مؤلف:
ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفه (م 460 ق).
معرفی اجمالی کتاب:
شیخ طوسی در این کتاب کلیه روایاتی را که در مباحث گوناگون فقهی وارد شده و نیز روایاتی را که برخلاف آنها آمده، جمع کرده است. این کتاب از معتبرترین مجموعه های روایی شیعه به شمار می آید و هر فقیه و مجتهدی هنگام استنباط احکام شرعی باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد. کتاب استبصار یکی از کتب اربعه و در ردیف کتاب کافی شیخ کلینی و من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق و تهذیب الاحکام، کتاب دیگر شیخ طوسی، است و شیخ این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخی از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابی بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آوری کند و به بررسی آنها بپردازد و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. شیخ طوسی در این کتاب ابتدا روایاتی را که معتبر و صحیح می داند، آورده و سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعی داشته که روایتی را از قلم نیندازد؛ پس از آن نیز به جمع میان روایات و بررسی آنها پرداخته است.
ویژگیهای این کتاب عبارت اند از:
1. این کتاب در نوع خود بی نظیر است و اولین کتابی می باشد که برای جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
2. کتاب استبصار، علاوه بر اعتبار بالا، از جامعیت خوبی نیز برخوردار است؛ به حدی که ابن طاووس می گوید: «اگر درباره مسئله ای روایت مخالف باشد، حتماً در کتاب استبصار نیز باید به آن اشاره شده باشد».
3. در آغاز هر باب، نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن روایات دیگر مطرح شده اند.
کتاب شامل همه ابواب فقهی نیست و فقط به ابوابی اشاره می کند که در آن روایات مخالفی وارد شده باشد؛ ولی ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتابهای فقهی است؛ یعنی از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان می پذیرد. این کتاب دارای سه بخش است: بخش اول و دوم، در عبادات است. بخش سوم، در بقیه ابواب فقه، مانند عقود، ایقاعات، احکام تا حدود و دیات، است.
شیخ طوسی تعداد احادیث کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا کم و زیاد نشوند. این کتاب شامل 5511 روایت است. با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار نام آن پیوسته در فهرست کتابها بوده و علما و فقهای شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه می داده اند.
شروح و تعلیقات:
جامع الأخبار فی ایضاح الاستبصار، نوشته شیخ عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابو جامع حارثی (شاگرد شیخ بهایی) ؛ نکت الارشاد در شرح استبصار، نوشته شهید اول محمد بن مکی؛ شرح استبصار، نوشته سید میرزا حسن بن عبدالرسول حسینی زنوزی؛ شرح استبصار، نوشته امیر محمد بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی (داماد علامه مجلسی) ؛ شرح استبصار، نوشته شیخ عبدالرضا طفیلی نجفی؛ شرح استبصار، نوشته شیخ قاسم بن محمدجواد (معروف به ابن الوندی) ؛ شرح استبصار، نوشته علامه سید محسن اعرجی کاظمی؛ شرح استبصار، سید نعمت الله جزایری (بنام کشف الاسرار به چاپ رسیده است).
وضعیت نشر:
این کتاب، به وسیله انتشارات دارالکتب الاسلامیه، در تهران در 4 جلد، به قطع وزیری و در سال 1390 ق چاپ و منتشر شده است.
محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی, ص 348 – 349