نویسنده: فرزانه حکیم زاده

پرسش : اگر زن و مرد در آفرینش یکسانند ، پس چرا از نظر حقوقی تفاوت دارند ؟
پاسخ : یکسان بودن زن و مرد در آفرینش از این جهت است که هر دو از سرشت واحد خلق شده اند و از هویت واحد انسانی برخوردارند ؛ به عبارت دیگر روح انسانی مشترک دارند ؛ و از همین رو در کسب فضایل معنوی و رشد روحی و رسیدن به قله های کمال و دریافت پاداش های الهی یکسان اند : ( من عمل صالحا من ذکر أو أنثی و هو مؤمن فلنحیینه حیوه طیبه و لنجزینهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون )(1) ؛ « هر کس – از مرد یا زن – کار شایسته کند و مؤمن باشد ، قطعا او را با زندگی پاکیزه ای ، حیات [ حقیقی ] بخشیم ، و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند ، پاداش خواهیم داد ».
اما این سخن بدان معنا نیست که زن و مرد از جمیع جهات یکسان بوده و هیچ تفاوتی ندارند ، بلکه زن و مرد دو جنس متفاوت از یک نوع بوده و تفاوت های تکوینی و طبیعی دارند ؛ همچنان که این تفاوت بین همه ی مردان و بین همه ی زنان وجود دارد . امام علی علیه السلام فرمود : « لا یزال الناس بخیر ما تفاوتوا ، فاذا استووا هلکوا (2) ؛ خیر و صلاح مردم با وجود تفاوت و دگرگونی زایل نمی شود و آن زمان که تفاوت برداشته شود ، هلاکت و نابودی مردم قطعی است » .
تفاوت لازمه ی آفرینش و همراه با عدالت و در مسیر نظام احسن است .
این تفاوت ها ناشی از گوناگونی در استعدادها و توانایی ها و تفاوت در طبیعت و خلقت آن هاست . نظام اجتماعی با همین تفاوت ها استوار است و چرخ جامعه بر اساس آن در گردش است ؛ همچنان که یک جامعه تنها به پزشک نیاز ندارد ، بلکه حرفه ها و دیگر مشاغل اجتماعی ؛ همچون خیاطی نانوایی و … برای ادامه ی حیات جامعه ضروری است و باید تأمین شود ؛ از این رو وجود استعدادهای مختلف نه تنها نیاز ، بلکه ضرورت است.
با این وجود از نظر خداوند این تفاوت ها ملاک ارزش و افتخار نیست ؛ چرا که اصل توانایی بشر به عنوان سرمایه ی خدادادی در اختیار انسان قرار می گیرد تا او بتواند از این امکان در جهت رشد و کمال و توسعه ی شخصی و اجتماعی بهره گیری نماید .
قرآن در این باره می فرماید : ( یا أیها الناس انا خلقناکم من ذکر أو أنثی و جعلناکم شعوبا و قبائل ان أکرمکم عند الله أتقیکم) (3) ؛ « ای مردم ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را شعبه ها و قبیله ها قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید به درستی که گرامی ترین شما نزد خداوند عمل کننده ترین شماست به درستی که خداوند عالم و آگاه با احاطه است » .
در این وادی مهم آن است که توانایی ها برای خداوند و در راه او صرف شود ، و غیر او نه انگیزه ی عمل قرار گیرد و نه در حین عمل تأثیری داشته باشد ؛ به عبارت دیگر با رعایت شرایط عمل ، کارها انجام شود. اگر با شناخت و معرفت ، ضوابط رعایت گردد و عمل مطابق با امر الهی به جا آورده شود ؛ هیچ فرقی بین متخصص و غیر متخصص نخواهد بود ، بلکه آنچه به ارزش انسان ها نزد پروردگار مربوط می شود ؛ همانا رعایت دستورات و ضوابط او و انجام عمل در جهت رضای اوست.
با این تحلیل که وجود تفاوت های بشر در نوع استعدادها و توانایی ها ارزش آفرین نمی باشد ، می توان گفت : تفاوت بین زنان و مردان نیز چنین است ؛ همچنان که آیات بسیاری در قرآن به این مهم اشاره می کند که هر کس به تکالیف و مسؤولیت های خود عمل کند و کار صالح انجام دهد و مؤمن باشد ، از پاداش الهی بهره مند خواهد شد و این اصل به جنسیت فرد ( مرد یا زن ) ارتباط ندارد . (4)
با این توضیح آشکار می گردد که زن و مرد در ارزش انسانی برابر هستند، اما از نظر اجتماعی تفاوت هایی با یکدیگر دارند که همچون تفاوت بین آحاد مردان یا بین آحاد زنان است و نقشی در ارزش گذاری ها ندارد.
موهبت های الهی که به انسان عطا گردیده ، متفاوت است و درجات ارزشی آن ها نیز یکسان نیست. در مواردی که انسان ها با اراده و اختیار خود از معاصی پرهیز می کنند و امتثال امر خداوند را در هیچ شرایطی ترک نمی کنند ، اعطای موهبت عصمت ارزش بسیار بالایی دارد ، اما محل بحث با این امور و مسایل ارتباط پیدا نمی کند ، بلکه حقوق و تکالیف زن و مرد و تفاوت آن ها مورد نظر است.
سؤال این است که اگر از جانب خداوند حقوق بیشتری به مرد داده شده ، دلیل برتری او بر زن نیست ؟ !
برای دریافت پاسخ ، آیه الله جوادی آملی می نویسد :
« قرآن کریم سر تفاوت های زن و مرد را به دو مسأله برمی گرداند : اولا باید زندگی به احسن وجه اداره شود ، و ثانیا تا تسخیر متقابل بین موجودات محقق نشود ، نظام به احسن وجه اداره نمی شود. خداوند در سوره ی زخرف فرمود :
( اهم یقسمون رحمت ربک نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیاه الدنیا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا و رحمت ربک خیر مما یجمعون ) (5) ؛
« آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند ؟ ما [ وسایل ] معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم، و برخی از آنان را از [ نظر ] درجات ، بالاتر از بعضی [ دیگر ] قرار داده ایم تا بعضی از آن ها بعضی [ دیگر ] را در خدمت گیرند ، و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند ، بهتر است » . تا زمانی که شؤون متفاوت وجود دارد ، قهرا استعدادهای گوناگون لازم است که لازمه ی وجود افراد متفاوت است .
همان گونه که اختلاف طبقات ، استعدادها ، گرایش ها و جذب و دفع ها هیچ کدام معیار فضیلت نیست ، بلکه همه و همه به عنوان ابزار کار لازم است تا تسخیر متقابل و دو جانبه محقق شود : (…لیتخذ بعضهم بعضا سخریا …) (6) ؛ اختلاف زن و مرد هم چنین است ؛ یعنی اگر کسی استعداد برتری دارد، این استعداد برتر ، نشانه ی فضیلت و تقرب الی الله نیست . اگر بتواند از این استعداد برتر فایده ی بهتر ببرد و خالصانه تر کار کند به مرتبه ی بالاتری از تقوا می رسد و از این جهت به کمال محض نزدیک تر خواهد بود ، ولی اگر از این استعداد برتر طرفی نبست و به خدای سبحان تقرب نجست ؛ چه بسا این استعداد زاید برای او وبال باشد » . (7)
بنابراین با توجه به مسؤولیت های مختلف اجتماعی ، خداوند برای هر یک از زن و مرد جایگاهی قرار داده و مسؤولیتی را از او خواسته است که متناسب با توانایی ها و متناسب با اهدافی است که هر کدام باید به دنبال تأمین آن هدف باشد ؛ همچنان که بر اساس وظایف و مسؤولیت های هر یک برای آن ها حقوقی را قرار داده است که به مقتضای حکمت الهی بین حقوق و مسؤولیت ها رابطه ای وجود دارد : (… و لهن مثل الذی علیهن بالمعروف …) (8) ؛ « … و مانند همان [ وظایفی ] که برعهده ی زنان است ، به طور شایسته ، به نفع آنان [ برعهده ی مردان ] است …» .
علامه ی طباطبایی قدس سره در توضیح مماثلت حقوق و تکالیف زنان و کلمه ی « معروف » در آیه ی مورد استشهاد می فرماید :
” معروف ” به معنای هر عملی است که افکار عمومی آن را عملی شناخته شده بداند، و با آن مأنوس باشد ، و با ذائقه ای که اهل هر اجتماعی از نوع زندگی اجتماعی خود به دست می آورد ، سازگار باشد و به ذوق نزند …
بنابراین آن عملی معروف است که هم طبق هدایت عقل صورت گرفته باشد ، و هم با حکم شرع و یا قانون جاری در جامعه مطابق باشد ، و هم با فضایل اخلاقی منافی نباشد ، و هم سنت های ادبی آن را خلاف ادب ندادند.
و چون اسلام شریعت خود را بر اساس فطرت و خلقت بنا کرده ، معروف از نظر اسلام همان چیزی است که مردم آن را معروف بدانند ، البته مردمی که از راه فطرت به یک سو نشده ، و از حد نظام خلقت منحرف نگردیده باشند ، که یکی از احکام چنین اجتماعی است که تمامی افراد و اجزای اجتماع در هر حکمی برابر و مساوی باشند و در نتیجه احکامی که علیه آنان است، برابر باشد با احکامی که به نفع ایشان است ، البته این تساوی را باید با حفظ وزنی که افراد در اجتماع دارند رعایت کرد ، آن فردی که تأثیر در کمال و رشد اجتماع در شؤون مختلف حیات اجتماع دارد ، باید با فردی که آن مقدار تأثیر را ندارد ، فرق داشته باشد ، مثلا باید برای شخصی که حاکم بر اجتماع است حکومتش محفوظ شود ، و برای عالم ، علمش و برای جاهل جهلش ، و برای کارگر نیرومند ، نیرومندی اش ، و برای ضعیف ، ضعفش در نظر گرفته شود ، آن گاه تساوی را در بین آنان اعمال کرد ، و حق هر صاحب حقی را به او داد ، و اسلام بنا بر همین اساس احکام له و علیه زن را جعل کرده، آنچه از احکام که له و به نفع او است با آنچه که علیه و بر ضد او است مساوی ساخته ، و در عین حال وزنی را هم که زن در زندگی اجتماعی دارد ، و تأثیری که در زندگی زناشویی و بقای نسل دارد در نظر گرفته است » . (9)
مقتضای تساوی که همان عدالت اجتماعی است ، آن نیست که هر مقام اجتماعی به هر فردی از افراد جامعه واگذار شود ؛ به این معنا که همان گونه که گفتار و عمل انسان عاقل و با تجربه در بین مردم تأثیر دارد و می توان از اندیشه های او بهره گرفت ، یک کودک یا انسان سفیه این نقش را ندارد ؛ همچنان که انتظار نداریم که فرد ناتوان و عاجز آنچه را که انسان قوی و قدرتمند برمی دارد ، حمل کند . این نوع مساوات میان افراد ، زیان بار و غیر منطقی است.
– به دلیل متفاوت بودن مسؤولیت های مردان و زنان و به دلیل جایگاه متفاوتی که خداوند برای آن ها قرار داده است و به دلیل طبیعت متفاوتی که هر یک دارند ، حقوق متفاوت خواهند داشت و این امر ارتباطی با ارزش انسانی آن ها ندارد.
– مسأله ی رعایت حدود و عفت ، محدود به زنان نیست و مردان هم ملزم به این رعایت هستند ، اما باید این مسأله را پذیرفت که زنان در ایجاد محیط سالم اجتماعی و نیز خلاف آن ، نسبت به مردان نقش مؤثرتری دارند.
به عبارت دیگر ، افراد جامعه از حقوق مشابه برخوردار نیستند ، بلکه با توجه به جایگاه ، اعتبار و میزان تأثیرگذاری در جامعه ی انسانی از حقوق مساوی برخوردارند .
در احکام مربوط به زنان نیز ، همین قانون جاری است ؛ به این معنا که در برابر وظایفی که خداوند بر عهده ی آنان گذاشته است ، حقوقی را نیز برایشان قرار داده و این حقوق و تکالیف با توجه به میزان تأثیرگذاری زن در حیات اجتماعی ، در دایره ی ارتباط بین زن و مرد و برای ازدواج و تولید نسل در نظر گرفته شده است .
به هر حال در رابطه با حقوق زن و مرد باید گفت : به دلیل متفاوت بودن مسؤولیت های مردان و زنان و به دلیل جایگاه متفاوتی که خداوند برای آن ها قرار داده است و به دلیل طبیعت متفاوتی که هر یک دارند ، حقوق متفاوت خواهند داشت و این امر ارتباطی با ارزش انسانی آن ها ندارد ؛ همان گونه که تفاوت حقوق مردان با هم ، ربطی به ارزش انسانی آن ها ندارد.

پرسش : حقوق فردی زنان کدامند ؟
پاسخ: حق فراگیری علم و معرفت ، حق انتخاب همسر و شغل و مالکیت و ارث و … از جمله حقوق فردی یکسان بین زنان و مردان است (10) ؛ اگر چه
در میزان و شرایط این حقوق و حدود آن ها تفاوت های متناسب با هر یک وجود دارد .
از آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت : زنان حقوق فردی مسلمی همچون مردان دارند ، البته برخورداری از این حقوق – برای مردان و زنان – مقید به حدود الهی است که این حدود الهی برای هر کدام متفاوت است. شاید تفسیر غلط از تفاوت در حدود باعث شده که عده ای خیال کنند ارزش زن ها با مردها تفاوت دارد ؛ در حالی که زنان به دلیل موقعیت خطیرشان در اجتماع نیازمند مراقبت بیشتر هستند ؛ از همین رو تأکید بر حفظ حجاب و عفت زنان که به محدودیت برخوردها و رعایت و مواظبت بیشتر از ناحیه خود آنان منجر می گردد ؛ به اشتباه ، تعبیر به محدودیت موقعیت اجتماعی شده است .
انتخاب همسر حق هر دختر باکره ای است ، اما به دلیل پاره ای از ملاحظات که ناشی از موقعیت حساس و آسیب پذیری آنان است ؛ این انتخاب مقید به اجازه ی پدر شده است ؛ یعنی اگر پدر مصلحت دختر را در نظر بگیرد این حق به او داده شده تا در ازدواج دخترش اعمال نظر کند ، ولی در هر حال دختر نیز آزاد است که فردی را بپذیرد یا رد نماید.
برای روشن ساختن ذهن کسانی که الزام زنان به رعایت عفت و حجاب بیشتر از مردان را ناقض حقوق ، نظیر کسب علم و معرفت و انتخاب شغل می دانند ، باید گفت : مسأله ی رعایت حدود و عفت ، محدود به زنان نیست و مردان هم ملزم به این رعایت هستند ، اما باید این مسأله را پذیرفت که زنان در ایجاد محیط سالم اجتماعی و نیز خلاف آن ، نسبت به مردان نقش مؤثرتری دارند.
مردی که عفت وحیا را رعایت نمی کند ، تا زمینه ی ناسالم را نیابد، نمی تواند آلودگی خود را بروز دهد؛ و این در حالی است که زن غیر عفیف در جامعه زمینه را برای انحراف چنین مردانی آماده می سازد .
حضرت فاطمه علیهاالسلام در پاسخ به سؤال حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و اله درباره ی بهترین ها برای زنان فرمود :« خیر للنساء أن لا یرین الرجال و لا یراهن الرجال (11) ؛ بهترین ها برای زنان آن است که مردان را نبینند و مردان هم آن ها را نبینند » .
این سخن به معنای وارد نشدن زنان در فعالیت های اجتماعی نیست ، بلکه به این معناست که فعالیت آن ها مقید به چارچوب و حدودی باشد که برخورد با مردان به حداقل برسد تا افکار و دل های مریض طمع نکنند ؛ همچنان که قرآن می فرماید : « ای همسران پیامبر ، شما مانند هیچ یک از زنان [ دیگر ] نیستید ، اگر سر پروا دارید ، پس به ناز سخن مگویید تا آن کس که در دلش بیماری است طمع ورزد ؛ و گفتاری شایسته گویید » . (12)
این آیه به دلیل علتی که در آن آمده، عمومیت دارد و تمام زنان را شامل می شود و نیز تنها گفتار را شامل نمی شود ، بلکه هر برخورد طمع انگیز در زنان را شامل می گردد .
اگر چه تکبر بد است ، اما برای زنی که بخواهد حدود را رعایت کند و از دیگران قطع طمع کند ، زیبنده و زینت است (13)؛ همچنان که حضرت علی علیه السلام می فرماید : « … فاذا کانت المرأه مزهوه لم تمکن من نفسها »؛ از این رو ؛ زن قبل از برخورد با هر کس باید آماده باشد و متناسب با شنونده به نحوه ی سخن گفتن و انعطاف و صلابت خود توجه کند تا طمع را در طرف مقابل از بین ببرد. رعایت این حدود و موازین ، نه تنها حق زن را در زمینه های فوق الذکر زایل نمی کند ، بلکه زمینه ای شایسته و در خور شأن زن برای حضور فعال و مثبت ، و دور از آسیب و خطر برای او در اجتماع ایجاد می کند .

پی نوشت :

1- النحل (16) : 97 .
2- محمد باقر مجلسی قدس سره ، بحار الأنوار ، ج 74 ، ص 383 ، ح 10 .
3- الحجرات (49) : 13 .
4- النحل (16) : 97 و الحجرات (49) : 13 و التحریم (66) : 11 و 12 .
5- الزخرف (43) : 32 .
6- الزخرف (43) : 32 .
7- آیه الله جوادی آملی ، زن در آینه ی جلال و جمال ، ص 390 و آیه الله مرتضی مطهری قدس سره ، نظام حقوق زن در اسلام ، ص 168 .
8- البقره (2) : 228 .
9- تفسیر المیزان ، ج 2 ، ص 348 و 349 .
10- علامه طباطبایی قدس سره تعدد زوجات و مقام زن در اسلام ، ص 15 .
11- وسایل الشیعه ، ج 20 ، ص 37 و 232 و بحارالأنوار ، ج 43 ، ص 54 .
12- الأحزاب (33) : 32 .
13- نهج البلاغه ، حکمت 234 و بحارالأنوار ، ج 100 ، ص 238 .
منبع: نامه ی جامعه 35