اصول کلی پذیرایی
بهره گیری از غذاهای پاک و پاکیزه در قرآن مجید سفارش شده است. برای مثال در سوره اعراف آیه 32 ( چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟!» بگو: … ) ( 1 ) و آیه 157 ( … آنها را به معروف دستور می دهد، و از منکر باز می دارد؛ اشیای پاکیزه را برای آنها حلال می شمرد، و ناپاکی ها را تحریم می کند؛ و بارهای سنگین، و زنجیرهایی را که بر آنها بود، برمی دارد، …. ) ( 2 )، سوره بقره آیه 168 ( ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گام های شیطان، پیروی نکنید! زیرا او، دشمن آشکار شما است ) ( 3 ) و آیه 173 ( خداوند، تنها گوشت مردار، خون، گوشت خوک و آنچه را نام غیر خدا به هنگام ذبح بر آن گفته شود، حرام کرده است. آن کس که مجبور شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد، گناهی بر او نیست؛ …( 4 )، سوره طه آیه 81 ( بخورید از روزی های پاکیزه ای که به شما داده ایم؛ و در آن طغیان و سرکشی نکنید، که غضب من بر شما وارد شود و … ) ( 5 ) . سوره مائده آیه 4 ( از تو سئوال می کنند چه چیزهایی برای آنها حلال شده است؟ بگو: «آنچه پاکیزه است، برای شما حلال گردیده؛ … ) ( 6 )، آیه 87 ( ای کسانی که ایمان آورده اید! چیزهای پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است، حرام نکنید! و از حد، تجاوز ننمایید! زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمی دارد ) ( 7 ) و آیه 88 ( و از نعمت های حلال و پاکیزه ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید! و از مخالفت خداوندی که به او ایمان دارید، بپرهیزید ). ( 8 )
رعایت اصول صحیح بهداشتی به هنگام استفاده از هر نوع خوراکی یا نوشیدنی ضروری است. شستشوی مرتب دست ها، شستشوی کامل خوراکی هایی مانند میوه و خرما و نیز ظروفی که از آنها استفاده می کنیم مانند ؛ استکان، لیوان، قاشق و چنگال و بشقاب ضرورتی اجتناب ناپذیر است. ظروف مورد استفاده می توانند منشاء مهمی برای انتقال بیماری های روده ای باشند. هر چند استفاده از لیوان های یک بار مصرف در مساجد متداول است، اما کیفیت ظروف یکبار مصرف و تماس با دست افراد توزیع کننده نیز نباید از نظر دور بماند. به هر حال در صورت استفاده از ظروف دائمی باید بعد از هر بار مصرف، کاملاً شسته شوند و با مواد گندزدا مطابق دستورالعمل های مربوطه گندزدایی کامل انجام شود.
خرما، شیرین، حلوا و شله زرد از خوراکی های دیگری است که معمولاً در مساجد به صورت نذری توزیع می شود. باید توجه کافی مبذول شود که در توزیع آنها از تماس مستقیم دست یا برداشتن افراد با دست یا استفاده از قاشق مشترک پرهیز شود. زیرا در صورتی که این مواد با رعایت اصول بهداشتی در منزل تهیه شده باشد، تماس با دست افراد هنگام استفاده می تواند موجب انتقال بیماری ها و عفونت ها شود.
در تهیه حلوا توصیه می شود از نان بستنی یا کاغذهای مخصوص شیرینی استفاده شود تا تماس دست به حداقل رسانده شود.
برای شله زرد یا هر نوع خوراکی و آشامیدنی گرم نیز باید از ظروف یک بار مصرف گیاهی استفاده کرد.
هنگامی که خرما در مساجد توزیع می شود، امکان گذاشتن ظروف جداگانه برای هسته های خرما وجود ندارد. در این موارد توصیه می شود که فرد دیگری همراه با ظرفی برای هسته های خرما و با فاصله زمانی کوتاهی بعد از تقسیم خرما حرکت کند تا افراد فرصت داشته باشند هسته خرما را در آن ظرف بریزند. بدین ترتیب، هسته های خرما جمع آوری شده و فرصت انداختن و رها کردن هسته ها بر روی فرش، روی رادیاتور شوفاژ یا گوشه دیوار از افراد سلب می شود.
در برخی از مراسم از شرکت کنندگان با میوه پذیرایی می شود. اما به بهانه اینکه میوه ها پوست گرفته می شود، میوه ها یا اصلاً شسته نمی شوند. یا به خوبی شسته نمی شوند. در صورتی که بر روی میوه ها آلودگی وجود دارد، علی رغم اینکه ممکن است میوه ها پوست گرفته شوند، اما در همان زمان پوست کندن میوه با دست فرد تماس دارد. دست وی آلوده می شود و میوه پوست کنده را با همان دست خود می خورد و می تواند موجب انتقال آلودگی شود. به همین دلیل امام صادق ( علیه السلام ) هم می فرمایند: وقتی میوه ای تهیه کردید، آنرا به خوبی با آب بشویید. ( 9 )
غذاهای اصلی نیز در ایام سوگواری ها به صورت نذری پخت و توزیع می شود. این غذاها معمولاً به صورت چلو قیمه، چلو قورمه سبزی، چلو مرغ، چلو کباب کوبیده و حتی در بعضی از مساجد و تکایای آبگوشت نیز داده می شود. چون حضور جمعیت در این ایام زیاد است، توصیه می شود که از خوراندن مستقیم غذا در داخل مساجد پرهیز شود. زیرا ازدحام جمعیت موجب آلودگی هوا و فضای مسجد می شود. بهترین گزینه این است که بعد از مراسم سوگواری و عزاداری، غذا را در بسته های یک بار مصرف گیاهی ( سلولزی ) بسته بندی نمایند و به هنگام خروج سوگواران، به هر نفر یک غذا داده شود. بدیهی است بردن غذا توسط سوگواران نیز مصداق اطعام ( خوراندن ) می شود.
علاوه بر موارد فوق، رعایت اصول زیر در بهبود کیفیت بهداشت پذیرایی تأثیر به سزایی دارد :
– برای بسته بندی و اطعام غذای گرم، شله زرد و نوشیدنی های گرم ( مثل چای و شیر )، استفاده از ظروف یک بار مصرف گیاهی ( سلولزی ) الزامی است.
– بسته بندی و اطعام غذای گرم، شله زرد و نوشیدنی های گرم ( مثل چای و شیر )، باید در ظروف یک بار مصرف گیاهی ( سلولزی ) انجام شود.
– پخت غذا باید در محل های بسته و پوشیده، مثلاً آشپزخانه های بزرگ، انجام شود. از پخت و پز در محیط های باز یا در حیاط مسجد باید خودداری شود.
– تجهیزات آلومینیومی ( یا ظروف روحی ) برای پخت غذا نامناسب است. زیرا در هنگام پخت موجب خروج آلومینیوم می شود و این یونها وارد غذا و سپس جذب بدن می شوند که موجب بروز اختلالات و بیماری هایی می شوند. بنابراین استفاده از تجهیزات و قابلمه های استیل توصیه می شود. استفاده از ظروف مسی نیز مشروط به اینکه قلع اندود ( یا سفید ) شده باشد، اشکالی ندارد.
– برای پخت و تهیه غذا ( مخصوصاً خورشت و برنج ) از روغن هایی با ترانس کمتر از 5 یا کمتر از 2 استفاده شود.
– در پخت غذا از نمک های یددار تصفیه شده استفاده شود.
– استفاده از سنگ نمک به دلیل وجود ناخالصی ها، غیر بهداشتی بوده و در پخت برنج، حتی برای موقع خیس کردن برنج ممنوع است.
– به هنگام توزیع غذا، افراد توزیع کننده نباید از روی سفره عبور کنند. حتی وقتی که سفره یک بار مصرف است و بعداً دور انداخته می شود.
– در توزیع غذا باید از افرادی استفاده کرد که حداقل مسایل بهداشتی را رعایت کنند. توزیع غذا، حتی تعدادی اندک، توسط افراد بیمار و ناسالم به بهانه اینکه آنها هم می خواهند ثواب ببرند، ممنوع است.
– همه توزیع کنندگان غذا در مسجد باید از دستکش یک بار مصرف و ماسک استفاده نمایند.
– در صورت استفاده از سبزی یا سالاد باید حتماً مراحل چهارگانه سالم سازی ( مرحله پاکسازی، انگل زدایی یا مایع شوینده، میکروب زدایی با مواد گندزدایی مجاز و شستشوی نهایی ) رعایت شود.
توجه داشته باشید چنان چه غذا یا مواد غذایی آماده شده در مسجد اضافی ماند، حتماً آن را بین نیازمندان پخش کنید و از نگهداری آن حتی در یخچال خودداری کنید.

بهداشت آبدارخانه و آشپزخانه
کسانی که در آبدارخانه و آشپزخانه مسجد کار می کنند، باید افراد سالمی باشند که به هیچ نوع بیماری عفونی و واگیر مبتلا نباشند. سخن و ادعای خود این افراد برای اثبات سلامتی شان کافی نیست و باید کارت ویژه معاینه پزشکی داشته باشند. حتی با وجود داشتن کارت معاینه پزشکی، باید در زمان سرماخوردگی، اسهال و استفراغ یا هر نوع شکم درد یا قارچی دست نیز، از خدمت رسانی در آبدارخانه و آشپزخانه پرهیز کنند. علاوه بر آن، داشتن روپوش روشن، حوله، صابون مخصوص و کوتاه بودن موی سر و ریش آنها الزامی است. زیرا این افراد حلقه اصلی زنجیره پذیرایی نمازگزاران ( با میوه، خرما، شربت، چای و هر نوع خوراکی و نوشیدنی ) هستند. بهداشتی و سالم بودن آنها یکی از شرایط لازم برای بهداشتی و سالم ماندن مواد خوراکی و آشامیدنی در مساجد است.
تمامی کارکنان آبدارخانه و آشپزخانه یا توزیع کنندگان مواد غذایی باید مرتباً دست های خود را با صابون مایع بشویند و نیز حوله اختصاصی برای خود داشته باشند. چنانچه دسترس به صابون مایع امکان پذیر نیست، هر فرد باید صابون قالبی اختصاصی و جداگانه ای داشته باشند.
در آبدارخانه و آشپزخانه که همواره کارهای آشپزی انجام می شود، توجه به مسایل ایمنی برای جلوگیری از آتش سوزی در مسجد ضروری است.
علاوه بر موارد فوق، توجه به موارد زیر در آبدارخانه و آشپزخانه مسجد ضروری است.
– وجود فاضلابرو در کف آنجا الزامی است. البته باید همواره سرپوش داشته باشد.
– کف آنجا با سنگ یا سرامیک و با شیبی به سمت فاضلابرو فرش شده باشد.
– سقف و دیوارهای داخلی آن با همان شرایط مشابه سقف و دیوارهای سرویس بهداشتی و وضوخانه باشد.
– تهویه مناسب با حداقل آلودگی صوتی داشته باشد.
– روشنایی آن مناسب باشد.
– دارای سطل زباله درب دار پدالی باشد ( محل جمع آوری نان های خشک جداگانه باشد ).
– سینک های ظرفشویی استیل و بزرگ دارای سیستم فاضلابرو باشند.
– پس از هر بار استفاده، کف آبدارخانه و آشپزخانه شسته شود.

جعبه کمکهای اولیه
جعبه کمکهای اولیه باید در محل مشخصی از مسجد مثلاً در آبدارخانه آن وجود داشته باشد تا هنگام بروز حوادث احتمالی جزیی و امداد رسانی فوری بتوان به آن دسترسی داشت. جعبه کمکهای اولیه معمولاً باید شامل اقلام: باند زخم، گاز استریل، قیچی، چسب زخم، تب سنج، بتادین، چسب ضد حساسیت، چسب لکوپلاست، باندکشی و … باشد.

بهداشت آب آشامیدنی
تأمین آب آشامیدنی سالم و بهداشتی و به دور از محل دستشویی ها و سرویس های بهداشتی از مهم ترین مواردی است که باید در مساجد به آنها توجه کافی مبذول شود. آب آشامیدنی باید کاملاً بهداشتی باشد. از توزیع آب آشامیدن با پارچ و لیوان مشترک بین نمازگزاران اکیداً پرهیز شود. اگر در داخل مسجد به نمازگزاران آب داده می شود، حتماً از لیوان های یک بار مصرف به ازای هر نفر استفاده شود. متأسفانه برخی افراد با وجود در اختیار بودن لیوان یک بار مصرف، از لیوان های مشترک استفاده می کنند یا بعضی افراد لیوان یک بار مصرف خود را نگه می دارند تا چنانچه بار دیگر تشنه شوند، دوباره از همان لیوان استفاده کنند. لیوانی که بر اثر قرار گرفتن در فضای بسته ای که در معرض تنفس ازدحام جمعیت است یقیناً آلوده می شود و باید از این کار جداً پرهیز نمود. علاوه بر آن، لیوان های یک بار مصرف باید در داخل کیسه های نایلونی نگهداری شود و در معرض فضای باز مسجد یا آبدارخانه قرار نداشته باشند.
برای آب آشامیدنی مصرفی، توصیه میشود که آب سرد کن هایی با شیرهایی که آب را به بالا فوران می کنند نصب شود. اگر امکان تهیه آب آشامیدنی سالم و بهداشتی وجود ندارد، باید از بطری های آب بسته بندی شده ( که تاریخ مصرف آن نگذشته باشد ) استفاده کرد. ولی به هیچ عنوان از مخازن آب که قالب یخ جداگانه در آن قرار می گیرد و آب آن جداگانه با شلنگ تأمین می شود، استفاده نشود. زیرا دخالت دست و تعدد منابع، احتمال آلودگی را به طور چشمگیری افزایش می دهد.
استفاده مستقیم یخ قالبی و صنعتی با آب یا شربت به دلیل انتقال آلودگی، غیر بهداشتی است.
به هنگام استفاده از هر ماده غذایی بسته بندی شده ( حتی بطری های آب ) به تاریخ تولید و تاریخ انقضای آن توجه داشته باشید. اگر تاریخ مصرف آن سپری شده است، یا اگر منفذی دارد یا باد کرده است، آن را به هیچ عنوان نخورید و نیاشامید.

بهداشت ظروف
در دنیای پر ازدحام امروزی، استفاده از ظروف مشترک که می تواند موجب شیوع بیماری ها و آلودگی ها شود، استفاده از ظروف یک بار مصرف گیاهی ( سلولزی ) توصیه می شود. هر چند برخی افراد به استناد بعضی از روایات، استفاده از ظرف مشترک را به عنوان تبرک و تیمن انجام می دهند اما باید همواره این اصل دینی که “هر چیزی که عقلاً برای انسان مفسده و ضرر داشته باشد، شرعاً حرام است” را آویزه گوش و راهنمای خود بدانند و عمل مضری را به بهانه مستحبی بودن آن مرتکب نشوند. بنابر این توصیه می شود که همواره از ظروف یک بار مصرف گیاهی در اندازه های مناسب با نوع غذا در هنگام پذیرایی استفاده شود. علاوه بر آن باید :
– ظروف دائمی مورد استفاده در مسجد با مواد شوینده و گندزدا بعد از هر بار مصرف تمیز شوند و در محل های در بسته ای مثل کمد و کابینت یا حتی در داخل کیسه های نایلونی در بسته نگهداری شوند. به هر حال باید ظروف مورد استفاده در مساجد، حتی در زمان خالی بودن با پوشش مناسب پوشانده شوند تا از دسترس پشه، مگس، سوسک و موش درامان باشند.
– برای جلوگیری از آلودگی توسط دست های آلوده، حشرات ( مگس، پشه و … ) و جوندگانی مانند موش، حتماً از ظروف درب دار استفاده شود. رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) درباره بسته نگه داشتن درب ظروف غذا فرمود : درهای خانه را کامل ببندید و سرپوش ظروفتان را بگذارید و دهانه ظروف آب را بطور کامل ببندید که میکروب ها سرپوشی را بر نمی دارند و بندی را باز نمی کنند. ( 10 )
امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : روی ظرف ها را با پارچه ای بپوشانید زیرا میکروب ها روی ظروف بدون پوشش بزاق خود را می ریزند و آنچه را در ظروف است بر می دارند. ( 11 )
– استکان و نعلبکی ها مورد مصرف با آب جاری ( آب لوله کشی ) و مواد شوینده و گندزدا شسته و گندزدایی شوند. متأسفانه در برخی جاها به باور جلوگیری از اسراف، تشتی را تا نیمه پر آب می کنند و لیوان ها و استکان ها را در درون آن تشت می شویند. در حالی که انجام ندادن این کار و نشستن لیوان، استکان و نعلبکی ها با این شیوه بهتر از شستن آنها است. زیرا موجب انتقال آلودگی و بیماری از یک نفر به کلیه کسانی می شود که از همه استکان و نعلبکی ها استفاده می کنند. علاوه بر آن، خود فرد شوینده نیز می تواند در معرض بیشترین آلودگی قرار گیرد.
– ترجیحاً هر چند روز یک بار استکان، لیوان و نعلبکی ها را درون تشتی دارای محلول پرکلرین 5 در ده هزار ( یا سایر مواد گندزدای مجاز ) ریخته تا بعد از مدتی ( حدود 20 دقیقه ) هم این ظروف گندزدایی شده و هم تیرگی های آن از بین رود.
– در بسیاری از اماکن عمومی از جمله برخی مساجد، به هنگام پذیرایی از لیوان و استکان های لب پریده استفاده می شود. توجیه آنها نداشتن منابع مالی برای تعویض آن و احتمالاً جلوگیری از اسراف است. در صورتی که باید از بکار بردن فنجان یا لیوان های لب پریده و معیوب جداً خودداری شود. زیرا این ظروف ممکن است موجب ایجاد خراش در دست یا لب استفاده کنندگان شود و فقط خراشی هر چند کوچک را به وجود آورد. همین خراش می تواند زمینه انتقال بیماری هایی مانند ایدز و … را فراهم سازد.
– همچنین از ظروفی که شکسته هستند، درز و ترک دارند، نباید استفاده کرد زیرا به خوبی قابل شستشو نیستند و احتمال آلوده بودن آنها بسیار زیاد است. همچنین به هنگام خوردن یا نوشیدن بهتر است دهان را به محل دسته ظروف، لیوان و فنجان نزدیک نکنیم. پیشوایان دینی ما امیر المؤمنین و امام صادق ( علیهم السلام ) می فرمایند: ” از قسمت شکسته و طرف دستگیره ظرف، آب نخورید، زیرا شیطان بر روی دستگیره و قسمت شکسته شده ظرف می نشیند.” ( 12 )

برگزاری مجالس ترحیم در مساجد
در بسیاری از مساجد مراسم ختم، ترحیم، چهلم و سالگرد متوفی ها برگزار می شود. این مجالس در بعضی از مساجد اجتناب ناپذیر است، زیرا یکی از منابع درآمد برای اداره مسجد و تامین هزینه های آن است. توصیه می شود سالن جداگانه ای غیر از سالن برگزاری نماز برای این امور در نظر گرفته شود. اگر چنین امکانی وجود ندارد، باید بلافاصله کلیه موارد بهداشتی و نظافتی بعد از این مراسم انجام شود تا هیچگونه آلودگی نمازگزاران را تهدید نکند.

پی‌نوشت‌ها:

1. قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُواْ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ( 32 ) تاکید ما در این قسمت “… الْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ…” می باشد.
2…. وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ( 157 ) قسمت مورداشاره در این “… وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ…” می باشد.
3. یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُواْ مِمَّا فِی الأَرْضِ حَلاَلاً طَیِّباً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ ( 168 ) تاکید کتاب بر این قسمت “… حَلاَلاً طَیِّباً …” می باشد.
4. إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِیرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ( 173 ) تاکید کتاب بر همان قسمت اول آیه شریفه است.
5.کُلُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَن یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَى ( 81 ) در اینجا همان قسمت نخست آیه شریفه مورد تاکید است.
6. یَسْأَلُونَکَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ … ( 4 ) تأکید بر قسمت “أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ ” این آیه شریفه است.
7. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ ( 87 ) تاکید این بحث بر قسمت ” طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللّهُ ” است.
8. وَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلاَلاً طَیِّبًا وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِیَ أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ ( 88 ) بخش مورد تاکید این آیه شریفه ” حَلاَلاً طَیِّبًا ” است.
9. امام صادق ( ع ): إنَّ المُؤمِن لَیَسکُنُ إِلَی المُؤمِنِ کَمَا یَسکُنُ الظَّمآنُ إِلَی المَاءِ البَارِد ( اؤ اغمسوها ) ( بحار الانوار، ج 66، ص 118 ).
10. قال رسول الله ( ص ): أجیفوا ابوابکم و خمّروا آنبتکم و اوکوا أسقبتکم فان الشیطان لا یکشف غصاءً و لا یحلّ و کاءً. علل الشرایع، ج 2.
11. قال الصادق ( ع ): لَا تَدعَودا آنِیَتَکُم بِغَیرِ غِطَاءٍ فَاِنَّ الشَّیطانَ اِذا لَم تُغَطَّ الانِیَهُ بَزَقَ فِیهَا وَ اَخَذَ مِمَّا فِیها مَا شَاءَ. بحار الانوار، ج 76، ص 176.
12. امام علی ( ع): لا تَشرَبُوا الماءَ مِن ثُلمَهِ الإِناءِ وَلا مِن عُروَتِهِ فَإِنَّ الشَّیطانَ یقعُدُ عَلَی العُروَهِ وَ الثُّلمَه.
امام صادق ( ع) : لا یشرَبُ مِن أُذُنِ الکُوزِ وَ لا مِن کَسرِهِ إِن کانَ فِیهِ فَإِنَّهُ مَشرَبُ الشَّیاطینِ. کلینی اصول کافی، 385/6.
منبع مقاله :
واحد پژوهش انتشارات اندیشمند، (1390 )، بهداشت مساجد، تهران: اندیشمند، چاپ اول