نویسنده: جواد ذوالجلالی
روزی که رسول خاتم(صلی الله علیه و آله و سلم) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن‌و عترت) را به مردم معرفی کرد و برای نجات از گمراهی، تمسک به«ثقلین» را توصیه فرمود، اهل‌بیت‌خویش را نیز به عنوان قرآن‌شناسان خبیر معرفی کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرندو شاگردی عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) ، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره‌گیری ازآن و جایگاه کلام الهی، سخنان نغز بسیاری دارد که در این نوشته‌به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیه‌های حضرتش اشاره‌می‌کنیم، باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق(علیه السلام) سرمشق‌بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب‌سازد.
1- قرآن، تجلی‌گاه خدا
کلام الهی، جلوه‌ای از قدرت و علم و حکمت‌خداست و آیات قرآن،هریک نشانه‌ای از عظمت الهی است. امام صادق(علیه السلام) در زمینه جلوه‌گاه‌بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشم‌های بیدار ودلهای آگاه می‌فرمایند: (لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون) (1)
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدارا نمی‌بینند.
2- گنجینه کامل
معارف قرآن بی‌پایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شیی‌ء)است; بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان وسرنوشت آیندگان و دانشهای آسمان و زمین باید به قرآن نگریست وبه کمک اهل‌بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره‌گرفت. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند:
«خداوند بی‌همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش‌از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است…»
و در سخن (2) دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره‌می‌فرمایند:
(ان الله انزل فی‌القرآن تبیان کل شی‌ء، حتی و الله ما ترک شیئایحتاج العباد الیه الا بینه للناس…) (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ‌چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم‌بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن‌این عهدنامه را بیان می‌کند. در عهد نامه باید نگریست، به آن‌باید پای‌بند بود، مفاد آن را نباید زیر پاگذاشت. امام صادق(علیه السلام)درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هرروز، چنین‌می‌فرمایند:
«القرآن عهدالله الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلم ان ینظرفی‌عهده و ان یقراء منه فی‌کل یوم خمسین آیه» (4)
قرآن عهد خداوند نسبت‌به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان‌مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن‌احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(علیه السلام) وقتی می‌خواست قرآن‌تلاوت کند، قرآن را که به دست راست‌خویش می‌گرفت، دعایی می‌خواندکه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این‌کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت‌آموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این‌کتاب، پند می‌گیرند و از نافرمانی‌ات پرهیز می‌کنند. وقتی کتاب تورا می‌خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالی از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم‌و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بی‌ثمرمساز.» (5)
4- آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس‌گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند:
«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجابها من کان قبلکم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)
برشماباد قرآن! هر آیه‌ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به‌محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه رادیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت)بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه‌ای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر می‌گذارد و قرآن هدایتگر قاری‌می‌شود.
5- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تادامنه قیامت استمرار می‌یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی‌است، مشمول مرور زمان نمی‌شود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمی‌گردد. امام‌صادق(علیه السلام) در تشریح بعثت‌های سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت‌رسول خاتم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌رسد و می‌فرمایند: «تا آن که محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و قرآن‌را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت‌حلال است و حرام آن تا روز قیامت‌حرام می‌باشد.»
و در سخنی (7) دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون‌جریان شب و روز و ماه و خورشید می‌داند. با بیان امام صادق(علیه السلام) راه‌براندیشه کسانی که احکام خدا را مقطعی و دوره‌ای می‌دانند و عصرحاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمی‌دانند و قوانین وحی رابرای تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونی کافی نمی‌بینند،بسته می‌شود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب‌ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی‌شود و پیوسته‌معارف آن برای همه اقشار در همه زمانها درخشندگی و آموزندگی‌دارد.
امام صادق(علیه السلام) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت‌همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می‌پرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسی، تازه‌تر و شاداب‌تر می‌شود و هرگزکهنه نمی‌شود.؟
امام صادق(علیه السلام) در پاسخ می‌فرمایند:
«لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون‌ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه.» (8)
برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص‌قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه‌جاوید پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای‌فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‌شود. حفظ کردن بایدهمراه با عمل باشد و یاد دادن و یادگرفتن به قصد اجرای‌فرموده‌های خدای متعال. حضرت صادق(علیه السلام) فرموده است: «الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره‌الکرام البرره» (9)
کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران‌والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می‌فرمایند:
«ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه» (10)
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یادر حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام‌صادق(علیه السلام) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی‌اضاعه حدوده» (11)
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می‌پردازند و در ورای‌جلوه‌های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخوردتشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشورآسمانی نیست.
8- ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو،ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و… وهم آداب باطنی و حالت‌های روحی و توجه قلبی و عنایت‌به کلام خداو پیداکردن حالت‌خشوع و تذکر و تاثیر پذیری ازتلاوت، این نکات‌در کلمات امام صادق(علیه السلام) بسیار بیان شده است. به برخی از این‌رهنمودها اشاره می‌شود. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می‌شود، برتولازم است گوش بدهی و سکوت وتوجه داشته باشی:
«اذا قری‌ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع» (12)
این همان نکته قرآنی است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است:
(و اذا قری‌ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن دیگری به نقل ازحضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید که: «راه‌قرآن» را نظیف و پاکیزه کنید. می‌پرسند: راه قرآن چیست؟
می‌فرمایند: دهان‌دهان‌یتان. می‌پرسند: چگونه؟ می‌فرمایند: بامسواک. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(علیه السلام) فرموده است: کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت‌حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت راچگونه می‌خوانی و با منشور لایت‌خویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ می‌دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه‌امتثال و فرمان برداری می‌کنی؟! در آیه‌های وعد و وعید، درنگ کن،در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت‌ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!… (14)
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری‌از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(علیه السلام)فرموده است: «ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن»
قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگیر قرآنی که در کشورمان وجود دارد و این همه‌نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظوخواندن و مفاهیم آیات، برگرد محور نورانی قرآن جذب کرده است،قابل ستایش و مایه شکر و سپاس است. انس با قرآن، دلهای جوانان‌را روشن و زندگیهاشان را با صفا می‌کند و عامل جذب آنان به پاکی‌و راه خدا می‌شود.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در می‌آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه می‌سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرئی القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره‌الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم‌القیامه.» (16)
بخصوص، خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجره‌های داوودی از آن‌هابه گوش می‌رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم‌کتاب خدایی‌اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری می‌کنند،مشمول رحمت‌خدا و هدایت قرآنی می‌شوند. این گونه خانه‌های نورانی‌از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(علیه السلام)می‌فرمایند:
خانه‌ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت می‌کند، برای اهل‌آسمان نورانی دیده می‌شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره‌درخشان را می‌بینند. (17)
10- نکته‌های دیگر
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق(علیه السلام) گهرهای فراوانی‌وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول‌می‌انجامد. عصاره و خلاصه‌ای از آن مضامین را که در برخی روایات‌دیگر آمده است، تقدیم می‌کنیم.
امام صادق(علیه السلام)، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه می‌داند و بهره‌گیری از قرآن را برای کسانی روا می‌شمرد که‌به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه می‌شوند و گمراه‌می‌کنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان‌می‌کند و می‌فرمایند: قرآنی که خوانده نمی‌شود و غبار بر آن‌می‌نشیند، روز قیامت‌به درگاه خدا شکایت می‌کند. تلاوت راستین راآن می‌داند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می‌رسند،می‌ایستند و تامل می‌کنند. اهل‌بیت علیهم السلام را وارثان کتاب‌خدا و برگزیدگان خلق می‌شمرد و از این خاندان به عنوان وجه‌الله،آیات، بینات و حدودالله یاد می‌کند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانی معرفی می‌کند و قرآن را «ثقل اکبر»می‌نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بیناو گشاینده چشم و دل می‌شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن«معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می‌فرمایند: هر چه که از ما برای شمانقل می‌شود، در صورتی که مخالف با قرآن‌باشد ما نگفته‌ایم و شما نپذیرید. او اهل‌بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را خزانه‌داران علم الهی و بازگوکنندکان وحی خدا می‌داند و از تفسیر به‌رای نهی می‌کند و از آن قاری که که به خاطر خود نمایی یا کسب‌درآمد، به قرائت می‌پردازد، نکوهش می‌کند.
پایان بخش نوشته را حدیثی از آن حضرت درباره فضیلت‌سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقدیم امت‌شهید پرور و فجرآفرینان می‌شود. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمودند:
«اقروا سوره الفجر فی فرائضکم و نوافلکم، فانها سوره‌الحسین بن‌علی من قراءها کان مع الحسین فی درجته من الجنه»سوره فجر (18) را در نمازهای واجب و مستحب خود بخوانید، چرا که‌آن، سوره حسین بن علی(علیه السلام) است. هرکس آن را بخواند، در بهشت‌همراه حسین(علیه السلام) و در رتبه و درجه او خواهد بود.
«والفجر» که سوگند خدای ازلی است روشنگر حقی است که با آل علی‌است این سوره به گفته امام صادق(علیه السلام) مشهور به سوره حسین بن علی(علیه السلام) است.
امید است که در سایه رهنمودهای حضرت صادق(علیه السلام)، با چشمه وحی الهی‌آشناتر شویم و «قرآنی» بیندیشیم و «قرآنی» زندگی کنیم.
پی نوشت :
1.بحارالانوار، ج89، (بیروت)، ص107.
2.کافی، ج 2، ص599.
3.بحارالانوار، ج89، ص 81.
4.وسایل الشیعه، ج 4، ص849.
5.بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6.الحیاه، ج 2، ص116.
7.کافی، ج 2، ص 18.
8.بحارالانوار، ج89، ص 15.
9.الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10.همان، ص 155.
11.بحارالانوار، ج 82، ص43.
12.وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13.الحیاه، ج 2، ص 158.
14.بحارالانوار، ج89، ص207.
15.وسائل الشیعه، ج 4، ص857.
16.الحیاه، ج 2، ص 164.
17.کافی، ج 2، ص 610.
18.تفسیر برهان، ج 4، ص457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
