جایگاه خداجویان و دوستان خالص خدا

آن مرتبه محبت به خداوند که لازمه ایمان است و قابل انفکاک از ایمان به خدا نیست واجب است و نیز مرتبه ای از محبت به خداوند که انسان را به انجام واجبات و ترک محرمات وا می دارد لااقل به عنوان مقدمه واجب لازم و واجب می باشد. اما سایر مراتب محبت به خداوند مستحب و دارای فضیلت اند و البته عقل سلیم حکم می کند که انسان درصدد تحصیل آن مراتب نیز برآید. در مناجات المریدین عالی ترین مراتب قرب الاهی و محبت به معبود ترسیم گشته است که در صورت درک عظمت آن مراتب عالی، انسان درمی یابد که آن مراتب عالی از محبت الاهی قابل مقایسه با مقامات دنیوی و همه موفقیت های دنیوی که کسب کرده نیست. در این ارتباط در حدیث قدسی(1) آمده است که خداوند خطاب به حضرت داوود فرمود:
یا دَاوُدُ… تَواضَع لِمَن تُعَلّمُهُ وَ لا تُطاوِل عَلَی المُریدینَ فَلَو عَلِمَ أهلُ مَحبَّتیِ مَنزِلَهَ المُریدینَ عِندِی لکانُوا لَهُم أرضاً یَمشُونَ عَلَیهَا؛(2) «ای داوود… در برابر شاگردان خود متواضع و فروتن باش و به کسانی که اراده خدا کرده اند (و می خواهند به مقام قرب الاهی دست یابند) سخت گیری مکن. اگر اهل محبت من می دانستند که خداجویان و اراده کنندگان خدا چه منزلتی در پیشگاه من دارند، خاک پای آنها می شدند تا بر روی آنها راه بروند».
دو نکته در این حدیث قدسی وجود دارد:
1. در ابتدا انسان گمان می کند که مراد از «مریدین» در این حدیث مریدان حضرت داوود علیه السلام است، ولی «مریدین» در اصطلاح روایات و سایر آموزه های دینی خداجویان و کسانی هستند که اراده قرب الاهی و حرکت به سوی خداوند را دارند؛ هرچند که هنوز به مراحل نهایی نرسیده باشند.
2. تعبیر اَرضاً یَمشون علیها؛ «خاک پای آنها می شوند تا بر روی آنها راه بروند» که بسیار رسا و بلند است، در هیچ روایت دیگری مشاهده نشده است. البته در سایر روایات تعابیر جالبی درباره ضرورت تواضع و فروتنی در برابر دوستان خدا وارد شده است، اما به جز این روایات در هیچ روایت دیگری ندیده ایم که انسان خاک پای دوستان و سالکان طریق الاهی گردد تا روی آن راه بروند. این بیان حاکی از عظمت و عنایت خداوند به کسانی است که اراده حرکت به سوی او را دارند و درصددند که به قرب الاهی نایل گردند، تا آنجا که اگر دوستان خدا که بی تردید حضرت داوود نیز در شمار آنان است، به مقام و منزلت متعالی آن جویندگان خدا و سالکان طریق قرب الاهی واقف می شدند از شدت فروتنی و تواضع در برابر آنها، خاکسار آنان می گردیدند.
همچنین در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که حضرت فرمودند:
حُبُّ اللهِ إذَا أضاءَ عَلَی سِرِّ عَبدٍ أخلاهُ عَن کلِّ شَاغلٍ، وَ کلِّ ذِکرٍ سِوَی اللهِ الظُلمَه، وَالمُحِبُّ أخلَصُ النّاسِ سِرّاً للهِ، وَ أصدُقُهُم قَولاً، وَ أوفاهُم عَهداً، وَ أَزکاهُم عَمَلاً، وَ أَصفاهُم ذِکراً، وَ أعبَدُهُم نَفساً تَتَباهَی المَلائِکهُ عِندَ مُناجاتِهِ، وَ تَفتَخِرُ بِرؤیَتِهِ، وَ بِه یَعمُرُ اللهُ تَعالَی بِلادَهُ، وَ بِکِرامَتِهِ یُکرِمُ عِبادَهُ، یُعطیهِم إذَا سَألُوا بِحَقِّهِ، وَ یَدفَعُ عَنهُمُ البَلایا بِرَحمَتِهِ، فَلَو عَلِمَ الخَلقُ مَا مَحَلُّهُ عِندَ اللهِ وَ مَنزِلَتُهُ لَدَیه مَا تَقَرَّبوا إلَی اللهِ إلاّ بِتُرابِ قَدَمَیهِ؛(3) «محبت خدا چون روشنی بخشید به باطن بنده، آن را از هر چیزی که آن بنده را به خود مشغول کند و از یاد غیر خدا خالی گرداند، چه آنکه هر ذکری جز ذکر و یاد خدا ظلمت و تاریکی است و محب از جهت باطن خالص ترین مردم است و در گفتار راست گوترین آنان و در عمل به عهد و پیمان باوفاترین آنهاست. همچنین از لحاظ رفتار و عمل پاک ترین آنهاست و با صفاترین مردم باشد از نظر توجه و ذکر پروردگار و کامل ترین مردم است از جهت بندگی و عبادت. ملائکه آسمان هنگام مناجات او خوش حالی می کنند و به دیدن و مشاهده او به خود می بالند و افتخار می کنند. خداوند به واسطه او شهرها را آباد می کند و به جهت رحمتی که به او دارد بلا را از مردم دور می سازد. پس اگر مردم می دانستند که او چه مقام و منزلتی در نزد خدا دارد، برای تقرب به خدا وسیله دیگری جز خاک پای او را انتخاب نمی کردند».
در روایت دیگر آمده است: اِنّ اللهَ اَنزَلَ فی بَعضِ کُتُبه: عَبدی اَنَا وَ حَقّی لَکَ مُحِبٌّ فَبِحَقّی عَلَیکَ کُن لی مُحِبّا؛(4) «خداوند متعال در برخی از کتب آسمانی خود چنین فرموده است: ای بنده من، قسم به حقی که بر تو دارم، من تو را دوست دارم تو نیز به حقی که بر تو دارم مرا دوست داشته باش».
احتمال می رود در کتابت جمله انا و حقی لک محب تصحیف و اشتباه رخ داده باشد و جمله در اصل چنین باشد: «اَنَا وَ حَقّک عَلَیَّ لَکَ مُحِبٌّ» که در این صورت معنای آن جمله چنین خواهد بود: «به آن حقی که تو بر من داری تو را دوست دارم». این تعبیر نسبت به تعبیر اول از لطافت بیشتری برخوردار است و بنابر آن خداوند برای مردم حقی قائل شده و به آن حق سوگند یاد می کند. چه اینکه در برخی از آیات قرآن نیز به حق مؤمنان بر خداوند تصریح شده است: وَ کانَ حَقّاً عَلَینَا نَصرُ المُؤمِنینَ؛(5) «نصرت و یاری مؤمنان حقی است بر عهده ما».

آثار و نشانه های دوستی خدا
ادعای دوستی خداوند آسان است، اما به واقع برخورداری از محبت خالصانه خداوند که باعث می گردد انسان در هر حال خواست خداوند را بر خواست دل و خواست غیر خدا ترجیح دهد، دشوار است. در برخی از روایات به آثار این مرتبه از محبت الاهی اشاره شده است؛ از جمله در حدیث قدسی آمده است که خداوند خطاب به حضرت موسی علیه السلام فرمود:
یا ابن عمرانَ، کذَبَ مَن زَعَمَ أنَّهُ یُحِبُّنی فَإذَا جَنَّهُ اللَّیلُ نامَ عَنِّی، أَلَیسَ کلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلوَهَ حَبیبِه؟ هَا أنا ذَا یَا ابنَ عِمرَانَ مُطِّلِعٌ عَلَی أحِبّائی، إذا جَنَّهُمُ اللَّیلُ حَوَّلتُ أبصارَهُم مِن قُلوبِهِم وَ مَثَّلتُ عُقُوبَتی بَینَ أعیُنِهِم، یُخاطِبُونی عَنِ المُشاهَدَهِ، وَیُکلِّمونی عَنِ الحُضورِ. یَا ابنَ عِمرانَ، هَب لِی مِن قَلبِک الخُشوعَ، وَ مِن بَدَنِکَ الخُضُوعَ، وَ مِن عَینَیک الدُّموعَ، فِی ظُلَمِ اللَّیلِ، وَادعُنِی فَإنَّک تَجِدُنی قَریباً مُجِیباً؛(6) «دروغ گوید کسی که گمان برد مرا دوست دارد و چون شب فرا رسد بخوابد و مرا یاد نکند. مگر چنین نیست که هر دوستی، خلوت کردن با محبوب خود را دوست دارد؟ ای پسر عمران، من به احوال دوستان خود آگاهم و آن گاه که شب آنان را دربر گیرد دیده هایشان را از دل هایشان برگردانم و کیفرم را برابر چشمانشان مجسم سازم. آنان مرا مشاهده کنند و با من حضوری گفت و گو کنند. ای پسر عمران، با دلت با من خاشع و با تن خود برای من فروتن باش و در تاریکی شب از چشم خود اشک بیفشان و مرا فراخوان که مرا نزدیک و اجابت کننده خواهی یافت».
در دعای امام سجاد علیه السلام، پس از نماز شب، درباره خلوت و نجوای شبانه دوستان خدا با محبوب خویش چنین می خوانیم:
إلَهی وَ سَیِّدی هَدَاتِ العُیُونُ، وَ غَارَتِ النُّجومُ، وَ أغلَقَتِ المُلُوک أبوابَهَا، وَ دارَت عَلیها حُرَّاسُها، وَ بابُک مَفتوحٌ لِمَن دَعَاک یا سَیِّدی قَد خَلا کلُّ حَبیبٍ بِحبیبِه وَ أنتَ المَحبوبُ إلَیّ؛(7) «ای خدا و آقای من، چشم ها با خواب آرامش یافته اند و ستارگان غروب کرده اند و پادشاهان درهای کاخ ها را بسته اند و بر گرد آنها نگهبانان را گماشته اند و در خانه تو به روی هر کس که تو را بخواند گشوده است، ای آقای من، هر دوستی با محبوب خود خلوت کرده است و تو محبوب من هستی».
شب بهترین فرصت برای مشاهده زیبایی های خلقت و خلوت با معبود و نجوای با اوست و چه نیکوست که وقتی انسان در دل شب از بستر نرم و خواب ناز برمی خیزد و آماده انجام نماز شب و عبادت می گردد و وقتی چشم به آسمان می دوزد و ستارگان زیبا را می نگرد، زیر لب زمزمه کند و بگوید: إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ‌؛(8) «همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز خردمندان را نشانه هاست».
یکی از نشانه های عمومی و ساده محبت این است که محب دوست دارد نام محبوب خود را زیاد بشنود و به او زیاد توجه پیدا کند و این آزمون خوبی است برای مدعیان دوستی خدا که اگر با شنیدن اسم خدا و سخنان او خوش حال می گردند و دوست می دارند که بیشتر سخنان خداوند را بشنوند و احساس خستگی نمی کنند، واقعاً خداوند را دوست می دارند، تا آنجا که خلوت با او و شنیدن سخنان او را بر خلوت با غیر خدا و شنیدن سخنان دیگران ترجیح می دهند. اما اگر از شنیدن نام خدا و سخنان او احساس خستگی و آزردگی می کنند و اعتنایی به نام و ذکر الاهی ندارند، در واقع، دل را از محب ما سوی الله پر ساخته اند و محبتشان به خداوند بسیار اندک است.
همچنین یکی از نشانه های محبت به خداوند دوستی چیزهایی است که منسوب به خداوند هستند، نظیر کعبه و سایر مساجد. محب خدا وقتی چشمش به مسجد می افتد احساس خوش حالی می کند و از اینکه دقایقی از وقت خود را در مسجد به سر برد و در آن نماز بخواند لذت می برد. اما کسی که خداوند را دوست ندارد، علاقه ای هم به نشانه های خدا و از جمله مسجد ندارد و بی اعتنا از کنار مسجد رد می شود و سراغ مکان هایی می رود که در آنها به خوش گذرانی و عیش و نوش بپردازد.
همچنین یکی از نشانه های محبت واقعی به خداوند، محبت به اولیای خدا و پیامبران و به خصوص پیامبر خاتم و اهل بیت آن حضرت، صلوات الله علیهم، که محبوب ترین بندگان خدا به شمار می روند می باشد؛ تا آنجا که بدون محبت به آنها ممکن نیست به محبت خداوند دست یافت. در زیارت جامعه می خوانیم:
مَن والاکم فَقَد والَی اللهَ، وَ مَن عاداکم فَقَد عادَ اللهَ، وَ مَن اَحَبَّکم فَقَد اَحبَّ اللهَ، وَ مَن اَبغَضَکم فَقَد اَبغَض اللهَ؛ «هر کس شما را مولی و سرور خود شناخت خدا را مولی و سرور خود دانسته و هر کس شما را دشمن داشت خدا را دشمن داشته و هر کس شما را دوست داشت خدا را دوست دارد و هر کس با شما کینه و خشم ورزید با خدا خشم و کینه ورزیده است».
در فرازی دیگر از زیارت جامعه می خوانیم:
مَن ارادَ اللهَ بَدَءَ بِکم، وَ مَن وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنکم، وَ مَن قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکم. مَوالِیَّ لا اُحصی ثَنآئَکم، وَ لا اَبلُغُ مِنَ المَدحِ کنهَکم وَ مِنَ الوَصفِ قَدرَکم؛(9) «هر کس خدا خواهد و جوید، در آغاز به پیروی شما بپردازد و هر کس او را به یگانگی شناخت، تعالیم شما را پذیرفت و هر کس آهنگ خدا کرد، رو به شما آورد، ای پیشوایان من، من از شمارش و ستایش صفات شما عاجزم و به کنه مدح و توصیف شما راهی ندارم».
یکی از نشانه های محبت این است که محب دوست دارد که محبوب نیز او را دوست داشته باشد و بالاترین لذت برای محب و عاشق درک محبت محبوب نسبت به خویش است. برای او هر علامت، سخن و هدیه ای که از ناحیه محبوب باشد ارزشمند و لذت بخش است و آنچه از محبوب به او می رسد، گرچه به خودی خود ارزش چندانی نداشته باشد، اما از آن جهت که از محبوب به او رسیده و نشانه محبت و علاقه محبوب به اوست مهم و باارزش می باشد. طبیعی است که اگر انسان خدا را دوست می دارد و او را برترین و محبوب خود می داند، در صدد انجام کارهایی برمی آید که محبت خدا را برمی انگیزاند و باعث محبت خداوند به خویش می شود. اگر او به آنچه مورد رضایت خدا و باعث جلب محبت او می گردد اهمیت نمی دهد، در ادعای محبت به خداوند صادق نیست. ممکن نیست کسی صادقانه خداوند را دوست داشته باشد، اما خواهان محبوب گشتن در نزد خداوند نباشد و در صدد جلب رضایت و خشنودی خداوند برنیاید. اکنون باید دید چه کارهایی و چه صفاتی باعث جلب محبت خداوند می شود.

نشانه های محبوب خداوند
در قرآن و روایات ملاک ها و نشانه های فراوانی برای جلب محبت الاهی ذکر شده، که از آن جمله به سه ویژگی که در قرآن برانگیزاننده محبت الاهی معرفی شده اشاره می کنیم:
1. توبه؛ خداوند می فرماید: إنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوابینَ؛(10) «خدا توبه کاران را دوست دارد».
«توابین» صیغه مبالغه و دلالت بر فراوانی و پافشاری بر توبه دارد و کاربرد آن در آیه شریفه بیانگر آن است که خداوند کسانی را که پیوسته توبه می کنند و هرگاه لغزشی از آنها سرزد فوراً از کرده خود پشیمان می گردند و در صدد جبران گناه خود برمی آیند، دوست می دارد. هر کسی در عمر خود ممکن است تجربه توبه داشته باشد و پس از گناه، از رفتار زشت خود پشیمان گشته و توبه کرده باشد. اما برخی پس از آنکه چند بار دچار غفلت می گردند و فریب شیطان را می خورند، ممکن است با این تصور که توبه از گناه از آنان ساخته نیست و نمی توانند بر توبه از گناه باقی بمانند (که این خود دام شیطان است) از توبه کردن منصرف گردند. اما خداوند کسانی را دوست دارد که زیاد توبه می کنند و وقتی بر اثر غفلت و فریب شیطان دچار لغزش می شوند، توبه می کنند و تکرار لغزش ها و توبه شکستن ها آنان را از توبه کردن منصرف نمی سازد. اتفاقاً اصرار و پافشاری بر توبه باعث می گردد که قبح گناه از چشم انسان نیفتد و انسان کاملاً از عاقبت و فرجام کارهای زشت غافل نگردد و پس از لغزش و گناه که به دنبال غفلت موقتی رخ می دهد، به سرزنش نفس خود پردازد و از آنچه انجام داده پشیمان و اندوهناک شود و لذت و شیرینی آن گناه در کامش تلخ گردد و در نتیجه، در صدد توبه و جبران لغزش خود برآید.
2. پاکیزگی؛ خداوند در ادامه آیه قبل که در آن توابین را محبوبان خویش معرفی کرد؛ می فرماید: وَ یُحِبُّ المُتَطَهِّرینَ؛ «و خداوند پاکیزگان را دوست دارد».
پاکیزگی و طهارت در آیه شریفه هم شامل نظافت و پاکیزگی ظاهری می شود و هم پاکیزگی و طهارت شرعی که با وضو و غسل حاصل می گردد و هم پاکیزگی قلبی که بر پالایش دل از گناه و ترک کارهایی که مورد رضایت خداوند نیست حاصل می گردد. نظیر پاک ساختن دل از سوءظن و بدگمانی به دیگران و خودداری از کینه توزی.
3. جان فشانی در راه خدا؛ خداوند می فرماید:
إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفّاً کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ‌؛(11) «خدا کسانی را دوست می دارد که صف در صف کارزار می کنند که گویی بنایی به هم پیوسته و استوارند».
طبیعی است که خداوند کسانی را که خالصانه در راه خدا جهاد می کنند و حاضرند که سخاوتمندانه جانشان را در راه خدا فدا کنند دوست می دارد. مگر ممکن است کسی همه هستی خود را فدای محبوب خود کند و محبوب او را دوست نداشته باشد؟
از جمله روایات، در روایتی امام صادق علیه السلام درباره برخی از صفات بندگان که مورد خشنودی خداست و محبت خدا به بندگان را برمی انگیزاند می فرمایند: طَلَبتُ حُبَّ اللهِ عزَّ و جلَّ فَوَجدتُهُ فِی بُغضِ أهلِ المَعَاصِی؛(12) «در صدد شناسایی آنچه محبوب خداست برآمدم و آن را مبغوض داشتن گناهکاران یافتم».
بر اساس این روایت، اگر کسی می خواهد خدا را دوست داشته باشد و خدا نیز او را دوست بدارد، باید با دشمنان خدا و تبهکاران دشمنی ورزد. کسانی که دچار این توهم شده اند که هم می توان مؤمن و مسلمان بود و از دوستان خدا به شمار آمد و هم با دشمنان خدا پیوند مودت و دوستی برقرار کرد، سخت در اشتباهند؛ چرا که نمی توان هم خدا و دوستان خدا را دوست داشت و هم دشمنان خدا را. البته منظور از گناهکاران در روایت، کسانی که احیاناً دچار غفلت و خطایی شده اند و در اثر غلبه هیجانات دست به گناه یازیده اند نیست. بلکه باید خیرخواه آنان بود و در صدد ارشاد و راهنمایی و اصلاح رفتار آنان برآمد. ممکن است این افراد با راهنمایی ما از خواب غفلت بیدار شوند و از رفتار زشت خود پشیمان گردند و توبه کنند و دل را از آلودگی ها بزدایند و حتی با توفیق خداوند، در شمار دوستان خاص خدا قرار گیرند. بلکه مراد تبهکارانی هستند که بر دشمنی با خدا اصرار می ورزند و همه راه های بازگشت به فلاح و رستگاری را به روی خود بسته اند.

راهکار افزایش محبت به خداوند
یکی از پرسش هایی که همواره برای علاقه مندان به سلوک الی الله و کسانی که خواهان چشیدن طعم محبت به خدا هستند مطرح می شود این است که راه پدید آمدن محبت به خدا و افزایش آن محبت چیست؟ البته یافتن پاسخ آن پرسش اساسی از لابه لای ادله تعبدی و نقلی، یعنی آیات و روایات فراوانی که در این باره وارد شده، نیازمند بحثی گسترده و پردامنه است و از این روی ما به ناچار به پاسخی اجمالی و کوتاه بسنده می کنیم و آن اینکه قاعده و اصل کلی که از تجربه های شخصی محبت های افراد به یکدیگر به دست آمده این است که هرچه انسان درباره خوبی های یک فرد بیشتر بیندیشد، بیشتر او را دوست خواهد داشت. بر این اساس، در حدیث قدسی آمده است که خداوند به حضرت داوود علیه السلام فرمود:
أَحِبَّنِی وَ حَبِّبنی إلَی خَلقِی. قالَ: یَا رَبِّ، نَعَم أنَا أُحِبُّک فَکیفَ أحَبِّبُک إلَی خَلقِک؟ قَالَ اُذکر أیادِیَّ عِندَهُم، فَإنَّک إذا ذَکرتَ ذَلِک لَهُم أحَبّونِی؛(13) «مرا دوست بدار و محبوب نزد خلقم گردان. حضرت داوود عرض کرد: پروردگارا: آری من تو را دوست دارم، اما چگونه تو را محبوب خلق گردانم؟ خداوند فرمود: نعمت هایم را برای آنان ذکر کن که اگر تو نعمت هایم را به آنان یادآور شوی مرا دوست خواهند داشت».
انسان فطرتاً کسی را که در حق او احسان و خیرخواهی می کند دوست می دارد و هرچه بیشتر به او خوبی و نیکی شود، محبتش شدیدتر می گردد. حتی انسان کسی را که دارای احسان و صفات نیکوست، هرچند از احسان او نیز برخوردار نگردد دوست می دارد. به عنوان نمونه، همه حاتم طایی را که به سخاوت، بخشش و خیرخواهی شهره بوده دوست دارند؛ گرچه به دلیل عدم درک زمان او از آثار احسان و خیرخواهی وی بهره مند نشده اند. البته در صورتی که انسان با شخص خیرخواه و سخاوتمند در ارتباط باشد و بهره و نفعی از او به انسان برسد، محبت انسان به او شدیدتر خواهد بود. بر این اساس، انسان هرچه بیشتر درباره نعمت های الاهی و صفاتی که منشأ آن نعمت ها شده تفکر کند، محبت او به پروردگار بیشتر می گردد. اگر انسان بیندیشد که سراپا غرق در نعمت های الاهی است، بنگرد که خداوند در طول زندگی چه کمک هایی به او کرده، در چه مواردی خداوند نگذاشته آبروی او بریزد، و نیز خداوند چه بلاهایی را از او دفع کرده و او را از راه شر و باطل به خیر و کمال کشانده است. بنگرد به اسباب و مقدماتی که خداوند برای بازداشتن و پرهیز او از خطا و گناه فراهم ساخته، محبت او به خداوند بیشتر خواهد شد. البته پرواضح است که ما هرچند فکر کنیم و بیندیشیم نمی توانیم به گستره نعمت ها و احسان های خداوند در حق خویش واقف گردیم، چون نعمت های خداوند غیرقابل شمارش است: وَ آتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ؛(14) «و از هرچه خواستید به شما داد، و اگر [بخواهید] نعمت خدا را بشمرید آن را نتوانید شمرد؛ به راستی آدمی ستمگر و ناسپاس است».
بنابراین، برای افزایش محبت به خداوند، انسان دو کار باید انجام دهد: 1. خوبی ها، کمالات و نعمت های الاهی را بشناسد، 2. بر روی آن خوبی ها، کمالات و نعمت ها تمرکز یابد. چه آنکه به جهت گرفتاری های زندگی و تعلقات، انسان دچار غفلت می شود و در این صورت صِرف شناخت نعمت های الاهی تأثیری نمی بخشد. گاهی انسان کسی را دوست می دارد و پس از آنکه مدتی از او دور شد و از توجه اش به او کاسته شد، به مرور آن محبت کاهش می یابد. پس برای اینکه گرفتاری های روزمره زندگی ما را از یاد خدا غافل نسازد و از محبت ما به خداوند نکاهد، باید عمیقاً به نعمت های خداوند توجه داشته باشیم و فکرمان را بر روی آن نعمت ها متمرکز سازیم، در این صورت شعله محبت به خداوند همواره در دل ما روشن و فروزان می ماند. در قدم اول باید به نشانه ها و آیات الاهی در پیرامون و در وجود خود بنگریم و دریابیم که همه عالم آیت خداست. بنگریم به تدبیرهایی که خداوند درباره ما رقم زده است. بنگریم به نعمت هایی که خداوند در درون وجود ما قرار داده و نیز نعمت هایی که خارج از وجود ماست، نظیر نعمت پدر، مادر، استاد، دوستان و همه کسانی که از احسان و انس با آنها بهره مند می گردیم. بی تردید اندیشه بیشتر در نعمت های خدا، محبت ما را به خداوند توسعه می بخشد و آن گاه با تمرکز بر روی خداوند و نعمت های او، عوامل رهزن و غفلت از فراروی ما کنار می روند و رشته محبت ما به خداوند مستحکم و پرفروغ می ماند.

پی نوشت ها :

1. حدیث قدسی، حدیثی است که معنا و مضمون آن به وسیله وحی، الهام و یا در خواب به قلب پیامبر خدا القا می شود و آن پیامبر با بیان و لفظ خود آن را از خداوند نقل می کند. اما آیات قرآن هم لفظ و هم معنای آنها از سوی خداوند به حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله وحی شده است و پیامبر صلی الله علیه و آله تنها نقش واسطه در ابلاغ آن پیام الاهی به مردم را دارد.
2. مولی محسن فیض کاشانی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج8، ص 62.
3. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج7، باب 73، ص 23، ح 23.
4. دیلمی، ارشاد القلوب، ج1، ص 171.
5. روم(30)، 47.
6. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج13، باب 11، ص 329-330، ح7.
7. الصحیفه السجادیه الجامعه، دعای بعد از نماز شب، ص 173-174.
8. آل عمران(3)، 190
9. مفاتیح الجنان، زیارت جامعه
10. بقره (2)، 222.
11. صف (61)، 4.
12. محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج12، باب 101، ص 173، ح 13810.
13. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج14، باب3، ص 38، ح 16.
14. ابراهیم (14)، 34.
منبع: مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1390)، سجاده های سلوک: شرح مناجات های حضرت سجاد علیه السلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول