مؤلف:
ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی رازی (م 329 ق).
زندگینامه و اظهار نظرها:
وی از بزرگان شیعه در زمان غیبت صغرا است و در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری از بزرگ ترین محدثین شیعه به شمار می رفت. او در عهد امامت امام یازدهم در دهی به نام کلین، در 38 کیلومتری شهر ری، و در خانه ای سرشار از عشق به اهل بیت – علیهم السلام – چشم به جهان گشود. وی برای فراگیری حدیث راهی قم شد. ورود کلینی به قم، مقارن با حاکمیت سیاسی و دینی مردان با فضیلت و با تقوایی بود که از حدیث گویان مشهور زمان خود به شمار می رفتند. در قله این هرم، احمد بن محمد بن عیسی و علی بن ابراهیم قمی قرار داشتند که تقوا، فضل و عشق آنها به اهل بیت – علیهم السلام – بر کسی پوشیده نیست. کلینی برای یافتن روایات و احادیث ناشنیده، قم را به قصد دیار دیگر, ترک کرد. او روستاها و شهرهای بی شماری را پشت سر نهاد و هر جا محدث یا راوی حدیثی می یافت که حدیثی از اهل بیت را نزد خویش داشت، در مقابلش زانوی ادب می زد و پس از مدتی، باز کوله بار عشق و صفایش را بردوش می گرفت و راهی دیار دیگر می شد. کلینی پس از کسب فیض از دهها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف، سرانجام به بغداد رسید. مدت مسافرت کلینی به درستی معلوم نیست.
کلینی پس از کسب علم و حدیث از اساتید و محدثان مورد افتخار شیعیان قرار گرفت و نخستین کسی بود که به لقب ثقه الاسلام شهرت یافت.
کلینی نام آورترین شخصیت عصر خود بود که اوج تلاش محدثان و عالمان بزرگ و حتی عصر چهار نایب خاص امام زمان – عجل الله تعالی فرجه الشریف – بوده است، در این عصر به دلیل محدودیت ها و ممنوعیت های اجتماعی این بزرگان مسئولیت فرهنگی و علمی تشیع بر دوش کلینی بوده است.
عظمت و بزرگی کلینی در میان اهل سنت به قدری است که ابن اثیر ضمن نقل این روایت از پیامبر که «خداوند در آغاز هر قرن شخصی را برمی انگیزد که دین او را زنده نگه دارد»، می گوید: «احیا کننده مذهب شیعه، در آغاز قرن اول محمد بن علی امام باقر – علیه السلام – ، در ابتدای قرن دوم علی بن موسی امام رضا – علیه السلام – و در ابتدای قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب رازی بوده است». ([1]) به جرأت می توان گفت کلینی نام آورترین و بلند آوازه ترین اندیشمند عصر خود بود.
مرحوم کلینی پس از هفتاد سال زندگی از این جهان عروج کرد و سرانجام در ماه شعبان سال 329 ه.ق با رفتنش نه تنها شیعیان بلکه پیروان مذاهب اسلامی دیگر را در ماتم خود فرو برد و پیکر پاکش در بغداد به خاک سپرده شد.
استادان:
ابو الحسن علی بن ابراهیم قمی، ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی، عبدالله بن جعفر حمیری و … .
شاگردان:
ابن ابو رافع، احمد بن احمد کاتب کوفی، احمد بن علی بن سعید کوفی، ابو غالب احمد بن محمد رازی، محمد بن قولویه قمی، هارون بن موسی تلعکبری، محمد بن احمد صفوانی، محمد بن ابراهیم نعمانی و … .
تألیفات:
کتاب کافی، کتاب الرجال، کتاب رد بر قرامطه، رسائل ائمه، تعبیر الرؤیا و مجموعه شعر.
معرفی اجمالی کتاب:
کتاب کافی شامل مجموعه روایات اصول و فروع دین است که از ائمه – علیهم السلام – روایت گردیده است. شیخ با سفر به شهرها و روستاهای سرزمینهای اسلامی و ارتباط با راویان احادیث و دستیابی به اصول چهارصدگانه شیعه، که یاران ائمه – علیهم السلام – نگاشته بودند و با ارتباط با نواب خاص امام زمان – علیه السلام – مجموعه ای ارزشمند و اثری گرانبها و کتابی معتبر و جامع به نگارش در آورد.
این کتاب از قدیمی ترین و معتبرترین کتاب های روایی شیعه می باشد که در عصر غیبت صغری توسط یکی از برجسته ترین روات و فقهای شیعه نگاشته شده است و در طول بیش از هزار سال پیوسته مورد توجه و عنایت خاص علما و فقهای شیعه قرار گرفته و بزرگان شیعه در منابع مهم روایی و تألیفات ارزشمند خود به آن استناد نموده اند.
این کتاب فاصله زمانی کمی با اصول معتبر و اولیه شیعه دارد که از آنها گرفته شده و علاوه بر آن از دقت و گزیده گویی بالایی نیز برخوردار است.
شیخ مفید می فرماید: کتاب کافی از بهترین کتاب های شیعه و پر فایده ترین آنهاست.
شهید اول، محمد بن مکی می فرماید: کتاب کافی، کتاب روایتی است که تا کنون اصحاب و علمای شیعه مانند آن را ننگاشته اند.
فیض کاشانی می فرماید: کتاب کافی ارزشمندترین و معتبرترین و کاملترین و جامعترین کتاب از کتب اربعه است زیرا بر خلاف بقیه کتب اربعه، علاوه بر فروع دین و ابواب فقه، شامل اصول دین نیز می باشد و روایات غیر صحیح و ضعیف هم در آن وجود ندارد.
شهید ثانی می فرماید: کتاب کافی آبی شیرین، زلال و گواراست و به جان خودم سوگند که همانند آن نگاشته نشده است و از ارزش کتاب می توان به منزلت و جلال و بزرگی مؤلف آن نیز پی برد.
علامه مجلسی می فرماید: کتاب کافی با ضابطه ترین و کامل ترین کتاب روایی و بهترین و بزرگترین تألیف مذهب بر حق شیعه است.
انگیزه نگارش:
شیخ کلینی این کتاب را به درخواست یکی از دوستان خود به نگارش درآورده است. وی در مقدمه کتاب می فرماید: برادرم! اموری را فرموده بودید که بر شما مشکل گشته و حقایق آنها را نمی دانید چرا که روایات مختلفی درباره آنها وارد شده و اختلاف روایات نیز به دلیل اختلاف علل و اسباب آن است و کسی که بتوانی با او مذاکره و مباحثه نمایی نیز در اختیار نداری و گفته بودی دوست داری کتابی داشته باشی که شامل تمام علوم و معارف دین باشد و دانشجو و دانشمند نیز بتوانند به آن مراجعه نمایند و از آن علم دین را فرا گرفته و به آن عمل نمایند و آن گرفته شده از روایات صحیح از ائمه علیهم السلام و سنت های پا برجایی باشد که به آنها عمل می شود و واجبات الهی و سنت پیامبر – صلی الله علیه وآله – به وسیله آنها عمل می شود و گفته بودی که امیدواری به یاری و توفیق خداوند این کتاب وسیله ای گردد برای مراجعه دیگر برادران و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت – علیهم السلام – و موجب راهنمایی آنها گردد … .
و خدا را شکر که نگارش کتابی را که درخواست نموده بودید آسان ساخت و امیدوارم که همانگونه باشد که انتظار داشتید و اگر کوتاهی در آن باشد، در خیر خواهی خود هیچ کوتاهی نکرده ام چرا که نیت خیر برای برادران دینی و اهل مذهب حق واجب است. به امید آنکه ما نیز در ثواب کسانی که آن را فرا گرفته و به آن عمل می کنند در این زمان تا پایان دنیا شریک باشیم.
ویژگی های کتاب:
1 – از ویژگیهای مهم این کتاب، هم عصر بودن مؤلف آن با سفرای امام زمان – عجل الله تعالی فرجه الشریف – و دسترسی داشتن وی به آنها است. به ویژه که سفرای آن حضرت در شهر بغداد بودند و کلینی نیز در آن شهر بوده و سال وفات وی مصادف با سال وفات آخرین سفیر امام عصر ارواحنا له الفداء علی بن محمد سمری بوده است.
2 – مؤلف در این کتاب مقید به ذکر کل سند تا امام معصوم علیه السلام است و این خود ارزش و اعتبار خاصی را به روایات کتاب می دهد.
3 – در این کتاب روایات به ترتیب اعتبار آورده شده اند و روایات اول هر باب از جهت سند و اعتبار از درجه بالاتری برخوردارند.
4 – این کتاب شامل تمام علوم و معارف اسلامی است که از اهل بیت علیهم السلام روایت شده و به دست مؤلف آن رسیده و شامل اکثر مباحث عقیدتی و فقهی است.
روایات کتاب:
کتاب کافی شامل بیش از 16 هزار روایت است که این تعداد روایت از تمام روایات صحاح سته نیز بیشتر است.
شروح و تعلیقات:
برخی از شروح اصول و فروع کافی عبارتند از: الشافی فی شرح الکافی، خلیل بن الغازی القزوینی؛ شرح اصول کافی، امیر اسماعیل خاتون آبادی؛ شرح اصول کافی, مولی محمد امین بن محمد شریف؛ شرح اصول کافی، حسین السجاسی الزنجانی؛ شرح اصول کافی، محمد حسین یحیی النوری؛ شرح فروع کافی، خلیل القزوینی؛ شرح فروع کافی، آغا محمد هادی بن المولی محمد صالح المازندرانی؛ شرح الکافی (مراه العقول)، علامه محمد باقر مجلسی … .
وضعیت نشر:
این کتاب در هشت جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالکتب الاسلامیه، در تهران، به سال 1365 ش چاپ و منتشر شده است.
[1]. موسوعه طبقات الفقهاء، ج 4، ص 478.
محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی (با اضافات), ص 345 – 346