نویسنده: دکتر علی اکبر ولایتی

شیخ در شاخه های گوناگون دانش فقه، کلام، حدیث، تاریخ، تفسیر صاحب اندیشه و تفکر بوده است و خود بنیان گذار مکتبی و طریقتی نو در کلام و فقه شیعی بوده است. چنین کسی را با این وسعت دانش و علم انتظاری جز آن نیست که آثاری فراوان و گسترده داشته باشد. شیخ مفید در درازای سالیان عمرش به تألیف و نگارش کتب، رساله ها و نوشته های بسیاری پرداخت که فهرست این آثار در منابع تاریخی متقدم ذکر شده اند و هم چنین شمار زیادی از آن ها امروزه در کتاب خانه پربار فقه و کلام شیعی جای گرفته اند. بدیهی است که پرداختن به تمامی آثار شیخ مفید مجالی فراخ تر و طرحی گسترده تر می طلبد. این جا ابتدا مقدمه ای درباره ی این آثار خواهد آمد و سپس به معرفی اجمالی این آثار بسنده خواهد شد.
دو تن از شاگردان شیخ مفید، طوسی و نجاشی، کتاب نامه هایی از نویسندگان شیعی فراهم آورده اند که البته در آن ها فهرست آثار استاد خویش را نیز ثبت کرده اند. پس از آن، ابن شهرآشوب کتاب نامه ی خود را برای تکمیل کتاب نامه طوسی تألیف کرد. همه ی فهرست های جدید آثار مفید مبتنی بر این سه منبع است ( مکدرموت، ص 34 ). پس از این سه مؤلف، که دو تن از آن ها شاگردان شیخ بوده اند، کسانی دیگر مانند آقابزرگ طهرانی یا سیدحسن موسوی فهرست آثار شیخ را با استفاده از این سه منبع و با شرحی انتقادی تر گرد آورده اند که البته این فهرست های متأخر تفاوت چندان زیادی با فهرست های متقدم ندارد. مکدرموت در تحقیق خود با عنوان اندیشه های کلامی شیخ مفید سیاهه ی آثار شیخ مفید در فهرست نجاشی را مبنای آثار شیخ برگزیده و به معرفی آن ها پرداخته است. البته باید متذکر شد میان منابع متقدم، یعنی نجاشی و طوسی و ابن شهرآشوب، اختلافاتی در این باره به چشم می خورد که از دید محققان پنهان نمانده است.
در این جا و در معرفی آثار شیخ مفید از فهرست نجاشی، فهرست شیخ طوسی، الذریعه ی آقا بزرگ طهرانی استفاده شده است. در تهیه ی این فهرست، تا حد امکان به آثار شیخ مفید مراجعه شده و توضیحات لازم بر اساس این آثار داده شده است.
چنان که ذکر شد، شیخ مفید در حوزه های گوناگون علوم دینی صاحب تألیف بوده است. بیشتر آثار شیخ مفید در دو حوزه ی کلام و فقه قرار می گیرند و آثار فقهی و حدیثی در میان آثار او رتبه ی دوم را دارد. در یک تقسیم بندی کلی، باید آثار شیخ را در سه گروه متفاوت در نظر گرفت.
گروه اول، آثار مستقلی که در موضوعات مختلف نگاشته شده و بسیاری از آن ها عنوان « مسئله » یا « مسائل » را دارد. چیزی در حدود 120 عنوان از آثار مفید این گونه اند؛
گروه دوم، آثاری که در پاسخ به پرسش های مختلفی که از نواحی و شهرهای مختلف دنیای اسلام از سوی اهالی شهرهایی چون گرگان، رقّه، حرّان، خوارزم، مازندران، شیراز، صاغان، ‌طبرستان، موصل، نیشابور، یا کسانی در این شهرها به دستش رسیده نگاشته است، که حدود 45 عنوان را دربر می گیرد؛
گروه سوم، آثاری که در نقض و ردّ آثار دیگران نگاشته شده که حدود 35 عنوان را دربر می گیرد.
آثار شیخ مفید از این قرارند:
– النکت فی المقدمات: رساله ی کلامی مختصری است در بیان اصول دین در پنج فصل، به صورت سؤال و جواب، با روش « فإن قیل … فالجواب … » [ اگر بگویند … پاسخ … است ] فصول پنج گانه ی رساله: فصل اول، در شناخت خدا و صفات ثبوتی و سلبی؛ فصل دوم، در عدل؛ فصل سوم، در نبوت؛ فصل چهارم، در امامت؛ فصل پنجم، در معاد.
– الاختصاص: مجموعه ای از احادیث که احتمالاً همان العیون و المحاسن است. در کتاب الاختصاص « امامت و رهبری » طی احادیثی چون حدیث ارتداد بررسی شده است. بسیاری از بزرگان تاریخی معرفی شده اند. مطالبی نیز درباره ی خلقت انسان و عظمت مقام او در این کتاب هست. درباره ی مسائل تاریخی، اعتقادی، اخلاقی، ادبی، رجالی نیز بحث شده و حوادث پس از رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ‌به طور مستند مطرح شده است.
– اختیار الشعراء.
– احادیثی درباره ی دوازده امام.
– غیبت امام دوازدهم: این کتاب نخستین کتاب جامع درباره ی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
شیخ مفید در برخی از دیگر تألیفات خود نیز روایاتی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مطرح کرده که مورد قبول شیعه و سنی بوده و در آن ها به ولادت امام، غیبت و صفات و سیره ی آن حضرت و ظهور و علائم و چگونگی آن اشاره شده است و به شبهات مطرح شده در این باره پرداخته و فلسفه غیبت را روشن کرده است.
– الارکان فی دعائم الدین: شیخ مفید در الفصول و در تصحیح الاعتقاد گفته که در این کتاب نشان داده است که متکلمان قدیم تر، با استدلال عقلی بر امامت امامانشان دفاع می کرده اند.
– الارکان فی الفقه: احتمالاً همان کتاب پیشین باشد.
– الاستبصار فیما جمعه الشافعی من الاخبار: این کتاب محتملاً نقدی بر شافعی است.
– الاشراف: شیخ مفید در این کتاب فتاوای خود را در احکام شرعی آورده است و این کتاب مانند یک رساله ی عملیه نگاشته شده و فقط به بیان احکام شرعی اکتفا کرده و به ذکر دلیل و مستندات احکام و نقل نظریات دیگران اشاره ای ندارد ( الاشراف، منبع الکترونیکی، ص 2 ).
– الاشراق فی نعت اهل البیت علیهم السلام.
– اصول الفقه: این کتاب به تمامی در کنزالفوائد، نوشته ی ابوالفتح محمد بن علی الکراجَکی، از شاگردان شیخ مفید، نقل شده است.
– اطراف الدلائل فی اوائل المسائل.
– الاعلام: مفید این کتاب را به خواهش شاگردش، سید رضی،‌ برای بیان خلاصه ای از تفاوت های مسائل فقهی میان امامیه و فرقه های دیگر تألیف کرده است.
– الافتخار.
– الافصاح فی الامامه: شیخ مفید در مقدمه ی این کتاب، پس از حمد و ستایش خداوند، می نویسد:
« من در این کتاب اصول امامت و رهبری را ترسیم می کنم به گونه ای که دانش پژوهان از آن اصول به فروع و شاخه های آن دست یابند [ … ] حد و مرز امامت را مشخص کرده ام. به طوری که انجام فرایض دینی، پیروی و اطاعت کامل از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و برائت از دشمنان وی، با شناخت این مسئله امکان پذیر می گردد ». مطالب این اثر، متکی بر نصوص ( آیات و روایات ) به ویژه روایات مورد پذیرش اهل سنت است. در این کتاب، به این موضوعات اشاره شده است: تعریف امامت و شناخت امام، دلیل بر وجوب شناخت امام، اجماع مسلمانان بر امامت حضرت علی (علیه السّلام) ، رد جواز امامت مفضول بر فاضل، قاعده ی اکثریت دلیل بر حقانیت نیست، دلالت آیه ی شریفه ی « السابِقُونَ الأوَّلُونَ » بیعت شجره، کفر محارب با حضرت علی (علیه السّلام) و اجماع مسلمین بر تقدم حضرت علی (علیه السّلام) در اسلام بر همه مسلمانان.
– اقسام مولی فی اللسان ( رساله فی تحقیق لفظ المولی ) در این رساله از معنای این حدیث بحث شده است که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در غدیر خم درباره ی حضرت علی (علیه السّلام) فرمودند: « هر که من مولای او هستم علی مولای اوست. »
– الاقناع فی وجوب الدعوی. چنان می نماید که منظور این بوده است که با عقل تنها نمی توان به خدا رسید.
– الامالی المتفرقات ( امالی الشیخ المفید ) مشتمل بر روایات و از آثار ارزشمند شیخ مفید است. این کتاب، مهم ترین اثر حدیثی بر جای مانده از مفید به شمار می آید که دارای 387 حدیث از پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه ی معصومین (علیه السّلام) در مباحث گوناگون است. شیوه ی روایت در این کتاب به گونه ی املا بوده است. شیخ مفید و بسیاری دیگر از علمای شیعه در مجالس خود روایات اهل بیت (علیه السّلام) ‌را می خواندند و شاگردانشان، آن ها را می نوشتند و نام این نوشته ها را امالی می گذاشتند، یعنی نوشته شده در جلسه ای که استاد در آن املا می گوید. امالی نویسی از رایج ترین شیوه های نقل روایات اهل بیت (علیه السّلام) در میان علمای اسلام بوده است. خصوصاً در آن زمان که امکانات چاپ و نشر کتاب چندان راحت نبوده است. شیخ مفید این کتاب را در طول هفت سال، در ماه های مبارک رمضان و در 42 جلسه برای یاران خود املا کرده است. نجاشی این کتاب را امالی متفرقات نامید؛ زیرا از 404 تا 411 ق املای آن به طول انجامیده است. امالی شیخ مفید، از محکم ترین و استوارترین کتب حدیثی است؛ زیرا روایات آن به دست ایشان گزینش شده است و در آن سره از ناسره مشخص شده است. این مجالس، به جز مجلس بیست و سوم، از راویان مختلفی نقل شده است. برخلاف امالی طوسی، که روایات گزینش شده در هر مجلسی از یک راوی است، ولی امالی شیخ مفید روایات گزینش شده در هر مجلس از راویان متعدد است.
– الاقتصار یا اقتصار علی ثابت فی الفتیا.
– الاجوبه عن المسائل الخوارزمیه ( احکام المتعه ).
– احکام النساء.
– اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات: این کتاب درباره مباحث کلامی است و مؤلف در دیباچه ی آن گفته است که آن را به پیشنهاد سیدشریف نقیب نگاشته است. این شخص یا یکی از شاگردان شیخ مفید، به نام حسین بن موسی، بوده است یا یکی از دو پسر حسین بن موسی ( سید مرتضی علم الهدی و سیدرضی ). بنا به قرائنی، احتمال آن که کتاب به تقاضای سیدرضی نوشته شده باشد قوی تر است. چون پس از پایان کتاب، افزوده ای با نام سیدرضی دیده می شود. اگر این احتمال درست باشد، با توجه به آن که سیدرضی در 396 ق به نقابت طالبیان منصوب و در 403 ق پس از وفات پدرش، نقابت علویان نیز به او واگذار شد، می توان اظهارنظر کرد که این کتاب در فاصله ی سال های 396 تا 406 ق، یعنی سال های پایانی عمر شیخ مفید، نوشته شده است.
کتاب شامل گزارشی از موارد اختلاف شیعه و معتزله در مباحث کلامی و نیز اختلافات عقایدی شاخه ی امامیه از شیعه و سایر فرقه های شیعی چون زیدیه است. مؤلف، مواردی از اختلاف نظر خود با متکلمان امامی از خاندان بنونوبخت را نیز باز گفته و گاه به آرای برخی فرق، مانند خوارج، نیز اشاره کرده است. از این گذشته، موارد اتفاق نظر با صاحبان آرا از مذاهب دیگر را نیز یادآوری کرده است. اوائل المقالات مشتمل بر 156 عنوان است که با عبارت « القول فی [ … ] » آغاز می شود. این عنوان ها در هشت مورد تکراری اند. از سوی دیگر، برخی عنوان ها مشتمل بر دو یا سه مسئله اند که، با حذف مکررات و احتساب مسائل غیرمستقل، جمعاً 176 مسئله در این کتاب مطرح شده است.
– الایضاح فی الامامه. شیخ مفید در الفصول العشره فی اثبات الحجه نوشته است که اعتقاد خود را در معجزات برهانی در پایان کتابش الایضاح خلاصه کرده است.
– ایمان ابی طالب، مقصود شیخ رد اتهام بی ایمانی ابوطالب، پدر امام علی (علیه السّلام) بوده است.
– الباهر فی المعجزات.
– بغض المروانیه یا نقض المروانیه.
– البیان علی غلط قطرب القرآن.
– البیان فی تألیف القرآن.
– بیان وجوه الاحکام.
– التاریخ الشرعیه.
– تصحیح اعتقاد الامامیه یا شرح عقائد الصدوق یا تصحیح الاعتقاد.
– تفصیل الائمه علی الملائکه.
– التمهید.
– الجمل ( فی احکام الجمل ): شیخ مفید در این کتاب به بیان اختلاف آراء‌ فرقه های مسلمان می پردازد و رأی معتزله و حشویه و اشاعره را بررسی می کند. اعتراضات گروه های مختلف را در مورد چگونگی بیعت با امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) طرح کرده و پاسخ می دهد. شیخ مفید علل قیام مردم بر ضد عثمان و ریشه های آن را با استناد بیشتر به روایات اهل سنت بررسی کرده و شکافته است و به دنبال آن است که برای شیعیان تردیدزدایی کند. در نهایت، وی موضوع جنگ جمل و چگونگی آن را، با استناد به روایات سنی و شیعه و بیشتر اقوال اهل سنت بیان می کند. خود وی در این باره می نویسد: « من بیشترین استفاده را از احادیث و رجال عامه کردم و از نقل مطالب شیعه در این باره خودداری کردم و خواستم با استفاده از مطالب خودشان بطلان پاره ای از ادعاهای آنان را ثابت کنم. » ( شیخ مفید، بی تا، ص 26-35 ).
– جوابات ابن الحمامی.
– جوابات بنی عرقل.
– جوابات ابن نباته.
– جوابات ابی جعفر القمی.
– جوابات ابی جعفر محمد بن الحسن اللیثی.
– جوابات ابی الحسن الحصینی.
– جواب اهل الجرجان فی تحریم الفقاع.
– جواب اهل الرقه فی الاهله و العدد ( الرساله العددیه یا المسائل الموصلیات )؛ درباره ی تعیین روز اول ماه.
– جواب الکرمانی فی فضل النبی علی سائر الانبیاء.
– کشف الالباس.
– کشف السرائر.
– الکشف مقدمات الاصول.
– الکلام علی الجبائی فی المعدوم.
– جواب المافروخی فی المسائل.
– جواب المسائل فی اختلاف.
– جوابات ابی الحسن النیسابوری.
– جوابات ابی الحسن سبط المعافی بن زکریا فی اعجاز القرآن.
– جوابات ابی الفتح محمد بن علی بن عثمان.
– جوابات ابی اللیث الاوانی ( جوابات الاحدی و الخمسین مسائل یا المسائل العکبریه ): ‌مفید به این شخص با عنوان الحاجب خطاب کرده است. این کتاب مشتمل است بر 51 پرسش در موضوعات گوناگون. تعدادی از سؤالات مطرح شده در این کتاب از این قبیل اند؛ آیا بهشت و جهنم آفریده شده اند؟ چه صورتی دارند؟ باد از چه چیز خلق شده است؟ اگر عایشه منافق بود و امام علی (علیه السّلام) این را می دانست، پس برای چه پیامبر وی را طلاق نداد؟ آیا طلاق وی بهتر از آن خون ریزی که در جنگ جمل به راه انداخت نبود؟ آیا بعضی از اعمال، مانند شرب خمر و خوردن گوشت خوک و ربا و زنا، زمانی حلال بوده و سپس حرام شده؟ یا این که در جمیع ادیان الهی حرام بوده است؟ خداوند کینه و دشمنی را در قلب ها قرار نمی دهد پس معنای آیه ی « وَ لاَ تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا » ( حشر: 10 ) چیست؟ عمر بن عبدالعزیز و مأمون عباسی فدک را به فرزندان فاطمه بازگرداندند، پس چرا امیرالمؤمنین اثناء خلافتش آن را به فرزندان فاطمه بازنگرداند در حالی که از آن دو باتقواتر بود؟ معنای آیه ی کریمه ی « إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً » ( احزاب: 33 ) چیست؟ چگونه یعقوب فرمود: « وَ أَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ » ( یوسف: 13 ) در حالی که گوشت انبیا بر وحوش حرام است؟ چگونه خداوند با موسی سخن گفت؟ آیا در قرآن نصی بر خلافت امیرالمؤمنین وجود دارد؟ حرف « لام » در آیه ی کریمه « إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ » ( غافر: 51 ) برای تأکید آمده است؛ پس چگونه است که امام حسین (علیه السّلام) مظلومانه شهید شد و خداوند بلایی بر سر قاتلان وی نازل نکرد در حالی که غضب خدا بر قومی که ناقه ی صالح را پی کردند نازل گشت و اهل زمین را نابود ساخت؟ ( شیخ مفید، 1413ق، ص 46-73 ).
– جوابات الامیر ابی عبدالله.
– جوابات اهل الدینور ( المسائل الدینوریه ).
– جوابات اهل طبرستان.
– جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه: در این کتاب شیخ مفید بر ضد محاسبه ی جهت تعیین اول ماه در برابر رؤیت هلال رأی داده است.
– جوابات البرقعی فی فروع الفقه.
– جوابات الشرقیین فی فروع الدین.
– جوابات علی بن نصر العبدجانی.
– جوابات الفریقین فی الغیبه.
– جوابات فی خروج المهدی.
– جوابات الفیلسوف فی الاتحاد.
– جوابات المسائل فی اللطیف من الکلام.
– جوابات مقاتل بن عبدالرحمن عما استخرجه من کتب الجاحظ.
– جوابات النصر بن بشیر فی الصیام.
– حمل الفرائض ( جمل الفرائض ).
– الرد علی ابن بابویه.
– الرد علی ابن الاخشید فی الامه.
– الرد علی ابن رشید فی الامامه.
– الرد علی ابن عون فی المخلوق.
– الرد علی ابن کلاب فی الصفات.
– الرد علی ابی عبدالله البصری فی تفضیل الملائکه: درباره ی این که آیا پیامبران بر فرشتگان برتری دارند؟
– الرد اصحاب الحلاج.
– الرد علی الثعلب فی آیات.
– الرد علی الجاحظ العثمانیه.
– الرد علی الجبائی فی التفسیر.
– الرد علی الخالدی فی الامه. این شخص ابوالطیب محمد بن ابراهیم بن شهاب معتزلی بغدادی است.
– فی الرد الشعبی: این شخص ممکن است ابوعمرو عامر بن شراحیل الشعّبی ( -103ق) بوده باشد.
– الرد علی العتبی فی الحکایه و المحکی.
– الرد علی علی النسفی فی الشوری.
– الرد علی الکرابیسی فی الامامه: این شخص باید ابوعلی الحسین بن علی بن یزید الکرابیسی ( -248ق ) متکلم و محدث و فقیه سنی بوده باشد.
– الرد علی من حد المهر.
– الرساله الی الامیر عبدالله و ابی طاهر بن نصیرالدوله فی مجلس جری فی الامه: ابوعبدالله و ابوطاهر ابراهیم خداوندگاران موصل در 379-389 ق بودند.
– رساله الی اهل التقلید.
-رساله الجنیدی الی اهل مصر ( نقض رساله الجنید الی اهل مصر ): به نظر مکدرموت، « کسی که به نام او اشاره شده، فقیه امامی ابوعلی محمد بن احمد بن الجنید الإسکافی ( -381ق ) است. مفید در المسائل السرویه ( ص 58 ) گفته است: « من به پرسش هایی جواب داده ام که ابن الجنید در کتاب خودش خطاب به مردم مصر، به نام المسائل المصریه، آن ها را جمع آورده بود » ( ‌مکدرموت، ص 47 ).
– الرساله الغریه.
– الرساله العلویه.
– رساله عیسی بن داب بروایه المفید.
– رساله فی الفقه الی ولده.
– رساله فی المتعه.
– الرساله الکافیه فی الفقه.
– الرساله المقنعه.
– الرساله المقنعه فی وفاق البغدادیین من المعتزله لما روی عن الائمه: این رساله ممکن است کوششی برای توصیه ی بعضی از اندیشه ها و روش های معتزلیان به فقهای امامیه بوده باشد ( مکدرموت، ص 48 ).
– الظاهر فی المعجزات.
– شرح کتاب الاعلام یا همان کتاب احکام که قبلاً به آن اشاره شد.
– شرح المنام الذی رآه الشیخ المفید و مناظرته: مفید نوشته است که در خواب خود را در جاده ای دید که در آن گروهی از مردم پیرامون یک واعظ گرد آمده بودند. در آن ضمن که به حلقه ی وعظ نزدیک می شد، کسی به او گفت که خطیب عمربن الخطاب است. مفید وارد میان مستمعان شد و عمر را به مناظره طلبید و از او خواست که برتری ابوبکر را بر علی ثابت کند ( همان جا ).
– عدد و الصلاه، در این کتاب از شماره ی روزهای ماه رمضان سخن رفته است.
– عقود الدین، مشتمل بر احادیثی در جواز مباحثه و مناظره.
-العمد فی الامه ( العمده ).
– عمد مختصره علی المعتزله فی الوعید.
– العویص فی الاحکام.
– العیون و المحاسن.
– الفرائض الشرعیه.
-الفرائض فی الاحکام.
– الفصول من العیون و المحاسن. سیدمرتضی در یکی از تألیفات خود با نام الفصول المختاره من العیون و المحاسن ( نجف، الحیدریه، 1962 ) خطاب به حامی ناشناخته ای چنین نوشته است: « شما – که خدا مؤیدتان بدارد – از من خواسته بودید تا فصولی از کتاب های شیخ و استادمان المفید، ابوعبدالله محمد بن محمد بن النُّعمان – که خدا قدرت او را ابدی فرماید – که در مباحثات او آمده، و نیز اشارات زیرکانه ای از کتابش، العیون و المحاسن، برگزینم تا بتوانید از آن در سفر خود بهره مند شوید، و یاد او در منزل گاه و سرزمین شما گسترش پیدا کند. »
این کتاب مجموعه ی مباحثی درباره ی تاریخ و علم کلام و فقه شیعه است. آنچه مایه ی پریشانی می شود این است که میان این نسخه و آنچه به نام الاختصاص به چاپ رسیده تناظری وجود ندارد. اگر الاختصاص در واقع همان العیون و المحاسن بوده باشد،‌ به این نتیجه ی نامطلوب می رسیم که سیدمرتضی قصد آن شخص را، که انتخاب گزیده هایی بوده، عملی نکرده است ( مکدرموت، ص 50 ).
– فی امامه امیرالمؤمنین من القرآن.
– فی تأویل قوله فاسئلوا اهل الذکر. اشاره است به آیه ی 7 سوره ی انبیا در قرآن. بنا بر روایتی، از حضرت امام جعفرصادق (علیه السّلام) « اهل ذکر » امامان اند.
– فی تفصیل امیرالمؤمنین علی سائر اصحابه.
– فی الغیبه.
– جواب ابن واقد السنی.
– جواب ابی جعفر الخراسانی.
– جواب ابی الفرج بن اسحاق عما یفسد الصوم.
– جواب ابی محمد الحسن بن الحسن النوبندجانی المقیم بمشهد عثمان.
– خمس رسائل فی اثبات الحجه: مجموعه ای از نامه های شیخ مفید در اثبات امامت.
– فی قوله انت منی بمنزله هارون من موسی.
– فی القیاس: مفید مخالف استفاده از قیاس در فقه است.
– قضیه العقل علی الافعال.
– الکامل فی الدین ( ‌الکامل فی علوم الدین )، مفید اسامی و عناوین کتاب های نخستین متکلمان امامی را در این رساله آورده است.
– الکلام فی ان الکلام لا یخلو من متمکن: درباره ی تصور شیخ مفید از زمان.
– الکلام فی الانسان.
– الکلام فی حدیث القرآن.
– الکلام فی خبر المختلق بغیر اثر، درباره ی تحقیق در خصوص صحّت اخبار.
– الکلام فی دلائل القرآن.
– الکلام فی المعدوم.
– الکلام فی وجوه اعجاز القرآن.
– لمح البرهان: مکدرموت معتقد است که به استناد گزارشی از ابن طاووس، عنوان کامل این کتابِ مفقود، لمح البرهان فی عدم نقصان شهر رمضان است. مفید این کتاب را در جوانی به سال 363ق برای تأیید استادش ابن قولویه در برابر شیخ محمد بن احمد بن داود بن علی القمی نوشته بود. ولی پس از آن، مفید تغییر رأی داد و این نظر را پذیرفت که در آغاز ماه رمضان را نباید با محاسبه تعیین کرد، بلکه این کار باید با رؤیت هلال صورت بگیرد. و در تأیید این نظر الرساله العددیه و مصابیح النور فی علامات اوائل الشهور را تألیف کرد ( مکدرموت، ص 52-53 ).
– المجالس المحفوظه فی فنون الکلام.
– مختصر فی الغیبه.
– مختصر الفرائد.
– مختصر المتعه.
– المزار الصغیر.
– المزورین عن معانی الاخبار.
– مسئله الجنلیه ( الحنبلیه ).
– المسئله علی الزیدیه.
– مسئله فی الاجماع.
– مسئله فی الاراده.
– مسئله فی الاصلح.
– مسئله فی اقصی الصحابه: ظاهراً درباره ی حجیت راوی برای روایت خبر بحث می کند.
– مسئله فی القمر و تکلیم الذراع: درباره ی معجزات.
– مسئله البلوغ.
– مسئله فی تحریم ذبائح اهل الکتاب.
– المسئله فی تخصیص الایام.
– مسئله فی خبر.
– مسئله فی رجوع الشمس.
– مسئله فی العتر( ‌فی العتره ).
– مسئله فی قوله المطلقات، در توضیح آیه 228 سوره ی بقره.
– مسئله فی القیاس.
– مسئله فیما روته العامه.

– مسئله فی المسح علی الرجلین،« جرت بین الشیخ و بین ابی جعفر النسفی فی مجلس » یا « مناظره المفید مع النسفی فی المسح علی الرجلین ».
– مسئله فی المعراج.
– مسئله فی قوله انی مخلف فیکم ثقلین.
– مسئله فی معنی قول النبی اصحابی کالنجوم.
– مسئله فی المواریث.
– مسئله فی میراث النبی علیه و علی آله السلام یا رساله فی تحقیق الخبر المنسوب الی النبّی: نحن معاشر الانبیاء لا نورث.
– مسئله فی النص الجلی یا رساله فی النَّصّ علی أمیرالمؤمنین بالخلافه و هی صوره مناظره دارت بین شیخنا المفید و القاضی الباقلانی: متن این رساله مناظره شیخ مفید و « باقلانی » است. باقلانی از شیخ می پرسد: چرا امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) برای احقاق حق خویش قیام نکرد؟ و شیخ به این سؤال پاسخ می دهد.
– مسئله فی نکاح الکتابیات.
– مسئله فی وجوب الجنه لمن ینسب ولادته الی النبی.
– مسئله فی الوکاله.
– المسئله الکافیه فی ابطال توبه الخاطئه، بررسی حکم زنی که بر گناه زنا اصرار دارد و فقط در زبان از آن توبه می کند.
– مسئله محمد بن الخضر الفارسی.
– المسئله المقنعه فی امامه امیرالمؤمنین.
– المسئله الموضحه عن اسباب نکاح امیرالمؤمنین.
– المسئله الموضحه فی تزویج عثمان: در بررسی علل آن که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) دو دختر خود، زینب و رقیه، را به ازدواج عثمان درآورد. مفید این مسئله را در المسائل السرویه نیز آورده است.
– مسائل اهل الخلاف.
– المسائل الجرجانیه.
– المسائل السرویه یا رساله فی اجوبه المسائل السرویه التی وردت من سید فاضل فی ساریه و الاجوبه للشیخ المفید.
– المسائل الصاغانیه یا المسائل الصاغانیه فی الرد علی ابی حنیفه: شیخ مفید در این کتاب به ده اعتراض یک شیخ حنفی بر ضد فقه امامیه درباره ی ازدواج و طلاق و ارث و دیه پاسخ داده است. پس از دهمین پاسخ مفید خود تعالیم فقه حنفی اعتراض هایی را مطرح کرده است.
– المسائل العشره فی الغیبه یا الفصول فی الغیبه.
– المسائل العکبریه.
– المسائل المازندرانیه، شیخ مفید در المسائل السرویه گفته است که این پرسش ها به اعتبار برخی احادیث ارتباط پیدا می کند.
– المسائل المنثوره: مشتمل بر حدود صد مسئله است.
– مسائل النظم.
– المسائل الوارده عن ابی عبدالله محمد بن عبدالرحمان الفارسی المقیم بالمشهد بالنوبندجان.
– المسائل الوارده من خوزستان.
– مصابیح النور( فی علامات اوائل الشهور ).
– مقابیس الانوار فی الرد علی اهل الاخبار.
– المقنعه فی الفقه: این کتاب عمده ترین کتاب فقهی شیخ مفید است.
– مناسک الحج.
– الموضح فی الوعید.
– النصره فی فضل القرآن.
– النصره لسید العتره ( فی احکام البغاه علیه بالبصره ).
– نقض الامامه علی جعفر بن حرب: ابوالفضل جعفر بن حرب الهمدانی ( -236ق ) از معتزله ی بغداد بود.
– نقض الخمس عشره مسائل علی البلخی: ابوالقاسم بلخی، که به نام کعبی نیز شناخته می شد، ( -319ق ) از معتزلیان بغداد است که مفید با تعلیمات وی بسیار آشنا بود.
– النقض علی ابی عبدالله البصری فی المتعه.
– الموجز فیها، که احتمالاً خلاصه ی الایجاز فی المتعه است.
– النقص علی ابن جنید فی اجتهاد الرأی: درباره ی نقد آرای ابن جنید.
– النقض علی ابن عباد فی الامامه.
– النقض علی الجاحظ فضیله المعتزله.
– النقض علی الطلحی فی الغیبه.
– النقض علی علی بن عیسی.
– النقض علی غلام البحرانی فی الامامه.
– النقض علی النصیبی فی الامامه.
– النقض علی الواسطی: این شخص ممکن است ابوعبدالله محمد بن زید واسطی( -306ق ) از شاگردان ابوعلی جُبائی بوده باشد که در بغداد می زیست.
– نقض فضیله المعتزله.
– نقض کتاب الاصم فی الامامه: این اصَمّ ممکن است ابوبکر عبدالرحمان بن کیسان الاصم ( -236ق ) از معتزله ی بصره باشد.
– نهج البیان عن سبیل عن سبیل الایمان.
– الوعد و الوعید.
– الارشاد یا الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، این کتاب در دو جلد ( جزء ) تنظیم شده است. جزء‌اول به حیات امام علی (علیه السّلام) و جزء دوم به زندگانی دیگر ائمه (علیه السّلام) اختصاص یافته است. آخرین بخش این اثر درباره ی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. در ابتدای این بخش، اسم و کنیه و ولادت امام بیان شده است،‌ سپس روایات و احادیث نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم) که مورد پذیرش شیعه و سنی بوده پیرامون امامت و غیبت و ظهور آن حضرت ذکر شده و به دنبال آن، روایات معصومین (علیه السّلام) درباره ی خصایص حضرت (علیه السّلام) و بشارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ظهور امام مهدی (علیه السّلام) بیان شده است. دلائل عقلی و نقلی بر امامت امام (علیه السّلام) قسمت دیگری از این اثر است. علائم ظهور، حقایق مهم درباره ی حضرت مهدی (علیه السّلام) ، چگونگی قیام حضرت، مدت حکومت امام، روش و رفتار آن شخصیت الهی و سیره ی دینی، اخلاقی، عملی، تعلیمی، مالی آن حضرت بحث شده است. ( شیخ مفید، 1378، ص 5-8 ).
– الفصول العشره فی الغیبه: شیخ مفید در معرفی این رساله می نویسد: « من گفتار جاودانه ای درباره ی وجوب امامت، نهاد اساسی آن ( عصمت )، ویژگی های امام (علیه السّلام)، دلائل امامت ائمه ی معصومین (علیه السّلام)، رد و نقض گفتار مخالفان، چه برای عالمان و چه غیر آنان، و نیز فلسفه ی غیبت دوازدهمین امام نگاشته ام. در این رساله، آنچه را درباره ی آن حضرت نگاشته ام در ده فصل به عنوان ده پرسش و پاسخ آورده ام. در این رساله مواضع شبهه را روشن می کنم و بدان نیز پاسخ می گویم ».
وی ارزش و اهمیت این اثر را چنین بیان می کند: « در این اثر آنچه را همه ی خردمندان و آگاهان بدان نیاز دارند آورده ام، به گونه ای که دسترسی به مطالب آن، احتیاج به فکر طولانی و دقت بسیار ندارد. کسی که این رساله را در اختیار داشته باشد، از نوشته های پیشین من در این باره بی نیاز می شود. »
در این رساله، از این موضوعات بحث شده است: آیا امام حسن عسکری (علیه السّلام) فرزندی به نام مهدی داشته است؟ آیا این ادعا ویژه ی شیعه ی امامیه است؟ تکذیب ادعای شیعه را از سوی جعفر بن علی ( عموی امام زمان ) چگونه تفسیر می شود؟ چرا امام حسن عسکری (علیه السّلام) با داشتن فرزند، نام او را در وصیتش نبرده و به مادرش وصیت کرد؟
چه دلیلی بر ولادت پنهانی حضرت و غیبت ایشان هست؟ طول عمر غیرطبیعی پذیرفتنی نیست، چگونه شخصی چند صد سال عمر می کند؟ وجود امام – الآن – برای جامعه ی ما چه ثمری دارد؟
ادعای شما – با توجه به ادعای فرقه های گوناگون نسبت به غیب – باطل نیست؟ ( شیخ مفید، 1414، ص 15-20 ).
آنچه ذکر شد معرفی اجمالی و مختصر برخی آثار و تألیفات شیخ مفید است. شمار فراوان و گستره ی موضوعات این آثار هم نشانگر شخصیت علمی و شکوفایی ذهنی مبدع و مبتکر و محقق اوست، و هم بازنمودن دغدغه ها و نگرانی های شیخ در آن برهه ی تاریخی.
منبع مقاله :
ولایتی، علی اکبر، (1391)، شیخ مفید، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول