در هزار سال اخیر عالمانی بنام و با آثاری پرارج درخشیده اند. در این میان، آثار مفید از درخشش خاصی برخوردار است. درخششی که همگان را در عالم اسلام به خضوع واداشته است و در طیّ سالیان متمادی، همچون: مشعلی فروزان فراراه امّت اسلامی، بویژه متکلمان و فقیهان و دیگر دانش پژوهان بوده است.وی، در فقه، کلام، اصول، حدیث، تفسیر، علوم قرآن، فلسفه، تاریخ، نجوم و… سرآمد همگان بود. در این زمینه، آثاری با بهترین ترتیب و استوارترین برهان، سرشار از تحقیقات لطیف و مبتکرانه عرضه کرد. آثار گران ارج و عظیم او در موضوعات گوناگون اسلامی، از منابع اصیل شناخت فرهنگ اسلامی به شمار می آیند. بنابراین، سخن گفتن درباره آن قلّه برافراشته علم و دانش و مشعل بزرگ هدایت، کاری است بس بزرگ و به صورت فردی بس مشکل، چرا که مفید، همان گونه که اشاره کردیم بحری است مواج و شخصیتی است دارای ابعاد و آثار گوناگون که جمع آن امروزه در کمتر فردی میسر است. کسی که می خواهد درباره وی بنویسد، و یا اظهار نظر کند باید آن علوم را بشناسد و اگر متخصص در آنها نیست، حداقّل پیشینه آن علوم، بزرگان آن علوم، پیش از مفید و پس از آن و چگونگی رشد و تحول آنها را بداند تا بتواند حق مفید را چنان که شایسته و بایسته است اداء نماید. و بر فرض که فردی ذات الابعاد یافت شود، نگارش همه ابعاد و ارگان شخصیتی و تحلیل آثار مفید نیازمند فرصتی است در خور. از این روی، معتقدیم که به عنوان ادای حقّ دینی، علمی، اجتماعی باید هیأتی از محققان و عالمان زبده، این کار را بر عهده گیرند و هر محقّقی در رشته تخصصی خود، بُعدی از ابعاد شیخ مفید را تحلیل و بررسی کند. لکن به گفته مولانا:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید ما در این گفتار بر آنیم که در حدّ توان پرتوی از فروغ عظیم آثار علمی مفید را بنمایانیم و قطره ای از آن دریای موج خیز بنوشیم و بنوشانیم. این مقال را با اشاره ای به گفتار فهرست نویسان درباره تألیفات مفید، ویژگیها و برجستگیهای آن، آغاز می کنیم و پس از آن چند اثر مهّم کلامی، فقهی، تاریخی و…. وی را معرفی می کنیم.

فهرست تألیفات
شیخ مفید، از محققان و مؤلفان پرکار وبنام عالم اسلام است. از کمتر کسی این همه اثر در رشته های گوناگون علمی نقل شده است. حاصل تلاشهای پی گیر وی، حدود دویست کتاب و رساله است. با توجّه به این که در قرن چهارم، منابع چندانی در دسترس نبوده و تحقیق و تألیف نیز یکی از کارهای شیخ مفید، بوده است، خلق این همه آثار، اعجاب آمیز است. ما بر این باوریم که افزون بر همّت والا واطلاعات وسیع وگسترده اش، ذهن جوّال و بینش صحیح و دقیقش و…نباید از تقوی و اخلاص وی و از تاییدات الهی و توفیقات غیبی در ایجاد این همه آثار مفید و ارزنده غافل بود. صدور توقیعاتی چند از سوی صاحب الزمان(ع) و گفتار عالمان وارسته گواه ماست.
شریف ابویعلی، داماد مفید، می نویسد:
(ما کان ینام من اللیل اِلاّ هجعهً، ثم یقوم یصلّی او یطالع او یدرس او یتلوا القران)
(تهذیب)، 33/، مقدمه
جز پاسی از شب نمی خفت. آن گاه به پا می خواست و نماز می گزارد، یا کتاب می خواند، یا درس می گفت، یا قرآن تلاوت می کرد.
بسیاری از نویسندگان قدیم و جدید، در کتابهای عربی و فارسی، فهرست تالیفات مفید را آورده اند. با توجه به این که اکثر آن منابع در دسترس است، نقل و ثبت آن به تفصیل در این مقاله ضرورتی ندارد. لذا ما در این جا به ذکر برخی از منابعی که آثار را آورده اند بسنده می کنیم.

شیخ طوسی و نجاشی
دو تن از شاگردان برجسته شیخ مفید، شیخ طوسی، و ابوالعباس نجاشی، فهرستهایی از تالیفات عالمان شیعه گرد آورده اند که در آن، آثار استاد خویش را نیز ثبت کرده اند. شیخ طوسی می نویسد:
(مفید، نزدیک به دویست تألیف کوچک و بزرگ دارد. فهرست کتابهایش معروف است).
شیخ طوسی، پس از عبارت فوق، نام بخشی از آثار وی را می آورد و اضافه می کند که همه آنها را در نزد استادش مفید،درس آموخته است.
(الفهرست) شیخ طوسی، 158/،شماره696
پس از وی، ابوالعباس نجاشی، به گونه ای گسترده تر یکصد و هفتاد و چهار کتاب از آثار استادش را نام می برد.
(رجال نجاشی)، ج326/2، شماره 1068.
با این که به گفته آیه اللّه بروجردی، نجاشی به هنگام نگارش کتابش، به فهرست شیخ طوسی نظر داشته و در صدد آن بوده که اشتباهات آن را تصحیح کند و برخی را نیز بدون این که از وی نام ببرد تصحیح کرده است.
(مجله حوزه) شماره65/12.به نقل از(معرفهاختیار الرجال)،64/. مقدمه چاپ دانشگاه مشهد.
در عین حال، نام برخی از کتابهایی که در فهرست شیخ آمده است، در رجال نجاشی، دیده نمی شود. به عنوان نمونه، می توان از کتابهای زیر نام برد:
رساله فی الفقه الی ولده، المنیر فی الامامه، الارکان فی الفقه، المسائل الجرجانیه، المسائل المازندرانیه و…
پس از آن دو، ابن شهر آشوب، در معالم العلماء، که بنا به تصریح مؤلفش، برای تتمیم و تکمیل فهرست شیخ نگاشته شده، افزون بر آنچه شیخ طوسی آورده تعداد دیگری از آثار مفید را در کتاب خودش ثبت کرده است. همه فهرست نویسانی که پس از این سه کتاب، کتابهای شیخ مفید را در کتابهای خود آورده اند از این سه منبع استفاده کرده اند.
علامه زنجانی، در مقدمه اوائل المقالات، پس از اشاره به فهرست شیخ و رجال نجاشی و خلاصه الاقوال علامّه و رجال ابی داود، نام چهارده کتاب را می آورد که در این منابع نیامده است.
الذریعه الی تصانیف الشیعه، تالیف علاّمه متتبع، شیخ آقا بزرگ تهرانی، منبع بسیار خوبی است برای شناسایی آثار چاپ شده و چاپ نشده، آثار موجود و آثار مفقود شیخ مفید. سید حسن موسوی خرسان، در مقدمه ای که بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی، نگاشته نام آثار شیخ مفید را نیز، به تفصیل آورده است. دو نویسنده فوق برای ثبت آثار مفید، به کتابخانه های بزرگ عراق و ایران مراجعه کرده اند. لذا برای شناسایی آثار مفید، دو منبع ارزشمند هستند.
مارتین مکدرموت، در اندیشه های کلامی شیخ مفید، با توجه به همه آن منابع، رجال نجاشی را در فهرست آثار مفید، مبنای کار خویش قرار می دهد. عناوینی که نجاشی آورده شماره گذاری کرده و عناوین دیگر که در رجال نجاشی نیست، به ترتیب الفبایی وبدون شماره آورده است.
اندیشه های کلامی شیخ مفید، 36/.
به جز منابعی که آورده شد، منابع و مآخذ دیگری نیز وجود دارد که از تألیفات این عالم ربانی سخن گفته اند. برخی به اجمال از آثار فراوان وی سخن گفته اند و بعضی به تفصیل همه و یا بخشی از آثار شیخ را در کتابهای خود آورده اند. از جمله:
اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج46/ 20/ ـ 26.
ریحانه الادب، میرزا محمّد علی مدرّس، ج 5 ـ 363/6 ـ 364.
در مقدمه مقنعه، چاپ جامعه مدرسین، نام 194 عنوان آمده است.
در مقدمه امالی مفید، چاپ جامعه مدرسین، با تحقیق: حسین استاد ولی، علی اکبر غفاری نام آثار شیخ به تفصیل آمده است
در این دو کتاب، برای تنظیم فهرست آثار شیخ مفید، از مقدمه تهذیب الاحکام استفاده شده است
تاریخ التراث العربی،بخش فقه،ج310/1ـ313.
روضات الجنات، میرزا محمد باقر موسوی خوانساری / ج 175/6.میر حامد حسین هندی، محمد رضا حکیمی، 62 ـ 74.
در این کتاب، برخی از کتابها و رساله های چاپ شده مفید معرفی شده است مجله تراثن، شماره 94/13.
در این شماره چندین کتاب و رساله، در رابطه با امامت معرفی شده است.
مجالس در مناظرات، (ترجمه الفصول المختاره)در مقدمه این کتاب، فهرست کتابهای چاپ شده شیخ مفید، آورده شده است. کشف الحجب والاستار، سید اعجاز حسین.
این کتاب مقدّم بر الذریعه، نوشته شده است و علامه تهرانی ازآن استفاده کرده است.

ویژگیها و برجستگیها
آثار مفید، دارای ویژگیها و برجستگیهای بسیاری است که ذکر همه آنها در حوصله این نوشتار نیست. لذا ما در این جا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

اخلاص در نوشتار
نخستین موضوع در تحقیق و تالیف، اخلاص در عمل است. محقّق باید نسبت به هدف تالیف و بازدهی و ثمر بخشی آن بیندیشد. در صورتی که کار خود را دارای هدفی خدایی و ثمره یافت، اقدام کند وگرنه عدمش به ز وجود.
شهرت طلبی و فضل نمایی که در برخی از کتابها به چشم می خورد، در آثار و نوشته های حضرت مفید، جایی ندارد. گواه ما بر این سخن، بسیار است، از جمله:
وی در عین حال که از توان بالایی در تالیف کتابهای قطور علمی و چشم پرکن برخوردار بود، نگاشتن رساله های کوچک و پاسخ گوی به نیاز زمان را بر آنها ترجیح می داد. بدین جهت اکثر نوشته های وی را رساله هایی کوچک، ولی پربار در موضوعات مختلف تشکیل می دهد. ـ افزون بر این، محتوای مقدّمه های کوتاهی که بر بسیاری از نوشته هایش دارد گواه دیگری است بر سخن فوق.

آگاهی از ادیان و مذاهب
آگاهی دقیق از کتب و عقائد دیگران و رسیدگی به آنها و نشان دادن باطلها و نادرستیهای آن، از وظایف عالمان اسلام است. از ویژگیهای برجسته مفید، آگاهی وسیع و گسترده اوست از ادیان و مذاهب مختلف اسلامی. وی، برای ترویج و پاسداری از اسلام، آراء و عقائد مکاتب و مذاهب گوناگون را مطالعه کرده است حتّی نوشته اند:
(برخی از آنها را حفظ کرد و سپس به روشن کردن اذهان مردم و نقد و ردّ برخی از آنها پرداخت).
اوائل المقالات وی، نشان تبحر و تسلّط او بر مذاهب اسلامی و گفتار عالمان آن مذاهب است.
نجاشی، درترجمه حسن بن موسی معروف به ابومحمّد نوبختی، از جمله آثار وی، الآراء والدیانات را نام می برد و سپس می نویسد:
(کتاب کبیر حسن یحتوی علی علوم کثیره قرأت هذا الکتاب علی شیخنا ابی عبداللّه رحمه اللّه.) ج180/1 شماره 146.
کتابی بزرگ و نیکو، مشتمل بر دانشهای بسیار. این کتاب را بر شیخ مفید، قرائت کرده و مطالب آن را آموخته ام.

محوریت عقائد در آثار مفید
با دقت و تأمل در نوشته های مفید، به این نتیجه می رسیم که بیشترین آنها را کتابهای عقیدتی تشکیل می دهد; چرا که از دیدگاه مفید، عقائد اصل و سنگ زیرین اسلام است. از این روی، سیستم اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و… همه و همه باید بر مبنای اصول عقیدتی شکل یابد.شیخ مفید، در جای جای آثارش با طرح و تشریح مسائل عقیدتی و باتعبیرهای گوناگون، این مهّم را یادآوری می کند و محوریت عقائد را گوشزد می کند. مقنعه، مهمترین اثر فقهی وی، از دو بخش تشکیل یافته است: در بخش نخست آن، اصول عقیدتی و آنچه را که مسلمان باید بداند و بدان اعتقاد داشته باشد، طرح کرده و پس از آن، به طرح ابواب فقهی پرداخته است. همچنین در پاسخ به در خواست سید مرتضی، بخش اوّل کتاب اوائل المقالات را می نویسد و پس ازآن، الاعلام ر، که فقه تطبیقی است، به عنوان تکمله آن قرار می دهد. با این کار، اهمیت اصول عقائد و مبتنی بودن فروع را بر اصول می نمایاند. تدریس کتابهایی که درباره عقائد نگاشته، چنانکه شیخ طوسی در فهرست آورده است و تدریس کتابهای کلامی عالمان بزرگ پیش از خود، دلیل دیگری بر محوریت عقائد در اندیشه مفید است.
نجاشی در مواضع متعدد، به تدریس شیخ مفید، کتب عقیدتی را اشاره می کند، از جمله:در ترجمه اسماعیل بن علی نوبختی، از کتاب: التنبیه فی الامامه، وی نام برده و نوشته است (این کتاب را نزد استادش، شیخ مفید، فرا گرفته است)
ج 121/1، شماره67.
در ترجمه حسن بن علی بن ابی عقیل عمانی ازکتاب: الکرّ والفرّ، وی نام برده و به تدریس آن به وسیله مفید تصریح کرده است. ج153/1، شماره 99.
و در ترجمه، ابومحمّد نوبختی، از کتاب: آراء و دیانات وی نام برده است ج180/1.

تکیه بر مسأله رهبری و فلسفه سیاسی در اسلام
شیخ مفید، ازمیان اصول عقیدتی، به امامت، تبیین مبانی رهبری، احیای شخصیت اهل بیت، نشر فضائل و مناقب آنان، بیش از دیگر مسائل اهمیت می دهد. دلیل این امر روشن است و آن به جهت تاثیری است که مسأله رهبری می تواند در حیات و حرکت و هدایت جامعه داشته باشد.
چنان به تبیین رهبری و مسائل مربوط به آن می پردازد و شبهات را پاسخ می گوید که همه علمای مذاهب اسلامی را در برابر خود، ناتوان می سازد و بسیاری را معتقد به ولایت اهل بیت(ع) ویا متمایل به آن می نماید. تا جایی که خطیب بغدادی و عدّه ای دیگر از متعصبان اهل سنّت، مرگ او را آرزو می کنند و از آن نیز خوشحال می شوند. تاریخ بغداد، ج231/3، شماره 1299.

جامعیت
از ویژگیهای آثار شیخ مفید، جامعیت آنهاست. وی، به خاطر اطلاعات گسترده و عمیقی که داشته آثار پرارجی در زمینه های مختلف فرهنگ اسلامی: کلام، فقه، اصول، تاریخ، علوم قرآن، حدیث، فلسفه، اخلاق، نجوم و… بر جای گذاشته است. دانشمندان پس از وی، به عنوان مجتهد و رهبری بزرگ، متکلمی برجسته، فقیهی توانمند، اصولی متبحر و… یاد کرده اند.
نمونه ای از گفتار عالمان فریقین، در مقدمه کتاب تهذیب الاحکام، آمده است. واقعیت نیز چنین است. کتابها و نوشته های وی توصیفهای فوق را تأیید می کند

عقل گرایی
در دوره غیبت، تا پیش از مفید، تفکّر اهل حدیث حاکم بود. آنان در مسائل کلامی، فقهی معتقد به کار برد عقل نبودند. کار آنان در دریافت حدیث، نقل آن و حداکثر در تبویب آن خلاصه می شد. در این برهه از زمان بود که شیخ مفید، به عنوان عالمی فرزانه، مجتهد و فقیهی توانا و متکلمی برجسته ظهور کرد. وی برای گشودن راه استدلال و برهان و کاربرد عقل در کلام و فقه به مبارزه ای همه جانبه با اهل حدیث دست زد، حدّو حدود عقل را در کلام و فقه مشخص کرد، پیامدهای زیانبار تفکّر اهل حدیث را گوشزد نمو و از قرآن، روایات، سیره معصومان(ع) دلیل آورد. دراین باره به مقالات: جایگاه عقل در اندیشه کلامی مفید، و جایگاه عقل در اندیشـه فقـهی مفید، در همین شماره مراجعه کنید.

پاسخگویی به شبهات
در روایات مأثوره از ائمه معصومین(ع)، از عالمان متعهد به مرزبان و نگهبان اسلام یاد شده است. از جمله مرزبانان شیخ مفید است. وی، در اواخر قرن چهارم هجری، در جایگاه پیشوای شیعیان، همچون سربازی فداکار دست به کار شد، شبهات عقیدتی و فقهی مخالفان را با گفتار و نوشتار خود پاسخ گفت. از باب نمونه: با نگاشتن اوائل المقالات، استقلال مکتب کلامی شیعه را به اثبات رساند و با نگاشتن الفصول العشره و چندین رساله دیگر به شبهات و اشکالات مخالفین درباره فلسفه غیبت امام زمان(ع) پاسخ گفت.
درباره جنگ جمل، که در آن زمان مسأله روز بود و سخنها درباره اش بسیار، کتاب مبسوطی نگاشت، دیدگاههای گوناگون را تحلیل و بررسی کرد و عقیده شیعه را در درستی اقدام حضرت امیر (ع) نمایاند.
شیخ مفید، با تبحّر و تسلطی که بر مذاهب اسلامی داشت، با فرقه های گوناگون به بحث و مناظره نشست و بسیاری از گفته های آنان را نقد و رساله هایی چند در ردّ و تحلیل آثار و افکار گروه وسیعی از مخالفان نگاشت. حدود بیست رساله در ردّ بر عالمان معتزلی و رساله های دیگری نیز در ردّ بر اشاعره ودیگر فَرِق اسلامی نوشت.
مفید در این مرزبانی و دفاع رسالت عظیم خود را به خوبی انجام داد.

مطابقت با زمان
محقّق و نویسنده متعهد اسلامی، علاوه بر اطلاعات لازم در موضوع نگارش، باید زمان و اهل زمان و نیازها را بشناسد تا براساس آن به تحقیق و تالیف بپردازد. شیخ مفید، آن گونه بود. با مطالعه و بررسی آثار مفید می یابیم که آثار وی، برخاسته از نیاز جامعه و مردم بوده است. وی، با تماسی که با توده مردم و محافل علمی آن روزگار داشت، بویژه از طریق نامه ها و پرسشهایی که از شهره، بلکه کشورهای گوناگون به دست ایشان می رسید، نیازها را تشخیص می داد و پس از آن اقدام به تالیف و تدوین کتاب یا رساله می کرد.
بدین جهت، اکثر نوشته هایش در پاسخ به پرسشهایی است که از ناحیه افراد و یا اهالی شهرهایی چون: صاغان، شیراز، طبرستان، نیشابور، موصل، گرگان، رقّه، حرّان، خوارزم، مازندران و… از ایشان شده است.
و نیز بسیاری از نوشته هایش، ردّ و نقد آثار مخالفان است. برخی دیگر در ردّ شبهات و یا پاسخ به درخواست عالمان و مشتاقان صورت گرفته است. شیخ مفید. مهمترین کتابهای کلامی، فقهی و تاریخی خود را (اوائل المقالات، المقنعه والجمل) را به درخواست عالمانی همچون: سید مرتضی و رضیّ ودیگر عالمان نگاشته است. وی در کتاب الافصاح خویش، تصریح می کند: (این کتاب را بر اساس نیازی که احساس می کنم می نویسم).
(الافصاح)، 26/

عمیق و کوتاه
تالیفات مفید، هم از نظر مقدار و کمیت دارای اهمیّت است و هم از نظر کیفیت. آثار وی، در عین عمق و پرباری و اتقان، مختصر است. از عبارت پردازی و تکرار واژه ها و جملات به دور است. معانی بلند و عمیق را در عبارتی کوتاه بیان کرده است مگر در مواردی که مطلب پیچیدگی خاصّی داشته و احتیاج به توضیح و تفسیر داشته است.
در مقدمه الافصاح، اتقان و اختصار را شیوه کار خود می شمارد. و در عمل نیز، آن را به کار می گیرد; چرا که به او سخن مولایش علی(ع) باور دارد.
(المکثار یُزلَّ الحکیم ویُملُّ الحلیم، فلا تُکثر فتضجر وتفرطّ فَتُهَن)
دراز گویی حکیم و دانشمند را می لغزاند، بردبار را افسرده می کند. پس درازگوی و پرسخن مباش که دلگیر کنی و کوتاه نکن (نامفهوم نگذار) که خوار شوی (متهم به عجز و نادانی گردی).

آزاد اندیشی و بلند نگری
شیخ مفید، درتحقیق و پژوهش، آزاد اندیش است و بلند نگر. وسعت دید و حریت فکری به او این امکان را داده که با جستجو در منابع و مآخذ گوناگون اسلامی و با استفاده از اساتید شیعه و سنّی، به آگاهیهای عظیمی دست یابد. وی اندیشه های مخالفان و موافقان را بررسی کرده، تا حدّی که نسبت به همه مذاهب اسلامی و غیر اسلامی صاحب نظر شده است. تسلط و تبحّر وی نسبت به مذاهب اسلامی و اقوال عالمان معتزلی و غیر معتزلی از آثار شیخ مشهود است. وی در موضوعات گوناگون: کلام، فقه، تاریخ و… با دقت تمام گفتار صاحب نظران را نقل می کند و با استدلال و برهان حقّ را بر می گزیند. وی، در عین احترام به استادش، شیخ صدوق و دیگر فقهاء در طرح و بررسی مسائل عقیدتی از آزادگی مخصوص به خود برخوردار است. وی، که شیوه و برخی از آرای استادش را نادرست و زیانبار می داند، با صراحت تمام به نقد و ردّ آنان در کلام و فقه می پردازد.
در این زمینه، در معرفی تصحیح الاعتقاد، بیشتر سخن خواهیم گفت.

سادگی و روانی
از ویژگیهای آثار مفید، سادگی و روانی آن است. به روشنی و به آسانی خواننده خود را در جریان موضوع و پیام نوشته اش قرار می دهد. مسائل کلامی، فقهی، تاریخی و حتی معضلات علمی را به گونه ای مطرح کرده است که برای همه طبقات، خواصّ و غیر خواص، قابل استفاده است. در آثار وی، اصطلاحات خاصّ، کلمات مغلق و پیچیده کمتر به چشم می خورد. همچنین در بیان مطالب برای فهم مسائل، هرکجا نیاز به تمثیل بوده از آن دریغ نورزیده است.
(احسن الکلام مازانه حسن النّظام وفهمه الخاص والعّام)
نیکوترین سخن آن است که ترکیب نیکو، آن را آراسته کرده و خاص و عامّ آن را دریابند.
غررالحکم، ج386/1، چاپ دانشگاه.
آنچه آوردیم، بخشی از ویژگیها و روشهایی است که شیخ مفید در آثار خود به کار گرفته است. و امروزه می تواند برای محققان و مؤلفان بهترین اسوه و سرمشق باشد.