مؤلف:
شیخ صدوق ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (م 381 ق).
زندگینامه و اظهار نظرها:
ترجمه مؤلف در قسمت معرفی کتب فقهی شیعه ذکر شده است.
معرفی اجمالی کتاب:
مجموع روایات اهل البیت – علیهم السلام – درباره مسائل فقهی و احکام شرعی در این کتاب جمع شده است. مؤلف، روایات فقهی ای را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر می دانسته، جمع آوری نموده است. این کتاب یکی از ارزشمندترین منابع روایی شیعه به شمار می آید و یکی از چهار کتاب معتبر روایی شیعه است و هر مجتهد در اجتهاد و استنباط احکام شرعی باید به روایات آن توجه داشته باشد. این اثر از زمان نگارش مورد توجه و استقبال علمای شیعه قرار گرفته است و پیوسته در مجموعه های بزرگ و کوچک روایی به آن استناد نموده و از آن روایت نقل کرده اند.
شیخ صدوق این کتاب را به درخواست یکی از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام شریف الدین ابو عبدالله محمد بن حسین، معروف به نعمت، نگاشته است. او از شیخ صدوق درخواست کرده بود که مانند کتابِ طبّی من لا یحضره الطبیب، نوشته و محمد بن زکریا رازی، او هم کتابی در علم فقه به نگارش درآورد تا مورد استفاده کسانی قرار گیرد که به علما و فقهای بزرگ دسترسی ندارند و با مراجعه به آن بتوانند از احکام شرعی و وظایف خود آگاه گردند. شیخ نیز دعوت او را اجابت کرده است. شیخ صدوق می فرماید: «من در این کتاب بنا ندارم تا هرچه روایت شده را نقل نمایم؛ بلکه فقط آن روایاتی را نقل می کنم که آنها را صحیح و معتبر می دانم و به آن فتوا می دهم و عقیده دارم». وی در این کتاب فقط نام راوی اول را که از امام – علیه السلام – روایت می کند، آورده و در آخر کتاب، یعنی در بخش «مشیخه»، سند خود را به آن راوی نقل می کند تا روایات از حالت ارسال خارج شده و اصطلاحاً مسند شوند و استفاده از آنها برای مراجعه کنندگان آسان تر گردد. این کتاب شامل مباحث فراوان فقهی است؛ مانندِ 1. آبها، طهارت و نجاست؛ 2. واجبات نماز و مقدمات آن مانند وضو، غسل، تیمم؛ 3. احکام اموات؛ 4. احکام نماز؛ 5. احکام قضاوت؛ 6. احکام مکاسب؛ 7. احکام ازدواج؛ 8. احکام ارث، و مباحث و عناوین دیگر فقهی.
شیخ در مقدمه کتاب می فرماید: «من روایات این کتاب را از اصول معتبر و مشهور روایی شیعه گرفته ام؛ مانندِ کتاب حریز بن عبدالله سجستانی، کتاب عبیدالله بن علی حلبی، کتابهای علی بن مهزیار اهوازی، کتابهای حسین بن سعید، نوادر احمد بن محمد بن عیسی و بسیاری از اصول اولیه و منابع معتبر روایی». شیخ صدوق در این کتاب در حدود شش هزار روایت نقل کرده است که عموماً درباره مباحث فقهی و احکام شرعی است.
شروح و تعلیقات:
شرح عربی من لا یحضره الفقیه به نام روضه المتقین (14 جلد)، نوشته مولا محمد نقی مجلسی پدر علامه مجلسی؛ همچنین شرح فارسی آن به نام لوامع صاحبقرانی در 10 جلد نوشته و نیز توسط مرحوم محمد تقی مجلسی نوشته شده است. شرح من لا یحضره الفقیه، نوشته سید امیرمحمد صالح بن امیر عبدالواسع داماد علامه مجلسی؛ شرح من لا یحضره الفقیه، نوشته شیخ بهائی؛ شرح من لا یحضره الفقیه به نام معاهد التنبیه، نوشته شیخ ابوجعفر محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانی؛ شرح من لا یحضره الفقیه، نوشته ملا صالح مازندرانی.
وضعیت نشر:
این کتاب در چهار جلد به همت مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، به قطع وزیری، در سال 1413 ق چاپ و منتشر شده است.
محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی, ص 350- 351