یار و در اصطلاح این فن، کسی را گویند که پیغمبر صلی الله و آله و سلّم را در حال اسلام دیدار کرده باشد و صحابی منسوب به آن است[1]، ولی عرفاً صحابی به کسی می گویند که مدت مصاحبتش زیاد باشد[2].
تعداد اصحاب رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هنگام فوت آن حضرت، یکصد و چهارده هزار نفر بوده که از آن میان، حدود یکصد هزار نفر از آن جناب استماع حدیث کرده اند[3] و آخرین کسی که از آنان در گذشت، «ابو الطفیل عامر ابن واثله» بود که در سال 110 هجری وفات کرده است[4].
جمعی از صحابه هنگام فوت پیغمبر هنوز دوران کودکی خویش را سپری می کردند، بنابر این، بیشتر روایات اینان ازپیغمبر توسط صحابه دیگر آن جناب است؛ زیرا «نوعاً» خود کمتر به فیض استماع حدیث از آن حضرت موفق شده اند[5].
مشهور اهل سنت تمامی اصحاب پیغمبر را عادل می دانند، ابن حجر در الاصابه گوید: اتفق اهل السنه علی ان الجمیع عدول. علمای اهل سنت اتفاق نظر در عادل بودن همه ی صحابه دارند.
– تابعین
جمع تابعی است و تابعی منسوب به تابع و تابعه می باشد[6].
تابعی کسی است که خود پیغمبر را دیدار نکرده باشد، ولی اصحاب آن حضرت را در حال اسلام درک نموده باشد و چنانچه کسی هیچ یک از صحابه را (در حال اسلام) ندیده ولی با تابعین ملاقات کرده، وی را تبع تابعین (جمع: اتباع تابعین) نامند.
مراتب تابعین و اتباع نیز مختلف است و می توان طبقات آنان را چنین خلاصه کرد[7]:
1. کبار تابعین چون سعید بن مسیب.
2. طبقه وسطی چون حسن بصری و ابن سیرین.
3. کسانی که بیشتر روایاتشان از طبقه اول است؛ مانند زهری و قتاده.
4. کسانی که بیش از یک یا دو تن صحابی را درک نکرده اند؛ مانند اعمش.
5. طبقه آنان که همزمان دسته اخیر بوده، ولی به ملاقات صحابه نایل نشده اند؛ مانند ابن جریج.
6. بزرگان اتباع تابعین؛ مانند مالک بن انس و سفیان ثوری.
7. طبقه ی وسطی از اتباع؛ مانند ابن عیینه و ابن علیه.
8. طبقه ی صغری مانند شافعی و ابو داوود طیالسی.
9. طبقه ی کسانی که تابعین را ندیده و از اتباع نقل حدیث کرده اند مانند ابن حنبل.
از مجموع طبقه ها، طبقه ی اول پیش از قرن اول درگذشته اند و بقیه تابعین پس از قرن یکم.
– مخضرم
به کسانی که اسلام و جاهلیت را درک نموده، ولی به شرف صحبت رسول اکرم نایل نشده اند، اطلاق شده، بنابر این، مخضرمین در شمار تابعین هستند.
در وجه اشتقاق آن گفته اند که اهل جاهلیت پس از قبول اسلام، گوش شتران خود را می بریدند تا در جنگ های مسلمین با کفار مشخص بوده، جزو غنایم برده نشود.
حاکم از گفته ی مسلم (صاحب صحیح) نام جمعی از تابعین را می برد که زمان جاهلیّت را درک نموده، ولی به شرف صحبت پیغمبر نایل نشده اند.
– نواب اربعه
بیشتر امامان، در بلاد مختلف از خود نایب یا نایبانی داشته اند که مراجعات شیعه به آنها محول بوده است. اینان چون به طور مشخّص از طرف امام منصوب می شدند، نواب خاص امام بودند که حوزه اختیارات آنها نیز توسط امام تعیین می گردید. در مقابل، نواب عام امام اند که در عصر غیبت، مرجع احکام و محل مراجعات مردم در داوری ها می باشند. از نایبان خاص امام، چهار تن که در عصر غیبت واسطه ی بین امام عصر و شیعیان بوده اند، به نواب اربعه معروف اند.
اینان طی 69 سال؛ یعنی از سال 260هـ که رحلت امام حسن عسکری علیه السلام واقع شده ـ تا سال 329هـ که غیبت صغری تمام و غیبت کبری شروع گردید ـ ما بین امام و مردم، به ترتیب ذیل وساطت داشتند:
1ـ ابوعمر، عثمان بن سعید عمروی که از طرف امام دهم و یازدهم نیز منصوب بوده است.
حضرت هادی علیه السلام درباره ی وی فرمود: هذا ابو عمر و الثقه الامین، ما قاله لکم فعنی یقوله و ما اداه الیکم فعنی یؤدیه. این ابوعمرو (مشخص با اشاره ی امام) ثقه و امین من است آنچه بگوید به شما گفته ی من است و آنچه واگذار کند به شما از جانب من واگذار کرده است و رسانده است .
از حضرت عسکری علیه السلام نیز درباره وی نقل شده که فرمود: هذا ابو عمر و الثقه الامین، ثقه الماضی و ثقتی فی المحیا و فی الممات. فما قاله لکم، فعنی یقوله و ما ادی الیکم، فعنی یؤدیه ؛ این ابوعمرو ثقه و امین من است ثقه ی گذشته و حال و آینده ی من در حیات و در ممات پس آنچه می گوید برای شما گفته ی من است و آنچه می رساند به شما از من رسانده است .
نیز درباره ی وی فرمود : اشهدوا علی ان عثمان بن سعید العمروی وکیلی و ان ابنه محمّد وکیل ابنی مهدیکم.
در روایتی به احمد بن اسحاق قمی فرمود: العمروی و ابنه ثقتان فما ادیا الیک فعنی یؤدیان و ما قالاه لک، فعنی یقولان فاسمع لهما و اطعهما فانهما الثقتان المأمونان ؛ عمروی و پسر او هر دو ثقه اند پس آنچه به شما می رسانند از جانب من رسانده اند و آنچه می گویند برای تو از جانب من گفته اند پس گوش به آنها بده و اطاعت کن آنها را پس آنها دو ثقه و امین می باشند.
2ـ ابوجعفر محمد بن عثمان عمروی (متقدم الذکر) که قریب پنجاه سال از ناحیه امام، نیابت و وکالت داشته و در 304 یا 305 هجری درگذشته؛ زیرا وی حتی در زمان امام قبل نیز سمت وکالت داشته است.
3ـ ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی، که به تنصیص محمد بن عثمان (نایب دوم امام) جانشین وی و نیابت از امام داشته، فوتش در 329هـ اتفاق افتاد.
4ـ علی بن محمد سمری که به سال 329هـ درگذشت و قبل از وفات خود، توقیعی بدین مضمون از امام علیه السلام خطاب به وی صادر گردید: بسم الله الرحمان الرحیم، یا علی بن محمد السمری! عظم الله اجر اخوانک فیک، فانک میت ما بینک و بین سته ایام، فاجمع امرک و لا توص الی احد ؛ به نام خداوند بخشنده ی مهربان ؛ ای علی بن محمّد سمری ، خداوند برادران مؤمن تو را در مصیبت تو اجر دهد هر آیینه تو شش روز دیگر وفات می کنی پس کارهایت را انجام بده و کسی را جانشین خود تعیین مکن.
بدین قرار مدت غیبت صغری (که زمان نیابت و وساطت این چهار تن باشد) 69 سال (از سال 260 که فوت حضرت عسکری است تا 329 که فوت آخرین نایب امام است) طول کشید.
ولی طبرسی در اعلام الوری[8] گوید: و کانت مده هذه الغیبه اربعاً و سبعین سنه. و مدت این غیبت 74 سال بود.
وی مدت غیبت را از زمان تولد حضرت که در سال 250 است گرفته و این سخن به لحاظ پنهان بودن شخص آن حضرت، از آغاز تولد، صحیح است، ولی چنانچه ما مدت غیبت را به لحاظ اختفای امام بدانیم همان است که گفته شد[9].
– سند
سند همان زنجیره ی راویان حدیث است که متن را از معصوم خبر می دهند[10] [11].
– اسناد
اسناد، رفع حدیث و رساندن آن است به گوینده ی اولی[12]. لفظ اسناد چون مصدر است به طور جمع و تثنیه آورده نمی شود، مگر اینکه به معنای سند استعمال شود؛ مثلاً بگوییم: روی الشیخ هذا الحدیث باسانید مختلفه. روایت کرد شیخ این حدیث را با سندهای مختلف و متفاوت .
نقل احادیث مسنداً، از اختصاصات مسلمین است که در امم دیگر مانند یهود و نصاری نیست[13].
ابو علی جیانی فرموده: حق تعالی این امت را به سه چیز اختصاص داده که به امم پیشین عنایت نفرموده: اسناد، انساب و اعراب.
– متن
متن الفاظی است که معنای حدیث بدان استوار است[14].
– وجه و طریق
وجه و طریق مرادف با سند و به معنای سلسله راویانی است که توسط آنان حدیث از معصوم نقل می شود؛ مثلاً گفته می شود: نقل الشیخ هذا الحدیث بهذه الطریق، او هذا حدیث لایعرف الا من هذا الوجه. شیخ این حدیث را به این طریق سند نقل کرده یا این حدیث شناخته نمی شود مگر به این سند.
– مسند (به صیغه اسم فاعل)
مسند اصطلاحاً کسی را گویند که حدیث را با سند نقل کند، چه از کیفیت اسناد اطلاع داشته باشد و چه فقط ناقل و راوی آن باشد.
– محدث
محدث کسی را گویند که اسانید را شناخته و به علل و نقایص حدیث آشنایی داشته باشد و اسم های راویان و حال آنان را بداند و از متون روایی، مقدار قابل توجهی حفظ باشد.
– حافظ (جمع: حُفّاظ)
حافظ در درجه ی بالاتری است که می بایست بر سنن رسول اکرم اطلاع داشته و موارد اتفاق و اختلاف آن را بداند و به احوال راویان و طبقات مشایخ حدیث، کاملاً اطلاع داشته باشد.
فتح الدین بن سید الناس گوید: محدث در عصر ما بر کسی که به علم حدیث از حیث روایت و درایت اشتغال داشته باشد و بیشتر روات و روایات عصر خود را بداند، اطلاق می شود، ولی اگر دایره ی معلومات وی، وسعت بیشتری داشته باشد، بدان سان که طبقات مشایخ حدیث را بشناسد، حافظ نامیده می شود.
ابوشامه گوید: علوم حدیث سه چیز است:
1ـ حفظ متون و شناسایی غریب الحدیث و فهم آن.
2ـ حفظ اسانید و معرفت رجال سند.
3ـ جمع حدیث و سماع و نوشتن آن.
حافظ بن حجر پس از نقل کلام وی، اضافه می کند: هر کس این سه فن را جامع باشد، وی محدث کامل است و گرنه در مرتبه ی پایین تر قرار دارد[15].
دکتر صبحی صالح گوید[16]: مهمترین صنعتی که برای حافظ ذکر کرده اند، عبارت است از: دانستن طبقات مشایخ حدیث به طوری که بیشتر راویان هر طبقه را بشناسد.
سپس اضافه می کند: این گونه افراد در طول زمان و بلاد، به ندرت یافت می شوند؛ زیرا وجود صفاتی که برای حافظ شمرده اند و لزوم گستردگی اطلاع وی، در کمتر کسی جمع می گردد.[1] – الصحابی من لقی النبی صلی الله علیه وآله وسلم مؤمناً به و مات علی الایمان (الإصابه ص 10).
[2] – لکن العرف یخصص هذا الاسم بمن کثرت صحبته (جزری جامع الاصول ج 1 ص 74).
[3] – الاصابه فی تمییز الصحابه ص 4.
[4] – نام آخرین صحابه پیامبر در بلاد اسلامی را در همین کتاب قبلاً یاد کردیم.
[5] – گروهی از دانشمندان، احوال اصحاب صحابه را مستقلاٌ یا در ضمن مجموعه ای تدوین کرده اند. کتبی که مستقلاً در شرح حال صحابه تألیف و نشر یافته عبارت است از:
1. الاستیعاب فی اسماء الاصحاب از حافظ ابی عمرو، یوسف بن عبدالله، معروف به ابن عبدالبر قرطبی، متوفای 463 هـ که ترجمه 3500 تن از صحابه را حاوی است که به انضمام الاصابه در مصر چاپ شده است.
2. اسد الغابه فی معرفه الصحابه از ابن اثیر (علی بن ابی الکرم) متوفای 630 هـ که شامل ترجمه 7554 صحابی است. این کتاب، توسط ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد (م 748) مختصر شده و مؤلف نام آن را تجرید اسماء الصحابه گذارده و شامل ترجمه 8866 تن از صحابه رسول اکرم است.
ذهبی در این کتاب، نام کسانی را که در اسد الغابه نیامده نیز از خود اضافه کرده است. کتاب اخیر، ضمن دوجلد در بومبای هند چاپ شده.
اسد الغابه نیز ضمن پنج جلد در مصر و ایران چاپ گردیده.
3. الاصابه فی تمییز الصحابه از شیخ الاسلام شهاب الدین احمد بن علی بن محمد معروف به ابن حجر عسقلانی متوفای 852 هـ که هم مستقلاً و هم به انضمام کتاب الاستیعاب در مصر چاپ شده.
4. طبقات ابن سعد (طبقات الصحابه و التابعین) از ابوعبدالله محمد بن سعد زهری که کاتب واقدی مورخ مشهور بوده و خود معروف به ابن سعد است. کتاب مزبور ـ چنانکه از اسم آن پیداست ـ اختصاص به صحابه نداشته و تابعین نیز طی آن ترجمه شده اند.
سه کتاب اول به ترتیب حروف تهجی، نام صحابه است که معمولاً در آخر کتاب، فصلی اختصاص به صاحبان کنیه و لقب ـ که کنیه و لقبشان از نام آنها بیشتر اشتهار داشته ـ داده شده، ولی کتاب اخیر صحابه و تابعین را به طرز خاصی دسته بندی کرده که ما از روی چاپ بیروت که در هشت جلد انتشار یافته، ترتیب مزبور را می آوریم:
الف. سیره پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم.
ب. غزوات آن حضرت و وقایع زمان آن جناب تا رحلت و شرح حال کسانی که از صحابه در مدینه فتوا می دادند یا قرآن را جمع کرده بودند.
ج. در بدریین.
د. در مهاجرین و انصاری که قبل از فتح مکه اسلام آورده، ولی در بدر شرکت نجسته بودند.
هـ. در اسامی تابعین از اهل مدینه. در صحابه: طائف، یمن، یمامه، بحرین.
و. در کوفیان از صحابه و تابعین.
ز. در صحابه و تابعین: بصره، شام، مصر و دیگر بلاد اسلامی.
ح. در نساء.
[6] – المنجد.
[7] – ابن حجر عسقلانی تقریب التهذیب ص 6.
[8] – ص 254 چاپ سنگی.
[9] – شیخ طوسی غیبت؛ طبرسی اعلام الوری؛ رجال کبیر؛ رجال بوعلی؛ خاندان نوبختی، محدث قمی، فوائد الرضویه؛ نوادر فیض.
[10] – قواعد التحدیث ص 201 نقل از: ابن جماعه و طیبی.
[11] – قال ابن جماعه: و اخذه اما من السند و هو ما ارتفع و علا من سفح الجبل لان المسند یرفعه الی قائله، او من قولهم فلان سند ای معتمد، فسمی الاخبار عن طریق المتن سنداً لاعتماد الحفاظ فی صحه الحدیث و ضعفه الیه.
[12] – رفع الحدیث الی قائله (الرواشح السماویه میر داماد). قال الطیبی: و هما (السند و الاسناد) متقاربان فی معنی اعتماد الحفاظ فی صحه الحدیث و ضعفه علیهما و قال ابن جماعه: المحدثون یستعملون السند و الاسناد لشیء واحد. قواعد التحدیث.
[13] – قال ابن حزم: نقل الثقه عن الثقه یبلغ به النبی صلی الله علیه و آله و سلم مع الاتصال، خص الله به المسلمین دون سائر الملل و اما مع الارسال والاعضال فیوجد فی کثیر من الیهود و لکن لا یقربون فیه من الموسی قربنا من محمد بل یقفون بحیث یکون بینهم و بین موسی اکثر من ثلاثین عصراً و انما یبلغون الی شمعون و نحوه….. قال: و اما اقوال الصحابه و التابعین فلا یمکن الیهود ان یبلغوا الی صاحب نبی اصلاً و لا الی تابع له و لا یمکن النصاری ان یصلوا الی اعلی من شمعون و بولس. قواعد التحدیث.
[14] – فهو الفاظ الحدیث التی تتقوم بها المعانی. و قال بعض: هو ما ینتهی الیه غایه السند من الکلام.
[15] – قواعد التحدیث ص 77؛ تدریب الراوی ص 4.
[16] – علوم الحدیث و مصطلحه ص 72.
@#@ آنگاه جمعی از حفاظ را نام می برد (که طبق منقولات، در شماره ی نوشته های حدیثی آنان یا محفوظاتشان، رقم های مبالغه آمیزی یاد شده که ما طبق قواعدی که برای تشخیص مجعولات ذکر کردیم، ناگزیریم بعض ارقام مزبور را نیز به معنای حقیقی ندانیم).
مثلاً درباره ی احمد بن حنبل می نویسد: پس از درگذشت وی، دوازده بار کتاب حدیث از وی باز ماند که تمام را حفظ داشت.
نیز درباره ی ابن عقده، نقل می کند که: چهار برادر طی اقامت خود در کوفه هر یک صد هزار حدیث به املای ابن عقده نوشتند و هنگام مراجعت و تودیع استاد، به آنان اظهار داشت: شما به همین قلیل اکتفا کردید؟ من کمترین مقداری که از یک استاد سماع نمودم، بالغ بر یکصد هزار حدیث می شود[1] بعضی نیز گفته اند حافظ کسی را گویند که صد هزار حدیث با سند آن حفظ داشته باشد.
– مخرج و مخرِّج[2] مخرج و مخرّج معمولاً به صاحب یکی از صحاح، یا دیگر کتب معروف حدیث، اطلاق می شود که به عنوان مرجع، حدیث از وی نقل شده است. بنابر این مخرج یا مخرج (از باب افعال و تفعیل) کسی است که حدیث را در کتاب خود آورده؛ چون کلینی و شیخ طوسی در کافی و تهذیب؛ مثلاً: خرجه الکلینی او اخرجه: ای ذکره. کلینی آن را ذکر کرده است .
ولی گاهی لفظ مخرج ( به صیغه اسم مکان) گفته می شود و مراد از آن روات حدیث است؛ چنانکه گفته می شود: عرف مخرجه: ای رجاله الراوون عنه. بشناس مخرج حدیث را یعنی کسانی را که روایت می کنند از او را بشناس .
ولی میرداماد فرموده: تخریج متن حدیث، عبارت است از نقل موضع حاجت از آن و اخراج آن، عبارت است از نقل تمام حدیث.
معنای دیگری نیز برای آن یاد کرده که تخریج، استخراج حدیثی است از کتب به سند اصح و متن محکم تر، ولی اخراج مطلق نقل حدیثی از کتاب است.
– طبقه
طبقه در اصطلاح جماعتی را گویند که معمولاً همسال و در ملاقات مشایخ با یکدیگر، هم عصر و شریک باشند.
– شیخ
شیخ استاد حدیث و کسی است که راوی، از وی حدیث را فرا می گیرد و مراد از شیخ در کتب حدیث امامیه، شیخ طوسی است.
– مشیخه
مشیخه جمعی از شیوخ محدث و صاحب کتاب که از آنان روایت حدیث می کنند[3].
– اعتبار
اعتبار تتبع طرق حدیث است از جوامع و مسانید و اجزاء تا معلوم گردد که حدیث مزبور، توسط راوی دیگری نیز نقل شده یا خیر؟ به عبارت دیگر، حدیث، متابع است یا خیر[4].
– مولی
این لفظ که در سند احادیث، زیاد آمده (مثلاً مولی فلان) به یکی از سه معنا استعمال شده:
1ـ سید (آقا و مالک عبد).
2ـ عبد ( بنده).
3ـ حلیف (هم پیمان).
– مملی
مملی کسی است که حدیث را القا ( دیکته) می کند[5].
– مستملی
مستملی یعنی کسی که تقاضای املای حدیث از شیخ (استاد) می کند.
– معید
معید کسی است که حدیثی را که از شیخ می شنود، برای دیگران بازگو کند[6].
– عده
عده یعنی جماعتی از مشایخ حدیث ناقل حدیث که توسط آنان، روایت را نقل می کند[7]. عده یعنی جماعتی که راوی از آنها حدیث نقل می کند.
– مسند (جمع: مسانید)
مسند، کتاب حدیثی است که در آن روایات، به ترتیب صحابه (چه به حروف تهجی و چه به حسب سابقه ی اسلامی) جمع آوری شده باشد[8].
– معجم (جمع: معاجم)
معجم، کتاب حدیثی است که روایات در آن به ترتیب صحابه یا شیوخ یا بُلدان جمع آوری شده باشد، ولی معمولاً معجم بر کتابی که احادیث آن به ترتیب حروف تهجی آورده شده، اطلاق می شود؛ مانند: معجم طبرانی از احمد تا یونس و سپس نام راویانی که به کنیه معروف اند و در آخر، نام روات از نساء آمده است[9] – مستدرک
مستدرک، کتابی است که به عنوان متمم کتابی دیگر و با همان شروط، احادیثی را که از کتاب سلف فوت شده، گرد آوری نموده باشد؛ مانند مستدرک صحیحین، از حاکم نیشابوری و مستدرک وسائل الشیعه از محدث نوری.
– مستخرج (جمع: مستخرجات)
مستخرج کتابی است که نویسنده، روایات کتاب حدیثی را به غیر اسناد صاحب کتاب (بلکه با سندی که خود از شیوخ خویش برا ی آن حدیث می داند) نقل کند[10]؛ مانند مستخرج ابی بکر اسماعیلی و برقانی، ابی احمد الغطریفی، ابی عبدالله بن ابی ذهل و ابی بکر بن مردویه نسبت به صحیح بخاری، و مستخرج ابی عوانه اسفرائنی، ابی جعفر بن حمدان، محمد بن رجاء نیشابوری، جوزقی، ابی احمد شارکی، ابی الولید قرشی، ابی عمران جوینی، ابی نصر طوسی و ابی سعید خیری که تمام بر صحیح مسلم است[11].
– جزء (جمع: اجزاء)
جزء مجموعه ی حدیثی است که فقط از یک شیخ نقل گردیده، یا پیرامون یک مطلب جمع آوری شده باشد؛ مانند جزء سیوطی در صلوه ضحی و از همین باب است، احادیث عددیه چون ثنائیات و ثلاثیات (مانند اجزاء خصال شیخ صدوق و اثنی عشریه ی ابن قاسم عاملی).
– نوادر
وحید بهبهانی در معنای نوادر فرموده: ظاهراً کتابی است که در آن، احادیث متفرقی که به واسطه کمی و قلّت، تحت عنوان بابی قرار نمی گیرد، جمع آوری شده باشد؛ چنانکه در کتب متداول نیز مشاهده می شود که معمولاً بابی برای نوادر اخبار، باز می گذارند.
ولی بعض افاضل گویند: معمولاً برای روات تا به معصوم، طریق خاصی بوده که به همان وسایط، نقل حدیث می کرده اند، بنابر این، چنانچه به غیر طریق مزبور، روایتی نقل کنند، آن را نوادر نامند. به نظر می رسد که معنای اخیر، اصطلاح روات و اصحاب ائمه باشد؛ چنانکه در مجامع حدیث به معنای اول آمده است.
[1] – به عقیده ی ما این سخن خالی از مبالغه نیست؛ زیرا با محاسبه عمر نامبردگان و محفوظات منقوله (با دشواری کار حدیث و تحمل و حفظ و کتابت آن) جای تردید در آنچه گفتیم باقی نمی ماند. علاوه بر این علم نامبردگان به همین رشته اختصاص نداشته.
به هر حال، هر چه هم این ارقام به شواهد دیگر تأیید شود، احتمال جعل و ساختگی بودن آن کمتر نمی گردد؛ زیرا می دانیم که چون سخن در مقوله ای به گزافه رود، دیگران نیز برای عقب نماندن از قافله سخن پردازان، مطلبی شگفت تر از گفته پیشین ساخته و بر گرمی محفل می افزایند و هنگامی که گفته آنان توسط دیگران بازگو گردد، مطلب مسجل شده و احیاناً اگر در کتابی ثبت شود، انکار آن مانند انکار کرامات اولیا و معجزات انبیا به شمار می رود.
آری در اینکه پیشینیان اهتمام بیشتری در امر حدیث داشته و نوابغی طی ادوار مختلفه میان محدثین پدید آمده و حفاظی وجود داشته، سخنی نیست، لیکن باید دانست حدیث پیغمبر (که روایات اینان، فقط از آن تشکیل می شود) با همه مبالغه ای که در تعدید و شمارش آن رفته، حدود دویست هزار است.
بنابر این، چگونه می شود یحیی بن معین به تنهایی یکصد و چهارده صندوقچه حدیث از پیغمبر نوشته باشد؟ یا یک محدث چهارصد هزار حدیث فقط بر چند نفر املا نماید؟ و هنوز بر کم حوصلگی شاگرد خرده گیر و داد هل من مزید زند. گویی حدیث، خشت است که پر توان زد.
[2] – علامه قاسمی می فرماید: کثیراً، یقولون بعد سوق الحدیث: خرجه فلان، او اخرجه، بمعنی ذکره. فالمخرج بالتشدید او التخفیف، اسم فاعل، هو ذاکر الروایه کالبخاری و اما قولهم فی بعض الاحادیث (عرف مخرجه او لم عرف مخرجه) فهو (بفتح المیم و الراء) بمعنی محل خروجه و هو رجاله الراوون له لانه خرج منهم. بسیار اتفاق افتاده بعد از دیدن حدیثی گفته اند که این حدیث را فلانی خارج کرده یا از او خارج شده یعنی نقل شده یا ذکر کرده و مخرج یا مخرج اسم فاعل است که همان ذکرکننده ی روایت است مانند بخاری اما قول علما در بعض احادیث که گفته اند بشناس مخرجش را یا نمی شناسم مخرجش را . به معنی محل خروج آن حدیث یعنی مردی که نقل کرده و روایت کرده آن را می باشد چون این حدیث از زبان آنها خراج شده است . قواعد التحدیث ص 219.
[3] – میر داماد را در این کلمه تحقیقی است که آن را در الرواشح السماویه آورده.
[4] – شرح نخبه الفکر ص 15.
[5] – املا و املال هر دو به این معنا استعمال شده: فهی تملی علیه بکرهً و اصیلاً، (فرقان/6)، و لیملل الذی علیه الحق، (بقره/282).
[6] – معمولاً این کلمه در مورد مجالس بزرگ درس حدیث که صدای شیخ (استاد) به تمام طالبین نمی رسد، استعمال می گردد؛ زیرا در این صورت، یک یا چند تن آنچه را از شیخ می شنوند، برای دیگران دیکته می کنند.
[7] – معمولاً شیخ کلینی در آغاز پاره ای از احادیث کافی می فرماید: عده من اصحابنا عن……
این افراد در رجال علامه خلاصه الاقوال معرفی شده اند و حجه الاسلام سید محمد باقر شفتی اصفهانی، رساله ی مستقلی درباره ی آنان تألیف فرموده که نسخه ای از آن در کتابخانه ی مجلس (شورای ملی سابق) به شماره ی 1608، مجموعه ی 1607 موجود است. فاضل کنی نیز در توضیح المقال (ص 21 ضمیمه رجال بوعلی) تحقیقاتی درباره عده که گاهی به جماعه تعبیر شده دارد.
باری کلینی به وسیله عده من اصحابنا از سه تن، نقل حدیث می کند که اشخاص عده و تعداد آنان به مناسبت منقول عنه، تفاوت می کنند. این سه تن عبارتند از: احمد بن محمد عیسی، احمد بن محمد بن خالد برقی و سهل بن زیاد.
اینک افراد عده چنانکه علامه در خلاصه الاقوال (فائده ی سوم ص 133 چاپ سنگی) آورده چنین است:
مراد از عده که از احمد بن محمد بن عیسی نقل می کنند: محمد بن یحیی و علی بن موسی الکمذانی و داوود بن کوره و احمد بن ادریس و علی بن ابراهیم بن هاشم است.
و عده ای که از احمد بن محمد بن خالد برقی روایت می کنند: علی بن ابراهیم، علی بن محمد بن عبدالله بن اذینه، احمد بن عبدالله بن امیه و علی بن حسن اند.
و عده ای که از سهل بن زیاد حدیث می کنند: علی بن محمد بن علان، محمد بن ابی عبدالله، محمد بن حسن و محمد بن عقیل کلینی اند.
در توضیح المقال توضیح می دهد که: شیخ، عده کلینی منحصر به سه نفر نام برده نیست بلکه در مواردی به وسیله عده از غیر اینان نقل حدیث شده است.
نیز فرموده: نسبت به بعض افراد عده در کتب رجال، مدح و قدحی نرسیده، ولی چون بعض افراد دیگر (در هر سه عده) توثیق شده اند، قهراً سند کلینی به وسیله آنان (تا شخص منقول عنه) صحیح خواهد بود.
[8] – اول کسی که به این ترتیب احادیث را گردآوری کرد، ابو داوود طیالسی متوفای 204هـ است که کتاب وی به مسند طیالسی معروف است، ولی بزرگ ترین مسانید، مسند امام احمد بن حنبل متوفای 241 هـ است که شامل بیش از سی هزار حدیث می باشد.
[9] – این کتاب در دو جلد در مکتبه السلفیه ی مدینه چاپ شده است.
[10] – و این کار دارای فوائدی است. ر.ک: تدریب الراوی ص 59.
[11] – ر.ک: تدریب الراوی ص 55 و 56.
کاظم مدیر شانچى – علم الحدیث، ص206