نویسنده:علامه محمد حسین مظفر

میلاد امام صادق(علیه السلام)
مشهور میان مورخان و محدثان آن است که امام صادق (علیه السلام) در هفده ربیع‌الاول سال 80 و یا 83 قمرى چشم به جهان گشوده است .
محمد بن سعید روایت کرده که امام به هنگام وفات، هفتاد و یک ساله بوده است .
ملاحظه مى شود که این روایت با هیچکدام از دو احتمال 80 و 83 سازگار نیست؛ زیرا مورخان اتفاق نظر دارند که امام صادق (علیه السلام) در سنه 148 قمرى وفات یافته است . بنابراین تاریخ تولد آن حضرت سه سال و یا سه سال و اندى پیش از سنه 80 باید باشد، و بدین ترتیب روایات وارده در میلاد امام را مى‌توان به سه گروه تقسیم کرد که قول میانه همان 80 سال است و شاید آن نزدیک به صحت باشد.

کینه‌ها و القاب امام صادق(علیه السلام)
امام صادق (علیه السلام) کنیه‌هاى متعددى داشته مانند: ابوعبدالله ، ابواسماعیل و ابوموسى، که مشهورتر همان نخستین آنهاست و القاب چندى هم داشته ، چون: صادق ، فاضل، قائم، کافل، منجى و غیر اینها که اولین، مشهورترین آنها است .
لقب صادق را جدش پیامبر به او داده است ، چنانکه ابوهریره در روایتى از رسول خدا نقل کرده که فرمودند: … و خداوند از صلب فرزندم محمد باقر پسرى آورد که کلمه حق و زبان صدق و راستى است . ابن مسعود مى پرسد: نام او چیست ؟ پیامبر مى‌فرماید: جعفر صادق که راستگو و درست کردار است و هر کس به او طعن زند و بدگوید و هر که دست رد بر سینه او زند، به من بد گفته و دست رد بر سینه من زده است .1

سیماى امام صادق(علیه السلام)
امام صادق (علیه السلام) مردى بوده است چهارشانه، زیبا روى و خوش سیما. موهایش کوتاه و پر پشت بوده و وسط استخوان بینى‌اش کمى برجستگى داشته است . قسمت بالاى پیشانى‌اش کم مو، پوست بدنش نازک و برگونه‌اش خالى مشکین و در بدنش چندین خال سرخ وجود داشته است.2

شهادت امام صادق(علیه السلام)
اینکه امام در چه ماهى وفات یافته ، روایات مختلف است . برخى بیست و پنج شوال و برخى نیمه رجب را روایت کرده‌اند؛ ولى مورخان شیعه و سنى اتفاق دارند که سال وفات امام، سنه 148 هجرت بوده است، و روایت بیست و پنج شوال نیز مشهور است .
همچنین نویسندگان و تاریخدانان شیعه متفقاً اعتقاد دارند که والى مدینه از سوى منصور عباسى ، امام صادق (علیه السلام) را بوسیله زهر مسموم و شهید کرده است . و «کفعمى» در «مصباح» روایت کرده که امام با انگورى زهرآگین مسموم و شهید شده است .
در این میان برخى محققان اهل سنت نیز شهادت امام را بوسیله زهر، روایت کرده‌اند که از جمله مؤلفان «اسعاف الراغبین» ، «نورالابصار» ،«تذکره الخواص» و «الصواعق المحرقه» را مى‌توان نام برد.
امام کاظم (علیه السلام) پدرش را پس از شهادت در میان دو تکه پارچه سفید که لباس احرام او بود به اضافه پیراهن و دستارى که یادگار جدش حضرت على بن الحسین (علیه السلام) بود و نیز در میان بردى که آن را به چهل دینار خریده بود، پیچید و به خاک سپرده.
امام موسى کاظم (علیه السلام) ضمناً دستور داد، چراغ اطاقى را که پدرش در آن مى زیست همچنان روشن نگاه دارند و این چراغ تا امام موسى کاظم (علیه السلام) در مدینه بود، همه شب روشن بود تا اینکه او به عراق احضار شد. پیش از این نیز امام صادق (علیه السلام) چراغ اطاق پدرش امام باقر را روشن نگاه داشته بود.
ابوهریره عجلى که از شعراى اهل بیت و از علاقمندان آنان بوده در رثاى امام آن هنگام که بدن مطهرش را روى تخت روان به سوى بقیع مى برده‌اند ، چنین سروده است :
«به آنان که رفتند امام را روى دوشهایشان حمل کنند، گفتم : آیا مى‌دانید که چه شخصیتى را به گورستان مى برید؟: کوه ثبیر را که چه مرتفع و بلند است ! اینک مردمانى را مى‌بینم که هر یک مشتى خاک روى بدن مقدسش مى‌ریزند . چقدر شایسته است که بر سر خویش بریزند.
اى صادق و راستگو و اى فرزند راستان و صادقان! به پدران پاک و پاکیزه‌ات سوگند راستین مى خورم و خداوند تعالى و پروردگار خاوران نیز بوجود شما سوگند یاد کرده و فرموده است : دوازده ستاره درخشانى که در علم الهى همیشه پیشرو و پیشگام بوده‌اند.»
بدین ترتیب امام صادق (علیه السلام) در قبرستان بقیع در کنار نیاى مادریش حسن مجتبى و جد پدریش حضرت سجاد و پدرش باقرالعلوم (درود خدا به روان همه شان) به خاک سپرده شد و او آخرین امامى بود که در بقیع دفن گردید و پس از او تمام فرزندان او جز امام رضا (علیه السلام) که در خراسان آرمیده ، در سرزمین عراق به خاک سپرده شده‌اند.

فرزندان امام صادق(علیه السلام)
مورخان در تعداد اولاد امام صادق (علیه السلام) اختلاف نظر دارند و مشهور، روایت شیخ مفید است که گفته است فرزندان امام ده تن بوده‌اند: اسماعیل ، عبدالله و ام فروه (از فاطمه بنت حسین بن حسن بن على (علیه السلام) ) ، موسى، اسحاق و محمد (از ام حمیده)، عباس، على، اسماء و فاطمه از مادران دیگر.3

اسماعیل:
او بزرگترین فرزندان امام بوده و آن حضرت نسبت به او علاقه‌اى شدید و توجهى زیاد داشته و فوق‌العاده به وى مهربان بوده است .
روزى امام صادق (علیه السلام) خطاب به مفضل بن عمر که از نمایندگان و اصحاب خاص و مورد وثوق او بوده است ؛ د حضور امام موسى کاظم (علیه السلام) که پسر بچه اى بود، فرمودند: این فرزندم (موسى) که در خانواده من پا به دنیا گذاشته هیچ کودکى به میمنت و برکت او نیست؛ به اسماعیل هم جفا نکنید.4
این سخن امام دلالت بر آن دارد که امامت از اسماعیل به موسى برگردانده شده و چون ممکن بود این معنى موجب آن شود که مردم در تکریم اسماعیل کوتاهى کنند، فرمود که به او جفا نشود.
و در جاى دیگر فرمودند: اسماعیل را دوبار قتل تهدید کرده بود و من از خدا خواستم که بلا را دفع کند و خداوند بلا را از او برطرف کرد و او زنده ماند.5
مجموعه سخنان امام صادق (علیه السلام) راجع به فرزندش اسماعیل نشانگر شدت علاقه و محبت امام نسبت به وى است و این مهر و علاقه بقدرى بوده که برخى پنداشتند امام پس از حضرت صادق (علیه السلام) ، او است؛ زیرا اولاً امام به او بسیار مهر مى ورزیده و ثانیاً او بزرگترین فرزند امام بوده است؛ اما مرگ او در زمان حیات آن حضرت ، بر این پندار خط بطلان کشید.
امام صادق (علیه السلام) در جریان مرگ اسماعیل کارهاى شگفتى انجام داده است؛ مثلاً دستور داده ملافه را کنار زنند و صورتش را باز کنند و شخصاً برپیشانى ، چانه و گلوى او بوسه زده است . بار دوم نیز این کار را تکرار کرده و براى سومین بار پس از غسل و تکفین اسماعیل ، باز امام کفن را کنار زده و مانند دفعات قبل او را بوسیده و با قرآن تعویذش کرده و دستور دفن داده است .
در روایت دیگرى آمده است که : امام به مفضل فرمان داد گروهى از اصحاب و شاگردان را که ابوبصیر،حمران بن اعین و داود رقى، از آن جمله بوده‌اند گردآورد و آنگاه به داود دستور داده است که صورت اسماعیل را باز کند؛ سپس خطاب به داود فرمودند: اى داود! خوب نگاه کن! آیا او مرده است یا زنده؟ داود پاسخ مى دهد که او مرده است . سپس امام، اسماعیل را به تک تک حاضران نشان داده و مى گوید: خدایا! شاهد باش. و آنگاه دستور داده اسماعیل را غسل و کفن کنند. آنگاه به مفضل فرموده کفن را از روى او کنار زند و خوب در او بنگرد که آیا مرده است یا زنده؟ و رو به جمعیت حاضر فرموده: ملاحظه کنید آیا او مرده است یا زنده؟ حضار یکصدا پاسخ دادند که او مرده است . امام مجدداً پرسید: پس دیدید که او مرده است؟ باز جواب دادند: آرى، اى سرور ما! او در گذشته است؟ بار دیگر امام فرمودند: خدایا ! تو شاهد باش!
حاضران که از این اعمال امام در شگفت بودند بالاخره اسماعیل را به سوى گورستان نقل کرده و در آنجا بر زمین نهادند . امام باز به مفضل فرمود تا کفن را از چهره اسماعیل کنار زند و به مردم نشان داده شود که آیا او زنده است یا مرده؟ مردم جملگى پاسخ دادند که او مرده و رخت از این جهان بربسته است . امام سؤال را طور دیگر تجدید مى کند و مى فرماید: این بدن که هم اکنون کفن و حنوط شده و در گور گذاشته مى شود، بدن چه کسى است؟ همه پاسخ مى‌گویند: فرزند شما اسماعیل . امام مى‌گوید: خدایا! تو شاهد باش!
انسان وقتى اینهمه اصرار امام را در مورد اثبات مرگ اسماعیل مى بیند ، ابتدا دچار تعجب مى شود، ولى هرگز در کار امام جاى شگفتى نیست؛ زیرا او از آینده جامعه‌اش مطلع است و مى‌داند که گروهى براساس این پندار که اسماعیل بزرگترین فرزند امام است، مرگ او را باور نخواهند کرد و اسماعیل را امام و پیشواى بعد از آن حضرت خواهند دانست و از این رو امام خواسته حجت را بر این گروه تمام کند.
امام صادق (علیه السلام) پس از دفن اسماعیل و اخذ گواهى از حاضران ، خود از این راز پرده برداشته است آنجا که فرمودند: برخى پس از من به باطل مى‌گرایند و دچار تردید مى‌شوند و در صدد خاموش کردن نور خدا بر مى‌آیند.
آنگاه به امام موسى (علیه السلام) اشاره کرده و فرمودند: این پسرم بر حق است و حق به همراه اوست تا اینکه خدا وارث زمین و ساکنان آن شود.6
بنابر روایتى دیگر امام صادق (علیه السلام) به هنگام مرگ اسماعیل سخت اندوهگین بوده و سجده‌اى طولانى کرده است؛ سپس سر از سجده برداشته و اندکى بر اسماعیل خیره شده و بر وى نگریسته است و بار دیگر سجده‌اى طولانى‌تر کرده است؛ آنگاه سر از سجده برداشته و به دست خویش چشمها و چانه اسماعیل را بسته و بر رویش ملافه‌اى انداخته است.
بعداً امام با این قیافه اندوهبار به اندرون خانه رفته و اندکى درنگ فرموده و سپس با وضعى آراسته و لباسهائى پاکیزه بیرون مى آید و در چهره او اثرى از غم و اندوه دیده نمى‌شود و راجع به تجهیز اسماعیل دستوراتى مى دهد و پس از پایان غسل او در کنار کفنش مى‌نویسد: «اسماعیل یشهد ان لااله‌الاالله» 7 (اسماعیل شهادت مى دهد که خدائى جز خداى یگانه نیست) و به دنبال مراسم تدفین و خاکسپارى دستور مى دهد که سفره طعام بگسترند و غذاهاى رنگارنگ آورند و حاضران را به صرف غذا دعوت مى‌فرماید و در این مهماندارى اثرى از غم و اندوه در سیماى امام نیست .
از امام سؤال مى شود: چگونه است که از مرگ فرزندتان متأثر نیستید و گریه نمى کنید، بلکه بعکس بسیار شاد و خرسند به نظر مى رسید؟ پاسخ مى دهند: چرا اینگونه نباشیم؟ مگر راستگوترین راستان نفرموده است که همه ما خواهیم مرد؟ و به نقلى دیگر فرمودند: ما خانواده‌اى هستیم که تا مصیبت نازل نشده است ، اندوهگین و متأثر مى‌شویم ؛ اما چون مصیبت فرود آمد صبر و شکیبائى پیشه مى کنیم .
مع ذلک امام صادق (علیه السلام) در تشییع جنازه فرزندش اسماعیل پا برهنه و بدون عبا حرکت مى کرده است و چه تأثرى از این بزرگتر؟ و در هنگام انتقال جنازه به گورستان چند بار دستور داد تخت روان را بر زمین نهند و پارچه را از صورت اسماعیل کنار زد و به مردم فرمود که در او بنگرند تا مرگ اسماعیل بر همگان ثابت شود. آنگاه پس از دفن در کنارى نشست و مردم نیز در اطراف او حلقه زدند. آن حضرت در حالیکه به زمین خیره شده بود، فرمودند: اى مردم! اینجا خانه جدائى است و گذرگاهى بیش نیست . دنیا منزل همیشگى ما نیست . مع ذلک جدائى دوستان مصیبتى است در مان ناپذیرى و سوزشى دارد غیر قابل تحمل . لیکن فضیلت و برترى از آن کسانى است که بردبار و متحملند و بر اعصاب خویش مسلط. و هر کس به مصیبت برادرش گرفتار نشود ، برادر به سوگ او خواهد نشست ، و هر کس به داغ فرزند مبتلا نگردد، فرزند بهمصیبت او گرفتار خواهد شد.
آنگاه امام شعر «ابى خراش هذلى» را خواند:
ولا تحسبن انى تناسیت عهده‌
ولکن صبرى یا امیم جمیل‌
تو مپندار که من ترا فراموش کرده‌ام،
ولى اى داغ بر دل! من صبرى زیبا در سوگ تو پیشه ساخته‌ام.
از جمله خیراتى که امام صادق (علیه السلام) براى اسماعیل کرد این است که چند درهمى به یکى از دوستانش داد و به او فرمود که از سوى اسماعیل و به نیابت از او حج گزارد و گفت : یک دهم ثواب حج براى اسماعیل و بقیه از آن تو است .
اسماعیل در جائى به نام «عریض» وفات یافت و مردم او را روى دوش خویش به مدینه آوردند و قبر او در شهر مدینه مشهور است و ابن سعود ضمن تخریب قبور ائمه بقیع، آرامگاه اسماعیل را هم درهم کوبید و تاکنون اجازه بازسازى آن داده نشده است .
این کارها که امام صادق (علیه السلام) درباره اسماعیل انجام داده، نشانگر آن است که امام او را بسیار دوست مى داشته و سخت به او علاقمند بوده است؛ زیرا اسماعیل مردم پرهیزگار و فاضل بوده است . البته در این میان احادیث دیگرى هم وجود دارد که از شأن و قدس اسماعیل مى کاهد؛ ولى این احادیث اولاً در برابر احادیث گذشته که در تجلیل اسماعیل وارد شده ناچیز است . و ثانیاً برخى احادیث پرده از روى این اخبار دروغ بر مى دارد ثالثاً ممکن است این احادیث براى اغراض خاصى که بر ما پوشیده است صادر شده باشد.
ما در اینجا به حدیثى که در کتاب «خرائج و جرائح» از ولیدبن صبیح روایت شده است ، اشاره مى کنیم . او مى‌گوید: مردى نزد من آمد و گفت : بیا پسر خدایت 8 را به تو نشان دهم. به همراه او راه افتادم . جمعى را دیدم که مشغول باده گسارى بودند و اسماعیل نیز در میان آنها دیده مى شد . با مشاهده این صحنه بار سنگینى از غم و اندوه بر دلم نشست . رو به سوى بیت گذاشتم و دیدم اسماعیل از استار آویخته و آنقدر گریسته که سرشک چشمانش استار کعبه را خیس کرده است . به سرعت به همان محل نخستین برگشتم ، باز اسماعیل را در میان میخوران دیدم . درباره به بیت بازگشتم، دیدم اسماعیل همچنان دست در استار کعبه مى‌گرید. متحیر شده بودم. موضوع را به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم . امام فرمودند: فرزندم اسماعیل گرفتار شیطانى شده است که به صورت او در مى آید!
آیا در پاکى اسماعیل و در دفاع از او حدیثى بهتر از این مى توان یافت؟ پس ناگزیر، احادیثى را که از او بد مى‌گویند باید دور ریخت و یا آنها را به غرضهاى ویژه حمل کرد؛ زیرا اگر اسماعیل آدمى وارسته نبود، هرگز امام صادق (علیه السلام) در سفر و حضر او را با خود همراه نمى برد، چنانکه عبدالله را که فرزند ناصالحى بود از خود راند.
شیخ مفید در «ارشاد» مى نویسد: عده کمى در زمان حیات امام صادق (علیه السلام) معتقد بودند که امامت پس از رحلت او از آن اسماعیل است؛ لیکن آنان نه از اصحاب امام بودند و نه از نزدیکان او، بلکه اشخاصى دور و بیگانه بوده‌اند و پس از شهادت آن حضرت دو گروه شدند: گروهى از آن اعتقاد بر گشتند و به امامت حضرت موسى کاظم (علیه السلام) معتقد شدند؛ گروهى دیگر بر این عقیده ماندند و چون اسماعیل در گذشته بود، به امامت فرزند او محمد عقیده پیدا کردند . در این میان گروه سومى هم وجود دارند که اسماعیل را زنده مى‌پندارند و آنان بسیار اندکند و به هر حال فرقه اسماعیلیه کسانى هستند که امامت را از آن اسماعیل و فرزندان او تا آخرالزمان مى‌دانند.

عبدالله افطح :
عبدالله بزرگترین فرزند امام صادق (علیه السلام) پس از اسماعیل بوده و لذا برخى راه خطا رفته و پنداشتند که امامت بعد از فوت پدر از آن اوست . اینان دیده بودند که فرزند بزرگتر به امامت مى‌رسد ولى غافل از آن بودند که پسر بزرگتر وقتى مى تواند امام باشد که بى عیب و نقص باشد و در پاهاى عبدالله عیب وجود داشته و باصطلاح «افطح» بوده است و بدین مناسبت پیروان او را فطحیه نامیده‌اند.
او متهم به مخالفت با پدر در اعتقادات بوده و با حشویه رفت و آمد و به مذهب مرجئه تمایل داشته است ؛ از این رو مانند دیگر فرزندان امام نزد او موقعیتى احترام آمیز نداشته است .9 گاهى پدر، او را سرزنش مى‌کرد و پند و اندرز مى‌داد ، لیکن آن همه سرزنش و پند سودمند نمى‌شد.
روزى امام صادق (علیه السلام) به وى گفت : چرا مانند برادرت نیستى؟ به خدا سوگند نور هدایت ، در سیماى او مى‌شناسم!
عبدالله : چرا ؟ مگر پدر و مادر ما یکى نیست؟
امام : او پاره تن من است، ولى تو فقط فرزند منى.10
به گمانم مقصود امام از اینکه چرا مانند برادرت نیستى ، فقط اسماعیل بوده است ؛ چون او تنها برادر ابى و امى عبدالله بوده، نه موسى کاظم (علیه السلام) و همین حدیث نشانگر منزلت والاى اسماعیل نزد خدا و نزد پدر و دلیل بى اعتبارى و بى ارزشى عبدالله افطح نزد خدا و نزد پدر مى‌باشد.
به هر حال، عبدالله بر این اساس که او بزرگترین فرزندان امام است، پس از رحلت پدر مدعى امامت شد و حضرت صادق پسرش کاظم (علیه السلام) را از این جریان آگاه کرده و فرموده بود با او درگیر نشود و سخن نگوید که در کوتاه مدت خواهد مرد، و جریان همانطور که امام فرموده بود، رخ داد.11
وقتى عبدالله مدعى امامت شد، جمعى از اصحاب امام صادق (علیه السلام) از او پیروى کردند؛ لیکن اکثر آنان بعداً از او برگشتند و به امامت حضرت موسى کاظم (علیه السلام) معتقد شدند ، زیرا دعوى عبدالله را سست دیدند و حق را نزد ابوالحسن موسى (علیه السلام) یافتند و دلایل امامت را در او دیدند.
از جمله اشخاصى که براى کشف حقیقت نزد عبدالله رفتند، هشام بن سالم و مؤمن الطاق بودند. هنگامى که اینان پیش عبدالله رفتند، مردمى دور او را گرفته و بر وى خیره بودند.
هشام و مؤمن از او سؤال کردند: زکات در چه مقدار مال واجب مى‌شود؟
عبدالله : در دویست ، پنج تا.
– دریکصد تا چقدر؟
عبدالله : دو درهم و نیم.
– به خدا سوگند مرجئه چنین نمى‌گویند.
عبدالله : نه به خدا قسم من نمى‌دانم مرجئه چه مى‌گویند!
هشام و مومن دانستند که عبدالله امام نیست و در دعوى خود صادق نمى باشد آنان حیران و سرگردان از خانه او خارج شدند و نمى دانستند به کجا رو کنند؛ لذا در یکى از کوچه‌هاى مدینه نشسته و گریه سر دادند و با خود مى‌گفتند: نمى‌دانیم چه کنیم و به چه کسى بگرویم به مرجئه ، به قدریه، به زیدیه، به معتزله و یا به خوارج؟
در این هنگام هشام پیرمردى را دید که به او اشاره مى کند و چون هشام آن پیرمرد را نمى‌شناخت ، به مؤمن گفت: گمان مى‌کنم او از جاسوسان منصور است که این روزها در مدینه پخشند و مى خواهند بدانند که شیعیان جعفر صادق (علیه السلام) به چه کسى مراجعه مى‌کنند و بر او اتفاق نظر دارند تا او را گردن زنند؛ پس تو از من دور شو ! چون او با من کار دارد، نه با تو .
در این موقع مؤمن الطاق ازهشام دور شد و هشام به دنبال آن پرمرد راه افتاد ، تا به خانه ابوالحسن موسى کاظم (علیه السلام) رسیدند . او هشام را رها کرد و رفت. خادمى که دم در خانه بود، گفت : بفرمائید تو، خداوند شما را مورد رحمت قرار دهد. هشام داخل شد و حضرت بدون مقدمه به او گفت : … نه به سوى مرجئه ، نه به قدریه ، نه به زیدیه، نه معتزله و نه به خوارج !!
هشام که امام عصر خود را شناخته بود ، از نزد او بیرون آمد و مؤمن الطاق را دیدار کرد و در پاسخ او که از ماجرا پرسیده بود ، داستان را بتفصیل تعریف کرد.
مفضل نیز با ابوبصیر ملاقات کرد و با هم نزد امام کاظم (علیه السلام) رفتند و حقانیت آن بزرگوار بر آنان آشکار شد. از این پس ، هشام با فوج فوج شیعیان ملاقات و آنها را با امام موسى کاظم (علیه السلام) آشنا مى‌کرد و بدین وسیله رستگار مى‌شدند ، جز عده‌اى کم مانند عمار ساباطى و یارانش.
اما عبدالله رفته رفته بیشتر شناخته مى‌شد و جز اندکى از مردم به خانه او تردد نمى کردند و چون او پى برد که هشام در ارشاد مردم نقش فعال دارد، عده‌اى را به مزدورى گرفت که او را مورد ضرب و هتک قرار دهند.
عبدالله همچنان بر دعوى امامت اصرار داشت، تا اینکه پش از هفتاد روز از شهادت امام صادق (علیه السلام) جان سپرد و بقیه پیروان او از وى برگشتند ، جز جمعى ناچیز که به فطحیه معروفند و آنان نیز که واپسینانشان بنى فضال بودند بکلى منقرض شده‌اند.12
اسحاق : او مردى فاضل ، صالح، متقى و مجتهد بوده و مردم از وى احادیث و آثار علمى فراوانى نقل کرده‌اند.
ابن کاسب 13 هرگاه از او حدیث روایت مى‌کرده ، مى‌گفته است : حدیث کرد مرا ئقه مرضى اسحاق بن جعفر.
اسحاق به امامت برادرش موسى بن جعفر (علیه السلام) عقیده داشته و حتى خود از راویان احادیث و نصوص بر امامت موسى کاظم از طریق امام صادق و على بن جعفر (علیه السلام) بوده و فضل و تقواى این دو برادر یعنى اسحاق و على مورد اتفاق همه بوده است .14
اسحاق از جمله شاهدان وصیت امام موسى (علیه السلام) براى فرزندش امام هشتم بوده و از آثار فضیلت و تقوایش آنکه او مدافع امام رضا بوده است موقعى که برخى برادران آن حضرت پس از رحلت امام کاظم (علیه السلام) نزد قاضى مدینه شکایت کردند و یکى از آنها به نام عباس بن موسى اظهار داشت: خداوند قاضى را صلاح بخشد و مردم را ازوجودش بهره‌مند سازد؛ در زیر این کتاب (نامه مهر و موم شده) گنج و گوهرى است و برادرمان رضا مى‌خواهد آن را فقط از آن خود کند و پدرمان جز آن، چیز دیگرى باقى نگذاشته و آن را هم در اختیار وى گذاشته و ما را تحت تکفل او قرار داده است و اگر مى‌خواستم ، جلوى مردم راز را فاش مى‌ساختم.
در این هنگام ابراهیم بن محمد 15 به وى پرید و گفت : اگر چیزى بگوئى ، به خدا سوگند راست نخواهى گفت و ما آن را نخواهیم پذیرفت و تو نزد ما سرزنش شده و رانده شده خواهى بود. ما تو را از خردسالى و هم اکنون به دروغگوئى مى‌شناسیم و پدرت بهتر از همه تو را مى‌شناخت و در تو خیر و نیکى سراغ نداشت و از ظاهر و باطن تو آگاهى کامل داشت و حتى دو عدد خرما را نیز به طور امانت نزد تو نمى‌گذاشت.
سپس عمویش اسحاق بن جعفر بلند شد و یقه او را گرفت و گفت: تو بسیار بى خرد و احمق هستى. بساطت را جمع کن! سابقه‌ات پیش ما معلوم است .
آنگاه همه حاضران به یارى اسحاق و تؤیید گفته‌هاى او بپا خاستند.16
جز ابن کاسب و ابن عینیه ، اشخاص دیگرى نیز از اسحاق بن جعفر نقل حدیث کرده‌اند، که از آن جمله‌اند: بکربن محمدازدى، یعقوب بن جعفر جعفرى و عبدالله بن ابراهیم جعفرى و وشا.17
محمد بن جعفر : او مردى شجاع و سخى و زاهد بود . یک روز در میان، روزه مى‌گرفت و همسرش خدیجه دختر عبدالله بن حسین مى‌گفته: محمد با لباسى نو و مرتب از نزد ما بیرون مى‌رفت و به هنگام بازگشت، مى‌دیدیم که آن را به مستمند و بیچاره‌اى بخشیده است . او همه روز گوسفندى براى پذیرائى ازمهمانانش سر مى‌برید و از بس زیبا و نیکو صورت بود «دیباج» نامیده مى شد.
محمد ، به زیدیه متمایل و به قیام مسلحانه معتقد بوده است و به سال 199 ق . در مکه علیه مأمون عباسى قیام کرد و زیدیه جارودیه هم از او پیروى کردند.
وقتى که عده‌اى براى خلافت با وى بیعت کردند و او مردم را به سوى خود خواند و عنوان امیرالمؤمنین بر خود نهاد، امام رضا (علیه السلام) نزد او رفت و فرمودند: اى عمو! پدر و برادرت را تکذیب مکن! این دعوى تو سر نمى‌گیرد.
از قضا زمانى درنگ نکرد تا اینکه عیسى جلودى به جنگ محمد رفت و شکستش داد . او امان خواست و لباس سیاه که شعار عباسیان بود به تن کرد و بر منبر رفت و خود را از خلافت خلع و خلافت مأمون را رسمى اعلام کرد.
روزى که محمد مى‌خواست با سپاه جلودى برخورد کند، امام رضا (علیه السلام) توسط شخصى به نام «مسافر» که از خدمتکاران امام بود، به وى پیغام داد که با جلودى نجنگد که شکستش حتمى است . امام به آن شخص سفارش کرده بود که نگوید این سخن را از سوى چه کسى مى‌گوید و در صورت اصرار، به وى بگوید که در خواب دیده‌ام.
هنگامى که «مسافر» فرستاده امام رضا (علیه السلام) نزد او آمد و جریان را به وى گفت: محمد پرسید که این سخن از کجا مى‌گوئى؟
«مسافر» پاسخ داد که خواب دیده‌ام . محمد با استهزاء و نیشخند گفت : بنده خدا بى طهارت خوابیده و خواب آشفته دیده است .
اتفاقاً امر آنگونه شد که «مسافر» از قول امام رضا (علیه السلام) گفته بود و پس از آنکه محمد از دعوى خلافت کناره گرفت و استعفا داد جلودى او را نزد مأمون فرستاد؛ اما مأمون او را بسیار احترام کرد و در کنار خویش نشانید و صله و احسان فراوان به او کرد.
محمد همچنان در خراسان در دربار مأمون بسر مى‌برد و در مرکب بنى اعمام او حرکت مى کرد و رفتار مأنون با وى استثنائى بود وکمتر پادشاهى با زیردستانش چنان رفتار مى کرد . محمد همیشه همراه جمعى ازآل ابى طالب حرکت مى‌کرد و به دربار خلیفه مى‌آمد. مأمون خوش نداشت طالبیانى که در سال دویست بر وى خروج کرده بودند و او به همهشان پناه داد بود همراه محمد حرکت کنند و دستور داد که همراه محمد بن جعفر نیایند، بلکه با عبدالله بن حسین همراهى کنند؛ ولى آنان دستور را نادیده گرفتند و به صورت اعتصاب در خانه‌ها نشستند . از این رو دستور ثانوى از طرف خلیفه صادر شد که با هر کس دوست دارید، همراهى کنید ، و آنان به هنگام آمدن به دربار خلافت با محمد بن جعفر همراه مى‌شدند و اگر او بر مى‌گشت آنان نیز بر مى گشتند.!
موقعى که محمد بر مأمون عباسى خروج کرد، حضرت رضا (علیه السلام) از او روى بگردانید و همراهى نکرد و فرمودند: مصمم هستم که با او زیر یک سقف ننشینم . عمربن زید که در حضور ابى الحسن (علیه السلام) بوده، مى‌گوید: در دل خویش گفتم امام ما را به نکوئى و صله رحم فرمان مى دهد، لیکن خود با عمویش چنین رفتار مى کند! آنگاه حضرت ابى الحسن الرضا (علیه السلام) رو به من کرد و فرمودند: همین رفتار من با عمویم صله و نیکى به او است ؛ چون اگر او نزد من بیاید و حرفهایش را بزند ، مردم به توهم تأیید من ، او را تصدیق خواهند کرد؛ اما اگر پیش من نیاید و من نیز نزد او نروم مردم سخنان او را نخواهند پذیرفت .18
محمد بن جعفر بیمار شده بود. به امام رضا (علیه السلام) خبر دادند که چانه محمد را کشیده‌اند و او در حال مرگ است . امام با تنى چند از اصحاب و یارانش به عنوان عیادت بر بالین محمد حاضر شدند و دیدند که او را رو به قبله خوابانده‌اند و برادرش اسحاق و دیگر طالبیان بر او مى‌گریند امام رضا (علیه السلام) نشست و نگاهى به چهره محمد انداخت و تبسم کرد . برخى از حاضران این تبسم را خوش نداشتند و آن را شماتت تلقى کردند . وقتى امام به قصد نماز در مسجد از خانه محمد خارج مى شد، یاران امام گفتند: فدایتان شویم ، بعضى از حاضران به هنگام تبسم شما چیزى گفتند که ما را خوش نیامد.
امام فرمودند: تبسم من براى این بود که مى‌دیدم اسحاق براى محمد مى‌گرید . به خدا سوگند او پیش از محمد خواهد مرد و محمد بروى خواهد گریست . 19 از قضا محمد از آن بیمارى شفا یافت، ولى اسحاق درگذشت و این جریان از جمله معجزات حضرت رضا (علیه السلام) محسوب مى‌گردد.
در زمانى که محمد در خراسان مى‌زیست ، در برابر تاج و تخت مأمون چندان هم خاضع نبود و هر چند که او در شهر تحت نظر بود مع ذلک اباى نفس و عزت خود را کاملاً حفظ مى‌کرد.
روزى غلامان ذوالریاستین یعنى سهل بن فضل وزیر مأمون، خدمتکاران محمد را بر سرخرید هیزم کتک زده بودند . به محض اینکه جریان به گوش محمد رسید با خشم و عصبانیت در حالیکه بیژامه و عبائى به تن داشت با یک عصا از خانه بیرون آمد و زیر لب زمزمه مى‌کرد: مرگ از این زندگانى ذلتبار بهتر است : عده‌اى هم به دنبال او راه افتاده بودند، تا اینکه او شخصاً غلامان وزیر را تنبیه کرده و هیزمها را از دستشان پس گرفت.
خبر به گوش مأمون رسید. به وزیرش دستور داد که خود پیش محمد رود و از وى عذرخواهى کند و فضل بن سهل امتثال کرد و به طرف منزل محمد راه افتاد.
به محمد اطلاع دادند که وزیر به خانه او مى‌آید . محمد گفت : او باید روى زمین بنشیند . و آنگاه به خدمتکارش گفت که فرش را جمع کند و فقط تشکى مانده که محمد روى آن نشسته بود. فضل وارد شد، محمد روى تشک خود او را جا داد، لیکن فضل روى زمین نشست و از اسائه ادب غلامان و خدمتکارانش پوزش طلبید و سپس برخاست و رفت.20
محمد بن جعفر در خراسان درگذشت و مأمون که به قصد دیدن او بیرون آمده بود، هنگامى رسید که جنازه را حرکت داده بودند . وفتى تخت روان را دید، از مرکب پائین آمد و پیاده به راه افتاد و داخل میان دو ستون شد تا جنازه براى برگزارى نماز آماده گر دید . مأمون جلو آمد و بر محمد نماز گزارد و سپس تا کنار قبر او را تشییع کرد و شخصاً داخل قبر شد و پس از پایان مراسم تلقین از گور بیرون آمد و در کنار آن ایستاد تا کار دفن تمام شد.
عبدالله بن حسن ضمن دعا و سپاسگزارى گفت: اى امیر! خودتان را به زحمت انداختید؛ بهتر بود سواره حرکت مى‌کردید.
مأمون در پاسخ گفت : این رحم و خویشیى است که از دویست سال پیش برید شده است .
محمد بن جعفر به هنگام وفات بسیار بدهکار بود. اسماعیل بن محمد خواست فرصت را غنیمت شمرده و از مأمون که روى قبر ایستاده بود تقاضاى پرداخت آنها را کند؛ از این رو به برادرش که در کنارش بود پیشنهاد کرد که راجع به بدهیهاى محمد صحبت کند که فرصتى مناسبتر از این پیدا نخواهد شد. اما مأمون خود پیشدستى کرد و پرسید: ابوجعفر چقدر بدهکار است ؟
اسماعیل : بیست و پنج هزار دینار.
مأمون: خداوند بدهیهاى او را داد. به چه کسى وصیت کرده است و وصى او کیست؟
اسماعیل : به فرزندش یحیى که در مدینه بسر مى‌برد.
مأمون: او در مدینه نیست، در مصر بسر مى‌برد. ما مى‌دانستیم که او در مدینه نمانده، ولى دوست نداشتیم محمد را از این امر آگاه سازیم که او ناراحت مى‌شد؛ زیرا مى‌دانست که ما به خروج او از مدینه رضا نداشتیم.22
على بن جعفر: او مردى فوق‌العاده با جلالت و با فضیلت بوده است و در وثاقت و مورد اعتماد بودن او در نقل حدیث ،احدى تردید ندارد و هر کس کتب حدیثى را بررسى کند، خواهد دید که او از برادرش امام موسى کاظم (علیه السلام) چقدر حدیث روایت کرده، که همگى حکایت از دانش و معرفت وى مى‌کند.
شیخ مفید طاب ثراه مى‌نویسد: على بن جعفر مردى بوده کثیرالروایت ، محکم کار، محتاط و متقى و پرفضیلت . او ملازم برادرش موسى بن جعفر (علیه السلام) بوده و حدیث فراوان از او روایت کرده است.23
على توجه زیاد به برادرش حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) داشته و دائماً با او در ارتباط بوده و مى‌کوشیده که احکام دینى‌اش را از امام و پیشوایش بیاموزد؛ از این رو مسائل زیادى از امام موسى کاظم (علیه السلام) روایت کرده و سؤال و جوابهاى مستقیم با آن حضرت داشته که مشهور است .
دربارها نص بر امامت حضرت موسى کاظم (علیه السلام) ، او و برادرش اسحاق بن جعفر که هر دو در فضل و تقوى سرآمد بوده‌اند، حدیث فراوان کرده‌اند. از دیگر نشانه‌هاى تقوى و پرهیز گارى على بن جعفر آنکه او به امامت امامان بعد از برادرش موسى کاظم (علیه السلام) نیز اذعان و اعتقاد داشته هر چند که خود مردى سالخورده ، فاضل و جلیل‌القدر بوده است؛ زیرا این فضائل مانع از آن نبوده که او به حقیقت اعتراف کند ومطابق آن عمل نماید، بلکه این کمالات مایه بصیرت و هدایت بیشتر او مى‌شده است .
مردى که گویا از واقفیه بوده از على بن جعفر راجع به حضرت امام کاظم (علیه السلام) سؤال کرد . او در پاسخ گفت : امام در گذشته است.
مرد واقفى : از کجا مى‌دانى که او در گذشته است.
على بن جعفر: دارائى او به عنوان میراث تقسیم شده و همسرانش شوهر کرده‌اند و امام پس از او هم لب به سخن گشوده و بر کرسى امامت نشسته است.
مرد واقفى : او چه کسى است ؟
على بن جعفر: فرزندش امام على الرضا.
مرد واقفى : او چه شده است ؟
على بن جعفر: او هم بدرود حیات گفته و چشم از این جهان بسته است.
مرد واقفى : این را از کجا دانسته‌اى؟
على بن جعفر: دارائى و ثروت او هم تقسیم شده و زنانش ازدواج کرده‌اند و امام پس از او معین گردیده است.
مرد واقفى : او کیست ؟
على بن جعفر: پسر او ابوجعفر جواد.
مرد واقفى : آیا تو با این سن و سال و با این جلالت و عظمت و با اینکه فرزند جعفر بن محمد هستى، درباره این پسر بچه چنین عقیده دارى و او را امام مى‌دانى؟!
على بن جعفر: گویا تو شیطان هستى!
آنگاه درست بر ریش خود گذاشت و رو به آسمان کرد و گفت : من چه کنم؟ خداوند این پسر بچه را شایسته امامت دانسته و مرا با این ریش سفید، اهل و شایسته ندانسته است .24
به حقیقت سوگند که تقوى، پایدارى و حق طلبى همین است و مرد حق کسى است که مغرور این برتریهاى ظاهرى نشود و کبر سن و داشتن فضل و معلومات که احیاناً موجب غرور و طغیان نفس مى شود او را نفریبد.
رفتار على بن جعفر با امام جواد (علیه السلام) همیشه مانند مرید با مراد و مأموم با امام خویش بوده است و هرگز عموى بزرگ بودن مانع از آن نبوده که او در انجام وظیفه کوتاهى کند، بلکه گاهى جمله «قربانت گردم» به امام جواد (علیه السلام) مى‌گفته است .
یک روز امام جواد علیه السلام مى خواست فصد کند، یعنى براى درمان از بدنش خون بگیرد. موقعى که طبیب خواست رگ امام را ببرد على بن جعفر جلو آمد و گفت: اى سرور من ! اجازه دهید نخست از من شورع کند، بلکه از تیزى تیغ کاسته شود. و بعد از آنکه امام جواد (علیه السلام) بلند شد که بیرون رود، او بپا خاست و کفشهاى امام را جفت کرد.25
روزى ابوجعفر محمد جواد (علیه السلام) وارد مسجد رسول الله مى‌شد . تا چشم على بن جعفر به امام افتاد، بدون کفش و عبا بیرون پرید و به استقبال امام شتافت و او را تعظیم نمود و بر دست مبارکش بوسه زد. آنگاه امام به على بن جعفر فرمودند: اى عموى من، بفرمائید بنشینید! خداوند شما را مورد لطف و مرحمت قرار دهد.
على بن جعفر عرض کرد: اى سرور من! چگونه من بنشینم در حالیکه شما هنوز ایستاده‌اید؟
پس از آنکه امام از آنجا گذشت و به جایگاه خود رفت، اطرافیان على بن جعفر به سرزنش او زبان گشودند و گفتند: شما عمومى پدر او هستید؛ چگونه با او که نوجوانى است، اینگونه رفتار مى‌کنید؟.
على بن جعفر در پاسخ آنها گفت : ساکت باشید! آنگاه دست بر محاسن خویش گذاشت و گفت : – خداوند این ریش سفید را شایسته امامت ندانسته، اما این جوان را اهل و شایسته دانسته و بر این جایگاه قرارش داده است . شما مى‌گوئید من فضیلت و شایستگى او را نعوذ بالله منکر شوم؟ نه، بلکه من بنده و خدمتکار او هستم.26
این است آن نفس قدسیه‌اى که هر کس داراى آن باشد، حق را شناخته و از آن پیروى مى کند و هرگز به دنبال تعصب و هوى نمى‌رود و گرفتار غرور و خودپسندى نمى‌گردد. بلکه از آثار خودشناسى و خود دوستى آن است که انسان از فرمان آفریدگارش (جل شانه) اطاعت کند و در اطاعت اولیاء الله و صاحبان امر باشد.
این گوشه‌اى بود از شرح حال على بن جعفر که نشانگر دل پاک و نفس قدسى او است و حاکى از روح تعبد و خداشناسى و شناخت او نسبت به حجتهاى الهى در میان بندگانش .
على بن جعفر را در نسبت به سرزمین «عریض» در نزدیکى مدینه که در آنجا سکونت داشته است عریضى هم مى‌نامیدند و اسماعیل هم در همانجا درگذشت و بالاخره على داراى فرزندانى بوده که به همین عنوان عریضى معروفند.
یکى دیگر از فرزندان امام، عباس بن جعفر است . شیخ مفید او را مردى شریف و فاضل خوانده ونگارنده، شرح حال دیگرى جز آنچه که شیخ مفید (طاب ثراه) بدان پرداخته است، راجع به او چیزى نجستم.27
امام موسى کاظم (علیه السلام) نیز یکى دیگر از اولاد حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) است، که به عقیده شیعه امامیه، امامت پس از درگذشت پدر به او رسیده است .

پی نوشت ها:

1- نگاه کنید به خرائج و جرائح ، بحارالانوار ، علل الشرایع و کفایأ الاثر در شرح حال و ترجمه امام صادق (علیه السلام) .
2- مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 281.
3- وسائل الشیعه ، ج 10، ص 426، 253 و 255 و 260.
4- الارشاد، ص 284.
5- اصول کافى ، ج 1، ص 309.
6- رجال ابو على.
7- ارشاد مفید، ص 285.
8- مردم، همواره به پیروى از امام صادق بر کفن‌هاى مرده‌هایشان همین جمله را مى‌نویسند و برخى عوام، حتى کلمه اسماعیل را هم مى‌نویسند.
9- منظور او از خدا در اینجا، امام صادق (علیه السلام) است و این شماتت و زخم زبانى بوده است از آن دشمن اهل بیت ، ولا شیعه ، امام را خدا نمى داند و غالیان حسابى دیگر دارند.
10- ارشاد مفید ، ص 285.
11- اصول کافى ، ص 310.
12- رجال کشى ، ص 219 ، چاپ مؤسسه اعلمى.
13- رجال کشى، ص 219 ، ارشاد مفید ، ص 286.
14- در کتب رجالى هر چند تتبع کردیم نام و نشانى از ابن کاسب نجستیم و طریحى و کاظمى و اسحاق را با روایت ابن کاسب از وى، ممتاز مى دانند . ولى به هر حال شرح حالى از او ارائه نداده‌اند و این امتیاز را درباره سفیان بن عینیه نیز گفته‌اند. اما او غیر از ابن کاسب است .
15- ارشاد مفید، ص 286.
16- ظاهراً مقصود ، همان فرزند اسماعیل بن جعفر است .
17- اصول کافى ، ج 1، ص .317 این داستان بتفصیل در این کتاب آمده است .
18- بکر بن محمد از روایان امامان صادق ، کاظم و رضا (علیه السلام) بوده و از افراد مورد وثوق مى‌باشد که جز از اشخاص موثق، حدیث نقل نکرده است . یعقوب بن جعفر از روایان اسحاق است و شیخ کلینى درباب میلاد امام کاظم (علیه السلام) و در کتاب نکاح، از او روایت کرده است و همین ، دلیل بر وثاقت اوست، ولى علماى رجال کمتر به ترجمه و شرح حال او پرداخته‌اند و نسب او به جعفر بن ابى طالب مى‌رسد . عبدالله بن جعفر عمومى همین یعقوب بن جعفر است که فردى موثق و راستگو بوده و وشا هم از روایان امام رضا (علیه السلام) و فردى مورد وثوق بوده است .
19- ارشاد مفید، ص 286.
20- بحارالانوار ، ج 47، ص 246.
21- همان کتاب و همان صفحه.
22- ارشاد مفید ، ص 286.
23 و24- ارشاد مفید ، ص 287.
25- رجال کشى ، ص 364.
26- رجال کشى ، ص 365.
27- اصول کافى ، ج 1، ص 322.
منبع: صفحاتى از زندگى امام جعفر صادق (علیه السلام)