نویسنده:مجتبی نوروزی
چکیده: قرآن کریم برخوردار از وجوه مختلف اعجاز بیانى، تشریعى، علمى اخبار غیبى، آفرینشهاى هنرى و… مىباشد. اما در عین حال عالمان و اندیشمندان قرآنى بر این باورند که وجوه اعجاز قرآن تنها منحصر به این وجوه نمىباشد و این راه به روى همه انسانها گشوده است تا با تدبر و تأمل بیشتر در قرآن وجوه دیگرى از اعجاز آن را آشکار سازند. یکى از مباحثى که در قرن اخیر از سوى بعضى قرآن پژوهان مطرح شده است، نظریه «اعجاز عددى و نظم ریاضى» است. این نظریه که بیانگر نظم اعجاز گونه عددى و ریاضى قرآن است، براى اولین بار توسط دکتر رشاد خلیفه در سال 1972 (1351 ش) مطرح گردید. طرح این نظریه مورد توجه و استقبال قرآن پژوهان قرار گرفت. به گونهاى که موارد بسیارى بر تحقیقات او افزوده شد. تا جایى که امروزه دهها کتاب و مقاله در این زمینه نوشته شده است.
در این نوشتار بر آنیم تا این نظریه را در سه بخش: اعجاز عدد 19، حروف مقطعه و ارتباط با عدد 19 و تناسب در تکرار الفاظ قرآن مورد بررسى قرار داده و دیدگاه موافقان و مخالفان و نظر نهایى در این زمینه را بیان نماییم.
پیش درآمد
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانى است که بر آخرین پیامبر الهى حضرت محمد مصطفىصلى الله علیه وآله وسلم فرود آمد و جهان و جهانیان را به نور کمال و هدایت زینت بخشید. این کتاب گرانسنگ علاوه بر اینکه معجزه جاوید پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه وآله وسلم بود، نشان صدق و راستى نبوت آن حضرت نیز به شمار مىآمد. از اینرو اعجاز قرآن از همان اوایل ظهور اسلام مورد توجه و اهتمام مسلمانان قرار گرفت. و علما و دانشمندان زیادى در طول تاریخ براى دفاع از ساحت قرآن کریم و اثبات اعجاز آن، کتابها و مقالات زیادى در این زمینه نوشتند که مراجعه به آنها این مدعى را اثبات مىنماید.
این بزرگان، نظرى همه جانبه به اعجاز قرآن داشتند و وجوه مختلفى را براى آن ذکر کردهاند و خاطرنشان ساختهاند که کلام الهى علاوه بر فصاحت و بلاغت (اعجاز بیانى) برخوردار از جنبههایى از اعجاز است که در هیچ کتاب دیگرى نظیر ندارد مثل:آموزهها و معارف عالى (اعجاز معانى)، هماهنگى و عدم وجود اختلاف، اخبار غیبى، طرح مسائل دقیق علمى (اعجاز علمى)، آفرینشهاى هنرى و…
یادکرد این نکته ضرورى است که هیچ کس نمىتواند مدعى بررسى همه جانبه ابعاد اعجاز قرآن باشد؛ زیرا بسیارى از رمزها و شگفتىهاى قرآن هنوز بر ما پوشیده مانده است و این مجال براى تمامى محققان و پژوهشگران گشوده است تا با تدبر و تعمق بیشتر در قرآن کریم پرده از این رموز برگیرند.
یکى از جنبههاى نوظهور اعجاز قرآن که در قرن اخیر مورد توجه قرآنپژوهان قرار گرفته و کتابهاى زیادى در رد و اثبات آن نوشته شده است، اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن کریم است که در صدد اثبات نظم اعجاز گونه عددى و ریاضى این کتاب الهى است. در این نوشتار برآنیم تا پژوهشى پیرامون این جنبه اعجاز قرآن داشته باشیم و ضمن بیان بضعى موارد آن، دیدگاه موافقان و مخالفان را یادآورى نموده و در نهایت نظرنهایى را پیرامون اعجاز عددى قرآن بیان نماییم.
نظریه اعجاز عددى و ریاضى قرآن
این نظریه که بیانگر نظم اعجاز گونه عددى و ریاضى قرآن کریم است، نخستین بار توسط دکتر رشاد خلیفه مطرح گردید و باعث حیرت و شگفتى مردم شد.
رشاد خلیفه تحصیلات جدید خود را تا مقطع کارشناسى در دانشکده کشاورزى «عین الشمس» قاهره گذراند، سپس در دانشگاه آریزونا آمریکا در سالهاى 1959 تا 1961 میلادى مقطع کارشناسى ارشد را پشت سر گذاشت و سپس دکتراى خود را در رشته بیوشیمى گیاهى در سال 1964 میلادى از دانشگاه کالیفرنیا دریافت کرد.1
او به مدت سه سال کار مداوم در مورد قرآن با استفاده از رایانه تحقیق کرد و نتایج تحقیقات خود را در سال 1351 شمسى (1972 م( به رسانههاى گروهى و روزنامهها داد.2 کتاب وى نیز تحت عنوان «معجزه القرآنالکریم» در سال 1983 میلادى در بیروت چاپ شد3 و به زبان انگلیسى نیز در آمریکا چاپ شد.4
رشاد خلیفه همچنین صاحب ترجمه قرآن به زبان انگلیسى در 12 جلد و بنام «ترجمه استاندارد انگلیسى از قرآن کریم» است که ده سال براى بدست آوردن یک متن انگلیسى بهتر و نزدیکتر به اصل آن تلاش کرد و انگیزه خود را از این ترجمه وجود نارساییها و غلطهاى فاحشى مىداند که در ترجمههاى موجود در زبان انگلیسى وجود دارد و گاه عمدى است.5
اما آنچه باعث شهرت دکتر رشاد خلیفه در جهان گشت، همین نظریه اعجاز عددى قرآن و موضوع عدد نوزده و مفتاح حروف مقطعه در قرآن است که وى در کتابش «معجزه القرآنالکریم» به طرح آن پرداخت. وى معتقد بود که کلید رمز اعجاز قرآن عدد نوزده مىباشد که برابر تعداد حرف «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» است و این آیه را کلید معجزه جاوید قرآن مىدانست که بر سینه پاک پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه وآله وسلم توسط فرشته وحى نازل شده است. از اینرو به دنبال مصادیق عدد نوزده یا مضربى از این عدد در قرآن بود و نمونههاى قرآنى بسیارى بیان کرد. وى همچنین در پى اثبات اعجاز قرآن به سراغ حروف مقطعه قرآن رفت و براى کشف معانى و اسرار حروف مقطعه از رایانه کمک گرفت و به نتایجى در این زمینه رسید که به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
نسبت حرف «ق» در سوره «ق» از تمام سورههاى قرآن بدون استثناء بیشتر است.
مقدار تکرار حرف «ص» در سوره «ص» به تناسب مجموع حروف سوره از هر سوره دیگر بیشتر است و نیز حرف «ن» در سوره «قلم» بیشترین تکرار را در 114 سوره قرآن دارد و…6
این کار رشاد خلیفه مورد اقبال و ادبار قرآنپژوهان قرار گرفت؛ به طورى که همواره بحثهایى در تأیید یا رد نظریه اعجاز عددى وى وجود داشته و دارد و امروزه کتابهاى بسیارى در این زمینه به رشته تحریر در آمده است.
یکى از کسانى که راه رشاد خلیفه را ادامه داد، قرآنپژوه معاصر مصرى، عبدالرزاق نوفل است که در کتاب خود «الاعجاز العددى فى القرآن الکریم» و «معجزه الارقام و الترقیم» به طرح، بسط و توسعه نظریه اعجاز عددى قرآن پرداخت و با ذکر پارهاى از کلمات کلیدى قرآن و تکرار آنها در قرآن، عجایب و غرایبى را در این باره استخراج کرد که باعث حیرت و تعجب همگان شد. که به برخى از آنها اشاره مىشود:
کلمات «دنیا» و «آخرت» به صورت مفرد در آیات قرآنى به طور مساوى هر کدام 115 مرتبه به کار رفته است.
دو کلمه «شیطان» و «ملائکه» در قرآن 68 مرتبه به صورت جداگانه به کار رفته است.
لفظ «حیات» و مشتقات آن به تعداد لفظ «موت» و مشتقات آنها به تعداد 145 مرتبه در قرآن به کار رفته است…7
همچنین ابوزهراء النجدى قرآنپژوه شیعى در ادامه کار آقاى نوفل به مواردى دیگر از اعجاز عددى قرآن دست یافت و در کتاب خود به نام «من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن الکریم» مطرح ساخت که به نمونهاى از آنها اشاره مىشود:
کلمه «ساعه» 24 مرتبه و به تعداد شبانه روز در قرآن به کار رفته است. همچنین «سماوات السبع» 7 مرتبه، «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه (به تعداد سجدههاى نمازهاى شبانهروز) لفظ «شیعه» و مشتقات آن 12 مرتبه و مشتقات «فرقه» 72 بار مطابق با حدیث نبوىصلى الله علیه وآله وسلم8و… در قرآن کریم به کار رفته است.9
افراد دیگرى نیز در این زمینه کتاب نوشتهاند که به تفصیل در قسمت دیدگاه موافقان و مخالفان اعجاز عددى قرآن بدان خواهیم پرداخت.
نکتهاى که مؤلفان این کتابها به آن اشاره کردهاند این است که اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن چیزى نیست که به طور تصادفى و قهرى پدید آمده باشد؛ بلکه ارتباط موضوعى کلمات و تناسب در تکرار الفاظ قرآن و همچنین اعجاز عدد 19 و رموز حروف مقطعه از روى حکمت و هدف بوده است که امروزه با تدبّر و تفّکر در آیات قرآنى و همچنین استفاده از رایانه بدست آمده است که همه این موارد دلالت بر اعجاز قرآن دارد.
البته اینها در حد توان محدود صورت گرفته است و چه بسا با تأمل و دقت بیشتر رموز بیشترى از قرآن کشف شود. همانطورى که این اتفاق افتاده است. حال با وجود چنین اعجازى در قرآن که از توان همه انسانها خارج است، چگونه ممکن است که این آیات از فرد امى و درس نخواندهاى مثل پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه وآله وسلم صادر شده باشد؟! بنابراین قرآن کتابى الهى و آسمانى است که به عنوان معجزه جاوید آخرین پیامبر آسمانى، براى همه جهانیان نازل شده است.
نکته دیگر اینکه فهم و درک اعجاز عددى و ریاضى قرآن نیازى به دانستن علوم و فنون مشکل و پیچیده قرآنى ندارد، حتى آشنایى عمیق به زبان عربى نیز ضرورت ندارد. همه انسانها مىتوانند به این شمارش اقدام نمایند و حقایق نهفته در آن را تجربه کنند. از سوى دیگر چون این مباحث با زبان اعداد و ریاضى بیان شده است، دیگر جایى براى اختلاف نظر در مورد ارقام و اعداد وجود نخواهد داشت و مباحثى مستند است که هر کسى آن را تصدیق مىکند.
ما در این نوشتار برآنیم تا به معرفى بخشى از این جنبه اعجاز قرآن بپردازیم (چرا که پرداختن به همه موارد آن به جهت کثرت، کارى مشکل و غیرممکن است) و دیدگاه موافقان و مخالفان این نظریه و در نهایت نظرنهایى را در این زمینه بیان نماییم.
مواردى از اعجاز عددى و ریاضى قرآن
تعداد کتابها و مقالاتى که پیرامون اعجاز عددى و ریاضى قرآن نوشته شده است، بسیار زیاد است و هر کدام از این کتابها به نوبه خود به موارد متعدد از این اعجاز اشاره نمودهاند؛ به گونهاى که شمارش و یادکرد همه این موارد کارى بس مشکل و بیرون از حوصله این گفتار است. بنابراین ما فقط به ذکر مواردى از این اعجاز بسنده مىکنیم.
با بررسى و تأمّل در این کتابها به این نتیجه رسیدیم که تقریباً موارد مطرح شده در اعجاز عددى و ریاضى قرآن را مىتوان در سه بخش کلى زیر تقسیمبندى نمود:
بخش اول: اعجاز عدد 19
بخش دوم: حروف مقطعه و ارتباط با عدد 19
بخش سوم: تناسب در تکرار الفاظ قرآن
البته شایان یاد است که علاوه بر اعجاز عدد 19 در کتابهاى مربوط به اعجاز عددى، به اعجاز اعدادى مانند: 99 ،13 11، 9 ،1 و… نیز پرداخته شده است که به جهت رعایت اختصار در این نوشتار از ذکر آنها خوددارى مىکنیم.10
اعجاز عدد 19
صاحبان نظریه اعجاز عدد 19 در قرآن کریم به آیاتى از سوره مدّثّر استناد کردهاند که این عدد براى موکلان آتش ذکر شده است:
«… فَقالَ إِن هذا إلاّ سِحرٌ یُؤثَرُ. إِن هذا إِلاّ قَولُ البَشَرِ. سَاُصلیهِ سَقَرَ. وَ ما أدراکَ ماسَقَرُ. لاتُبقى وَ لا تَذَرُ. لَوّاحَهٌ لِلبَشَرِ. عَلَیها تسعَهَ عَشَرَ. وَ ما جَعَلنا اصحابَ النّارِ إِلاّ مَلائِکَهً وَ ما جَعَلنا عِدَّتَهُم إِلاّ فِتنَهً لِلَّذینَ کَفَروُا لِیَستَیقِنَ الَّذینَ اوتوُا الکِتابَ وَ یَزدادَالَّذینَ آمَنوُا إیماناً وَ لایَرتابَ الَّذینَ اوتوُا الکِتابَ وَ المؤمِنوُنَ وَ لِیَقولَ الَّذینَ فى قُلُوبِهِم مَرَضٌ وَ الکافِرونَ ماذا ارادَاللَّهُ بِهذا مَثَلاً کَذلکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَن یَشاءُ وَ یَهدى مَن یَشاءُ وَ ما یَعلَمُ جُنوُدَ ربِّکَ إلاّ هُوَ وَ ما هِىَ إلاّ ذِکرى لِلبَشَرِ.» (مدثر/ 24-31)
«و سرانجام گفت: «این (قرآن) جز افسون و سحرى همچون سحرهاى پیشینیان نیست! این فقط سخن انسان است (نه گفتار خدا)!» (امّا) به زودى او را وارد سقر ]= دوزخ[ مىکنم! و تو نمىدانى «سقر» چیست! (آتشى است که) نه چیزى را باقى مىگذارد و نه چیزى را رها مىسازد! پوست تن را به کلى دگرگون مىکند! نوزده نفر (از فرشتگان عذاب) بر آن گمارده شدهاند! مأموران دوزخ را فقط فرشتگان (عذاب) قرار دادیم، و تعداد آنها را جز براى آزمایش کافران معین نکردیم تا اهل کتاب ]= یهود و نصارى[ یقین پیدا کنند و بر ایمان مؤمنان بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در حقانیت این کتاب آسمانى) تردید به خود راه ندهند، و بیماردلان و کافران بگویند: «خدا از این توصیف چه منظورى دارد؟!» (آرى) این گونه خداوند هر کس را بخواهد گمراه مىسازد و هر کس را بخواهد هدایت مىکند! و لشگریان پروردگارت را جز او کسى نمىداند، و این جز هشدار و تذکرى براى انسانها نیست!»
در سوره مدّثّر تمامى آیات بسیار کوتاه هستند جز آیه 31 که در بردارنده حکمت عدد نوزده است. خداوند در این آیه مىفرماید: شماره آنها را آزمایشى براى کافران قرار دادیم تا اهل کتاب (یهود و نصارى) یقین پیدا کنند و ایمان مؤمنان افزوده شود و اهل کتاب و مؤمنان تردید به خود راه ندهند و کافران بگویند: خدا از این توصیف چه منظورى دارد؟
حال با توجه به معناى آیه، چگونه عدد 19 مایه آزمایش و ابتلا و وسیلهاى براى یقین و افزایش ایمان و حفظ از شک و تردید مىباشد؟! حکمت به کار رفتن عدد 19 در آیه چه مىباشد؟
گر چه مفسران پیرامون آیه مطالبى را بیان کردهاند. اما آیا نمىتوان احتمال داد که آیه اشاره به اعجاز جدیدى از قرآن دارد که همان عدد 19 باشد؟ و این اعجاز وسیلهاى است براى آزمایش کافران، افزایش ایمان مؤمنان و عدم شک و تردید اهل کتاب؟ به یقین چنین اعجازى صلاحیت دارد تا وسیله آزمایش کافران و افزایش ایمان و باعث عدم شک و تردید در مؤمنان و اهل کتاب باشد.11
مواردى از اعجاز عدد 19
اینک به ذکر پارهاى از موارد و مصادیق اعجاز عدد 19 در قرآن مىپردازیم:
الف( آیه بسمله
1- مهمترین و کلیدىترین آیه قرآن یعنى «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» طبق رسمالخط عثمانى داراى 19 حرف است.
2- قرآن داراى 114 بسمله مىباشد که این عدد مضربى از عدد 19 است: (6*19)
با این توضیح که در سوره توبه بسمله وجود ندارد و به جاى آن در سوره نمل علاوه بر ابتداى سوره در آیه 30 یک بسمله دیگر وجود دارد.
3- سوره توبه که بسمله ندارد، نهمین سوره قرآن است و اگر از ابتداى این سوره شمارش را آغاز کنیم، سوره نمل که دو بسمله دارد، نوزدهمین سوره خواهد شد:
توبه یونس هود یوسف رعد ابراهیم حجر … نمل
1 2 3 4 5 6 7 … 19
4- ترتیب سوره توبه در قرآن 9 و ترتیب سوره نمل 27 است. حال اگر ارقام سوره از توبه تا نمل را با همدیگر جمع کنیم، عدد 342 بدست مىآید که مضربى از عدد 19 است: (18*19)
توبه یونس هود یوسف رعد ابراهیم حجر نحل اسراء … نمل
+9 +10 +11 +12 +13 +14 +15 +16 +17 … 27 =342
ب: سوره حمد
5- مهمترین آیه قرآن یعنى «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» در ابتداى این سوره مىباشد که داراى 19 حرف است که کلید قرآن محسوب مىشود و در قرآن 114 مرتبه به کار رفته است: (6*19)
6- کلمه «اسم» در قرآن کریم 19 بار تکرار شده است.
7- کلمه «بسم» در قرآن کریم در سه موضع به کار رفته است:
ردیف |
نام سوره |
شماره سوره در مصحف |
تعداد (بسم) به کار رفته |
1 |
فاتحه |
1 |
1 |
2 |
هود |
11 |
41 |
3 |
نمل |
27 |
30 |
جمع |
3 سوره |
39 |
72 |
حال اگر این اعداد را با هم جمع نماییم، عدد حاصل، مضربى از عدد 19 مىباشد: (72+39+3=114 (6*19
8- لفظ جلاله «اللَّه» در قرآن کریم 2698 بار به کار رفته است12 که این مضربى از عدد 19 است: (142*19)
9- کلمه «الرحمن» در قرآن 57 مرتبه به کار رفته است که مضربى از عدد 19 است: (3*19)
10- کلمه «الرحیم» در قرآن 114 مرتبه به کار رفته است13 که مضربى از عدد 19 است: (6*19)
11- سوره فاتحه داراى 7 آیه مىباشد و اگر ارقام آیه را به طور پشت سرهم از راست به چپ بنویسیم عدد حاصله از مضربهاى عدد 19 است:
1 2 3 4 5 6 7 ( 19 × 402859)
12- اگر تعداد حروف هر آیه را بنویسیم و در کنار هم قرار دهیم، عددى بدست مىآید که مضربى از عدد 19 است:
آیات |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
تعداد حروف |
19 |
17 |
12 |
11 |
19 |
18 |
43 |
19 17 12 11 19 18 43 -> (19×2272732164301)
ج: سوره علق
13- اولین آیات نازله بر پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم یعنى آیات 1-5 سوره علق داراى 19 کلمه است.
14- عدد آیات سوره علق 19 آیه مىباشد.
15- تعداد حروف سوره علق 285 حرف مىباشد که مضربى از عدد 19 است. (15*19)
16- اولین آیات نازله بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم (آیات 1-5) داراى 76 حرف است که مضربى از عدد 19 است (4*19)
17- اگر از آخرین سوره قرآن به طرف اول قرآن بشماریم، سوره علق نوزدهمین سوره خواهد بود.
ناس فلق اخلاص مسد نصر کافرون کوثر ماعون قریش … علق
1 2 3 4 5 6 7 8 9 … 19
د: سوره مدّثّر
18- این سوره همراه با بسم اللَّه 57 آیه است که مضربى از عدد 19 مىباشد: (3*19)
19 -19 آیه اول این سوره داراى 57 کلمه است که مضربى از عدد 19 است: (3*19)
20- آیه 31 که دربردارنده حکمت عدد 19 است، نیز از 57 کلمه تشکیل شده است: (3*19)
21- آیه 31 که 57 کلمه است، 19 برابر عدد کلمات آیه «علیها تسعه عشر» (57=19*3)
22- از آیه 1-30 یعنى تا آخر آیه «علیها تسعه عشر» 95 کلمه است که این عدد مضربى از 19 است: (5*19)
ه: اعداد در قرآن
23- اعداد صحیح به کار رفته در قرآن عبارتند از:
100000-50000-5000-3000-2000-1000-300-200-100-99-80-70-60-50-40-30-20-19-12-11-10-9-8-7-6-5-4-3-2-1
حال اگر این اعداد را که 30 عدد است، با هم جمع کنیم عددى بدست مىآید که مضربى از عدد 19 است: (162146=8534*19)
24- تعداد اعدادى که در قرآن ذکر شده است (چه صحیح و چه کسرى) بدون تکرار، برابر با 38 عدد است که این مضربى از 19 است: (2*19)
25- اگر تعداد دفعاتى که اعداد صحیح در قرآن به کار است را با هم جمع کنیم، عددى از مضربهاى 19 بدست مىآید:
عدد 1 2 3 4 … 100000
تکرار در قرآن +145 +15 +17 +12 … 1->جمع=285(15×19)
عدد: 1 2 3 4 … 100000
جمع = 285 (19×15)تکرار در قرآن 145+ 15+ 17+ 12 … 1
و: ترتیب سورههاى قرآن
26- تعداد سورههاى قرآن 114 سوره مىباشد که این عدد مضربى از 19 است: (6*19)
27- اگر اعداد فرد سورههاى قرآن را با هم جمع کنیم عدد حاصله مضربى از 19 است:
(171*19) 3249=113+ … +17+15+13+11+9+7+5+3+1
28- اگر اعداد زوج سورههاى قرآن را نیز جمع کنیم، عددى با مضرب 19 بدست مىآید:
(174*19)3306=114+ … +18+16+14+12+10+8+6+4+2
29- سورههایى که شماره آنها در مصحف از مضربهاى عدد 19 است عبارتند از :
1. سوره مریم 19 (19×1)
2. سوره ص 38 (19×2)
3. سوره حدید 57 (19×3)
4. سوره انسان 76 (19×4)
5. سوره تین 95 (19×5)
6. سوره ناس 114 (19× 6)
حال با توجه به این سوره هانتایج زیر بدست مىآید:
الف( حاصل جمع این اعداد برابر با 399 مىباشد که مضربى از 19 است:
399 =19 × 21 114+ 95+ 76 + 57+ 38+ 19
ب( ترتیب نزول این سوره به ترتیب عبارت است از: 21-28-98-94-38-44 که جمع این عدد برابر است با 323 که این عدد مضربى از 19 است: (17*19)
ج( حاصل جمع مجموع ترتیب در مصحف و ترتیب نزول برابر است با 722 که این عدد مضربى از 19 است:
(19× 38 ) 722 = 323 + 399
مواردى که در مورد اعجاز عدد 19 در قرآن ذکر گردید، تنها گوشهاى از انبوه موارد و مصادیقى است که در کتب مختلف پیرامون این عدد آمده است.14
آیا ممکن است تمامى این موارد از روى اتفاق و تصادف باشد و هیچ حکمتى در آن نهفته نباشد؟!
حروف مقطعه و ارتباط با عدد 19
قبل از وارد شدن در بحث اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه نکاتى در مورد حروف مقطعه یادآورى مىشود:
1. سورههایى که داراى حروف مقطعه هستند، 29 سوره مىباشند که این عدد مساوى با حروف هجائیه در زبان عربى است که سورههاى قرآن از آنها تشکیل شده است.
2. از 29 سوره که داراى حروف مقعطه هستند، 10 سوره از آنها حروف مقعطه آیه مستقل نیستند که آنها عبارتند از: «الر، الر، الر، المر، الر، الر، طس، ق، ص، ن» ولى 19 سوره باقیمانده از سورههایى هستند که حروف مقطعه آنها آیه محسوب مىشود.
3. حروف فواتح سورهها و مقطعه بدون تکرار، 14 حرف مىباشند: «ا، ل، م، ر، ص، ک، ه، ى، ع، ط، س، ح، ق، ن»
4. تعداد حروف مقطعه بدون تکرار 14 کلمه مىباشد: «بقره (الم)، اعراف (المص)، یونس (الر)، رعد (المر)، مریم (کهیعص)، طه، شعراء (طسم)، نمل (طس)، یس، ص، غافر (حم)، شورى (حم عسق)، ق، ن»
5. فقط سورههاى «حوامیم»در ترتیب مصحف پشت سرهم هستند: 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46
6. اولین سوره نازله از سور مقعطه، سوره قلم (ن)، سپس سوره ق و سپس سوره ص مىباشد.
7. محاسبات در این نوشتار بر اساس رسم الخط عثمانى است.
در مورد اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مطالب زیادى در کتب مختلف بیان شده است که به برخى از آنها اشاره مىشود:
الف( ترتیب سورهها:
1- اگر از سوره بقره (الم) شمارش را آغاز کنیم، سوره طه نوزدهمین سوره خواهد بود.
بقره آل عمران نساء مائده … طه
1 2 3 4 … 19
2- همچنین اگر از سوره طه شمارش را آغاز کنیم به سوره ص مىرسیم که نوزدهمین سوره خواهد بود.
3- همچنین اگر از سوره سجده (الم) شمارش را آغاز کنیم، سوره ق نوزدهمین سوره خواهد بود.
4- همچنین اگر از سوره ق شمارش را آغاز کنیم، سوره قلم (ن) نوزدهمین سوره خواهد بود.
5- سوره «مریم» (کهیعص) در قرآن نوزدهمین سوره مىباشد.
6- اگر از سوره مریم (کهیعص) شمارش را آغاز کنیم، سوره صافات نوزدهمین سوره خواهد بود که قبل و بعد از این سوره دو سوره یس و ص قرار دارند که از حروف مقطعه هستند.
7- تعداد سورهها از سوره بقره (الم) تا سوره قلم (ن) 67 سوره مىباشد که اگر تعداد سورههاى داراى حروف مقطعه را از آن کم کنیم، عدد حاصل از مضربهاى عدد 19 است: 67-29=38 (2*19(
8- اگر عدد حروف مقعطه (بدون تکرار) را که 14 حرف مىباشد، با تعداد کلمات حروف مقطعه (بدون تکرار) که آن نیز 14 کلمه مىباشد و تعداد سورههاى داراى حروف مقطعه (29 سوره( جمع نماییم، عدد حاصله مضربى از عدد 19 خواهد بود:
(19×3) 57 = 29 +14+ 14
9- از 29 سوره که داراى حروف مقطعه هستند، 10 سوره از آنها حروف مقطعه آیه مستقل نیستند که عبارتند از: یونس (الر) یوسف (الر) – هود (الر) – رعد (المر)- ابراهیم (الر) – حجر (الر) – نمل (طس) – ص – ق – قلم (ن). ولى در 19 سوره باقیمانده، حروف مقطعه آیه مستقلى مىباشد.
10- تعداد حروف مقعطه 38 حرف مىباشد که این مضربى از عدد 19 است: (2*19)
11- تعداد حروف مقطعه تا سوره مریم (کهیعص) که نوزدهمین سوره در ترتیب مصحف است، 19 حرف مىباشد و همچنین تعداد حروف مقطعه از سوره مریم تا سوره قلم (ن) که آخرین سوره داراى حروف مقطعه است، نیز 19 حرف مىباشد.
12- سورههایى که حروف مقعطه آنها «الر» و «المر» است، در ترتیب مصحف به این صورت است: یونس (الر) – هود (الر) – یوسف (الر) – رعد (المر) – ابراهیم (الر) – حجر (الر). مجموع حروف این سورهها برابر با 19 حرف مىباشد.
13- سوره ص در ترتیب مصحف، 38 است که مضربى از عدد 19 مىباشد: (2*19)
ب( تکرار حروف مقعطه
14- سوره ق داراى 57 «ق» مىباشد که این عدد مضربى از عدد 19 است: (3*19)
15- حرف «ق» در سورى شورى (حم عسق) 57 مرتبه به کار رفته است که مضربى از عدد 19 است: (3*19)
16- مجموع حرف «ق» در این سوره 114 است که مضربى از عدد 19 است: (6*19)
17- تعداد حرف «ن» 133 مىباشد که مضربى از عدد 19 است: (7*19)
18- تعداد حرف «ص» در سه سوره ذیل عبارتند از:
1. سوره اعراف (المص): 97
2. سوره مریم (کهیعص): 26
3. سوره ص: 29
(19×8)مجموع : 152
19- مجموع تکرار دو حرف «ى» و «س» در سوره «یس» 285 مىباشد: (15*19)
20- مجموع تکرار حروف «ک»، «ه»، «ى»، «ع»، «ص» در سوره مریم (کهیعص) برابر با 798 مىباشد: (42*19)15
تناسب در تکرار الفاظ قرآن
1- کلمات «دنیا» و «آخرت» به صورت مفرد در قرآن هر کدام 115 مرتبه به کار رفته است.
2- دو کلمه «شیطان» و «فرشته» (ملائکه) در قرآن 68 مرتبه به صورت جداگانه به کار رفته است.
همچنین مشتقات هر یک از این دو کلمه 20 مرتبه در قرآن به کار رفته است که جمعاً 88 مرتبه و به طور مساوى در قرآن آمده است.
3- دو لفظ زندگى «الحیاه» و مرگ «الموت» به طور مساوى در قرآن 145 مرتبه به کار رفته است.
4- کلمههاى سود و زیان «نفع و ضرر» با مشتقاتشان هر کدام در قرآن 50 مرتبه تکرار شده است.
5- تابستان و گرما «الصیف و الحر» برابر با زمستان و سرما «الشتاء و البرد» به تعداد مساوى 5 مرتبه در قرآن به کار رفته است:
لفظ تابستان و زمستان در قرآن یک مرتبه و گرما و سرما هر کدام 4 مرتبه ذکر گردیده است.
6- خوبىها «صالحات» و بدىها «سیئات» در قرآن به یک اندازه و به تعداد 167 مرتبه به کار رفته است.
7- کلمه «الرحمن» در قرآن 57 مرتبه و کلمه «الرحیم» دو برابر آن یعنى 114 مرتبه در قرآن به کار رفته است.
8- کلمه «فجّار» 3 مرتبه و کلمه «ابرار» 6 مرتبه در قرآن به کار رفته است.
9- «سماوات السبع» در قرآن 7 مرتبه به کار رفته است.
10- کلمات «الجهر» و «العلانیه» همراه با مشتقات به طور جداگانه 13 مرتبه در قرآن به کار رفته است.
11- کلمه «الشهر» در قرآن به تعداد ماههاى سال یعنى 12 مرتبه به کار رفته است.
12- کلمه «یوم» در قرآن به تعداد روزهاى سال یعنى 365 مرتبه به کار رفته است.
13- کلمه «الساعه» در قرآن به تعداد ساعات شبانهروز یعنى 24 مرتبه به کار رفته است.
14- «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه به تعداد سجدههاى نمازهاى یومیه، در قرآن به کار رفته است.
15- «شیعه» و مشتقات آن 12 مرتبه به تعداد امامان شیعه در قرآن به کار رفته است.
16- لفظ «فرقه» همراه با مشتقات به تعداد فرقههاى امت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و 72 مرتبه به کار رفته است.
17- واژه «جزاء» در قرآن 117 مرتبه به کار رفته است. و واژه «المغفره» دو برابر آن یعنى 234 مرتبه به کار رفته است.16
موافقان و مخالفان اعجاز عددى قرآن
پس از طرح بحث اعجاز عددى قرآن توسط دکتر رشاد خلیفه، عکس العملهاى متفاوتى از سوى قرآنپژوهان نسبت به این بحث صورت گرفت. افراد زیادى از این موضوع استقبال کردند و کوشیدند تا موارد دیگرى از این اعجاز را کشف نمایند و کتابهاى زیادى نیز در این زمینه نوشتند. در مقابل نیز عده کمى به مخالفت با این مسئله پرداختند و کوشیدند تا اثبات نمایند که هیچگونه اعجازى در زمینه اعداد و ریاضى در قرآن قابل اثبات نیست. آنان نیز به نوبه خود مقالات و کتابهایى در رد نظریه اعجاز عددى نوشتند و با ذکر اشتباهات قائلین به اعجاز عددى قرآن پایههاى این نظریه را متزلزل ساختند.
عدهاى هم در این مسئله راه احتیاط را در پیش گرفته و هیچگونه اظهار نظرى در رد یا تأیید آن نکردند، بلکه به عنوان احتمال، مواردى از این اعجاز را بیان نمودند.
اینک براى آشنایى بیشتر با این نویسندگان و کتابهاى آنان در دو قسمت موافقان و مخالفان به معرفى آنها مىپردازیم:
موافقان اعجاز عددى قرآن
1- معجزه القرآنالکریم، دکتر رشاد خلیفه
دکتر رشاد خلیفه را مىتوان مبتکر و نظریهپرداز بحث اعجاز عددى قرآن دانست. وى اولین کسى بود که نظریه اعجاز عددى قرآن را مطرح کرد. و پس از بررسى و کار روى قرآن با استفاده از پایانه به نتایجى رسید.
وى موفق به کشف رموز قرآن در رابطه با عدد نوزده و مفتاح حروف مقطعه شد که بعضى از موارد آن ذکر گردید. وى پس از ذکر مواردى از اعجاز قرآن به نتایجى رسید که به برخى از آنها اشاره مىشود:
1. قرآن کلام خدا و معجزه الهى است و هیچ کس نمىتواند ادعا کند که این نظم ریاضى و دقیق قرآن توسط انسان صورت گرفته است.
2. ترتیب موجود سورههاى قرآن، و همچنین ترتیب نزول آنها ترتیبى الهى است.
3. محل نزول سورههاى قرآن اعم از مکى یا مدنى مورد تأیید است.
4. تقسیم آیات در هر سوره به امر الهى صورت گرفته است.
5. شیوه کتابت رسمالخط قرآن به دستور خداوند صورت گرفته است.
6. آیه «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» جزء تمام سورهها به جز سوره «توبه» مىباشد که این مسئله با توجه به نظم ریاضى قرآن قابل اثبات است.17
2- الاعجاز العددى للقرآن الکریم، عبدالرزاق نوفل
پس از دکتر رشاد خلیفه نظریه اعجاز عددى قرآن توسط عبدالرزاق نوفل، قرآنپژوه معاصر مصرى بسط و گسترش پیدا کرد. وى در این کتاب که در سه بخش تنظیم شده است به ذکر پارهاى از کلمات کلیدى قرآن پرداخته که داراى ارتباط و تناسب با هم مىباشند.
ایشان در مقدمه کتابش بیان مىکند که اینجانب در سال 1959 میلادى در خلال تألیف کتاب «الاسلام دین و دنیا» متوجه شدم که تعداد لفظ «دنیا» در قرآن مساوى با لفظ «آخرت» است. همچنین در سال 1968 میلادى در هنگام تألیف کتاب «عالم جن و ملائکه» متوجه شدم که کلمه «شیطان» به اندازه کلمه «ملائکه» در قرآن به کار رفته است. همین مسئله باعث تعجب من شد.
نوفل پس از پژوهش در قرآن مواردى دیگر از اعجاز قرآن را در سه بخش زیر سامان داد:
1- موضوعاتى که مثل و مانند یکدیگرند.
2- موضوعاتى که در تقابل و تضاد یکدیگرند.
3- موضوعاتى که با یکدیگر مرتبط هستند.
وى در پایان کتاب خود چنین نتیجه مىگیرد:
1- قرآن معجزه است و امکان ندارد که نظم ریاضى قرآن تصادفى و اتفاقى باشد.
2- مواردى که یاد شد تنها گوشهاى از این اعجاز است. و اگر در قرآن تدبّر و تأمّل شود، موارد بیشترى از این نوع اعجاز کشف خواهد شد.
3- اعجاز عددى قرآن اعجاز حقیقى و ملموس است نه اعجاز ادعایى و این نوع اعجاز قابل مناقشه نیست؛ چون زبان اعداد و ریاضى قابل قبول براى همه مىباشد.18
شایان یاد است که این کتاب دو بار به فارسى ترجمه شده است:
1. ترجمه توسط آقاى مصطفى حسینى طباطبایى بنام اعجاز عددى در قرآن کریم سال 1362
2. ترجمه توسط آقاى سعید همایون بنام معجزه اعداد در قرآن کریم سال 1383
**3- معجزه الارقام و الترقیم فى القرآنالکریم، عبدالرزاق نوفل19
این کتاب صورت تکمیل شده کتاب قبلى نوفل است و حاوى مطالبى است که در کتاب قبلى نیامده است. وى همچنین در این کتاب به پارهاى از نقدها و مخالفتهایى که درباره این نظریه مطرح شده است، پاسخ داده است.
**4- من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآنالکریم، دکتر ابوزهراء النجدى20
دکتر نجدى که از قرآنپژوهان شیعى و اهل مصر مىباشد، در ادامه کار آقاى نوفل موارد دیگرى را به تحقیقات قبلى افزوده است: مثل: «ساعه» در قرآن 24 مرتبه به تعداد شبانهروز، «مساوات البسع» هفت مرتبه، «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه به تعداد سجدههاى نمازهاى شبانهروز و…
**5- اعجاز الرقم 19 فى القرآنالکریم، بسام نهاد جرار
ایشان پس از بیان توضیحاتى در مورد تحقیقات دکتر رشاد خلیفه در مورد اعجاز عدد 19، مواردى از اشتباهات وى را متذکر مىشود و در ادامه در طى 4 فصل و یک خاتمه به اثبات اعجاز عددى قرآن خصوصاً عدد 19 مىپردازد. وى در فصل اول کتاب (که عمده حجم کتاب را تشکیل مىدهد) به موارد زیادى از اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مىپردازد که مرتبط با عدد 19 یا مضربهاى این عدد مىباشند. در فصل دوم نیز به مواردى از اعجاز عدد 19 پیرامون ماه و خورشید و روابط بین آنها و بعضى اصطلاحات بشرى مىپردازد.21
ایشان در مباحث مقدماتى کتاب خود در پاسخ به کسانى که به جهت قداست عدد 19 در بعضى فرقههاى ضالّه به مخالفت با این اعجاز برخاستهاند، مىنویسد:
«درست است که طائفه منحرفه بهائیت عدد 19 را مقدس مىشمارند و سال و ماه خود را تقسیم بر 19 مىکنند، اما این مسئله مانع از تحقیق و بررسى در رابطه با عدد 19 نمىباشد؛ چرا که بد استفاده کردن از چیزى ناسازگار با استفاده صحیح دیگران نیست… چرا که ما مىدانیم، قبل از اسلام و در دوران جاهلیت، اعراب در مراسم حج شرکت نموده و آن را همراه با انواع انحرافات و بدعتها بجا مىآوردند. در حالى که اسلام به خاطر اعمال خرافى عرب جاهلیت، هیچگاه حج را ملغى نکرد؛ بلکه به مخالفت با انحرافات در حج پرداخت و حج ابراهیمى را تأیید فرمود.
بنابراین تقدس اعداد در اسلام هیچ جایى ندارد و موضع مسلمانان نیز کاملاً روشن و واضح است. آنان هیچ عددى را مقدس نمىشمارند، در حالى که مىدانند خداى واحد یکى است و خداوند هفت آسمان را خلق کرد و مسلمانان هفت دور به دور کعبه طواف مىکنند و مىدانند که هفته هفت روز است و مسلمانان در سجده بر هفت عضو از اعضاى بدن تکیه مىکنند و…. آیا این مسئله باعث مىشود که مسلمانان عدد یک یا هفت را مقدس بشمارند؟! آیا اعجاز عدد 19 مبتنى بر قداست این عدد است؟! کدام حکم نقلى و منطق عقلى آن را تأیید مىکند؟»22
این کتاب داراى 175 صفحه مىباشد.
**6- ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآنالکریم، بسام نهاد جرار23
این کتاب داراى یک مقدمه، 6 فصل و یک خاتمه است. نویسنده در فصل اول پیرامون مدخل بحث اعجاز عددى قرآن در سوره مدثر مىپردازد و بحث عدد 19 را مطرح مىکند. در فصل دوم به اعجاز قرآن در ترتیب سورهها مىپردازد و در آخر نتیجه مىگیرد که ترتیب آیات و سورههاى قرآن توقیفى است. در فصل سوم اعجاز عدد 19 در حروف مقعطه را بررسى مىکند. فصل چهارم را به بحث حروف ابجد و اعجاز عددى در رابطه با آنها اختصاص داده است. در فصل چهارم اعجاز ریاضى در عالم ستارگان و فلک را مطرح مىکند. در فصل پنجم نیز به اعجاز عدد 285 در سوره جن و ارتباط با عدد 19 مىپردازد و در خاتمه اعجاز قرآن را از این طریق اثبات مىکند.
شایان یاد است که این نویسنده کتابها و مقالات زیادى در مورد اعجاز عددى قرآن دارد.24
**7- الصدفه المنظمه؛ الاعجاز العددى فى القرآن، فرید قبطنى 25
اصل این کتاب به زبان فرانسه مىباشد که نویسنده در مقام احتجاج با همه اهل کتاب (چه علماى دین و چه علماى ریاضى، فیزیک، بیولوژى، مورخین و…) و دفاع از ساحت قرآن کریم آن را به رشته تحریر درآورده است. تا با توجه به علمى بودن این کتاب سندى باشد براى حقانیت قرآن کریم.
نویسنده در این کتاب به توجه با مسائل علم ریاضى (که مورد اتفاق همه علماست) به مواردى از اعجاز عدد 19 در سورههاى علق، مدثر و ارتباط بین آنها پرداخته است. در ادامه نیز مواردى از اعجاز عدد 19 در ترتیب سورههاى قرآن، حروف مقطعه و تناسب و ارتباط آنها با یکدیگر اشاره نموده است. در پایان نیز اعجاز عدد 19 در سورههاى زوج مصحف را مطرح نموده است.
شایان یاد است که این کتاب پس از انتشار در سال 1998 میلادى مورد استقبال غیرمسلمانان قرار گرفت و در سال بعد نیز چاپ دوم آن وارد بازار گردید.
**8- اعجازات حدیثه علمیه و رقمیه فى القرآن، الدکتور رفیق ابوالسعود26
ایشان در کتاب خود مطالبى شبیه مطالب عبدالرزاق نوفل دارد و به ذکر پارهاى از موضوعات مرتبط با هم و ارقام مربوط به آنها مىپردازد. و از این طریق اعجاز قرآن را ثابت مىکند. مثل:
الرحمن 57 مرتبه الرحیم 114 مرتبه
الجزاء 117 مرتبه المغفره 234 مرتبه
العسر 12 مرتبه الیسر 36 مرتبه
الفجار 3 مرتبه الابرار 6 مرتبه
لازم به ذکر است که این کتاب مورد استقبال مسلمانان قرار گرفت و چندین مرتبه چاپ شد. چاپ اول این کتاب در سال 1991 میلادى در دمشق مىباشد و چاپ پنجم این کتاب نیز در سال 1418 ه وارد بازار گردید.
**9- اسرع الحاسبین؛ ملامح جدیده للاعجاز العددى فى القرآنالکریم، عاطف على صلیبى27
نویسنده در این کتاب که داراى هجده مبحث است به صورت بسیار دقیق و پیچیده حروف مقطعه را مورد بررسى قرار داده و آنها را که داراى حروف مشترک هستند در یک گروه دستهبندى نموده، و ارتباط آنها با آیه بسمله و ترتیب نزول قرآن را با استفاده از اعداد و ارقام بیان نموده است.
در پایان کتاب نیز حروف سورههاى قرآن کریم را به صورت جدول به تفکیک سوره آورده است. این کتاب در 329 صفحه و چاپ اول آن مربوط به تاریخ 2001 میلادى مىباشد.
**10- معجزه القرن العشرین من کشف سباعیه و ثلاثیه اوامر القرآنالکریم، ابن خلیفه علیوى28
ایشان در کتاب خود آورده است که 90 درصد اوامر قرآن، هفتگانه یا سهگانه یا یگانه است و پس از ذکر موارد اوامر قرآن و اعداد منظم در ارتباط با آنها، اعجاز قرآن را نتیجه مىگیرد.
به عنوان مثال: امر «اعبدوا» را سه بار به همه مردم خطاب کرده است؛ سه بار نسبت به اهل مکه که در قرآن آمده و سه بار نسبت به پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم آمده است. پیامبران الهى مثل شعیب، نوح، هود، صالح و حضرت عیسىعلیهم السلام هر کدام سه بار به قوم خود گفتهاند و این از عجایب است!
این کتاب داراى 110 صفحه مىباشد که در سال 1983 میلادى براى نخستین بار چاپ شده است.
**11- المنظومات العددیه فى القرآنالعظیم، مهندس مصطفى ابوسیف بدران29
نویسنده در این کتاب روابط ریاضى در حروف مقطعه و لفظ جلاله «اللَّه» را مورد بررسى قرار داده است و نظم اعجاز گونه قرآن را از این طریق ثابت نموده است.
این کتاب در 88 صفحه چاپ شده است.
12- الاعجاز العددى فى سوره الفاتحه، طلحه جوهر30
ایشان محور بحث در کتابش را عدد 19 قرار داده است و به بحث در رابطه با ارتباط میان آیه بسمله، سوره فاتحه و عدد 19 پرداخته است. همچنین به اعجاز در کلمات فرد و و زوج سوره فاتحه پرداخته است. در نهایت از تمام این موارد اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن را نتیجه گرفته است.
13- موسوعه الاعجاز الرقمى، المهندس عبدالدائم الکحیل
نویسنده این کتاب براى اثبات اعجاز عدد هفت به موارد زیادى از این اعجاز در قرآن پرداخته است. وى این کتاب را در یک مقدمه و 11 بحث سامان داده است و به مباحثى چون اعجاز رقم 7، ضوابط اعجاز رقمى، اولین آیه سوره حمد، اسرار حروف مقعطه، تکرار آیات در قرآن، ترتیب سورههاى قرآن، اسرار قصههاى قرآنى و… و ارتباط آنها با عدد 7 پرداخته و به مصادیق زیادى از این اعجاز اشاره نموده است.
این کتاب مشتمل بر 713 صفحه مىباشد.
شایان یاد است که این نویسنده بیش از 30 کتاب و مقاله در مورد اعجاز عددى قرآن دارد.31
14- شبکه ریاضى قرآن، احمد دیدات32
نویسنده در این کتاب بر اساس یافتههاى علمى دکتر رشاد خلیفه به بیان شبکه دقیق ریاضى قرآن پرداخته و به مباحثى از قبیل: دورنمایى از گذشته، اعجاز علمى قرآن، اعتراف بزرگان ادب، اعجاز عدد 19، محاسبه و شانس، غیر بشرى بودن قرآن، معجزه ریاضى و… پرداخته است.
ایشان در فصل هشتم که اختصاص به معجزه ریاضى قرآن دارد به نکته جالبى در مورد حرف «ق» و «ص» اشاره کرده و مىنویسد:
«تعداد تکرار حرف «ق» در دو سوره ق و شورى (حم عسق) که داراى حروف مقعطه «ق» مىباشد برابر با 6*19(114) مىباشد. از طرفى هم خداوند در قرآن به صراحت 12 مرتبه تعبیر «قوم لوط» را به کار برده است ولى در این مورد فقط یک استثناء مشاهده مىشود و آن هم آیه 13 سوره ق مىباشد که از تعبیر «اخوان لوط» استفاده نموده است. اگر در این آیه هم مانند موارد قبلى تعبیر به «قوم لوط» مىکرد، در این صورت تعداد حرف ق در این دو سوره 115 مرتبه مىشد که دیگر این عدد مضربى از عدد 19 نبود! بنابراین به این صورت با کاربرد تعبیر «اخوان لوط» این مسئله حل شده است.»33
شبیه همین مطلب را در مورد حرف «ص» در «بصطه» در آیه 247 سوره بقره دارد.
این کتاب در 143 صفحه توسط آقاى ساسان حبیبوند به فارسى ترجمه شده است.
**15- معجزه القرآن العددیه، صدقى البیک34
نویسنده در این کتاب به موارد از اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مىپردازد. همچنین اعجاز در اعداد صحیح و کسرى به کار گرفته در قرآن، و ارتباط آن با عدد 19 را نیز بیان مىکند.
**16- ماوراء احتمال، عبداللَّه اریک
این کتاب در چهار فصل تنظیم شده است. نویسنده در مقدمه کتاب پیرامون سیستم ریاضى قرآن کریم سخن گفته و در ادامه به منحصر به فرد بودن قرآن کریم اشاره مىکند. وى در فصل سوم به کشف سیستم ریاضى قرآن و اعجاز عدد 19 اشاره مىپردازد و در فصل چهارم موارد و مصادیقى از اعجاز عدد 19 مربوط به آیه بسمله و کلمات آن را بیان مىکند. و در پایان نیز چنین مىگیرد که مطالب بیان شده در این کتاب فقط ذره کوچکى از این سیستم ریاضى قرآن است که در سطحى وسیعتر در قرآن وجود دارد.35
لازم به ذکر است که پیچیدهترین محاسبات در اعجاز عددى قرآن مربوط به همین کتاب است.
**17- المعجزه؛ نظریه قرآنیه فى الاعجاز القرآنى، مهندس عدنان الرفاعى36
مهندس رفاعى در این کتاب سخنانى شبیه سخنان آقاى عبدالرزاق نوفل دارد. ایشان معتقد است که تمام کلماتى که در قرآن آمده است ارتباط تامّ و حقیقى با آن چیزى دارد که آن را وصف مىکند و بهنام آن نامیده شده است.
به عنوان مثال: یک سال کامل 365 روز مىباشد و زمین 365 بار به دور خود مىچرخد. بنابراین خداوند نیز که خالق این جهان است، این مسئله را در کتاب خود به تصویر کشیده است، تصویرى که دقیقاً مطابق با واقعیت فلکى آن است. از این رو، مشاهده مىکنیم که واژه «یوم» به صورت مفرد در قرآن کیریم 365 مرتبه به کار رفته است.
مانند این مسئله، دَوَران ماه به دور زمین است که ماهها از آن بوجود مىآیند و خداوند نیز که خالق این مسئله است، کلمه «شهر» را در قرآن 12 مرتبه به کار برده است که اشاره به همین قضیه دارد.
ایشان در ادامه به موارد زیادى از اینگونه موارد مىپردازد و چنین نتیجه مىگیرد که چون زبان استدلال در این کتاب ریاضى و اعداد است، بنابراین به جهت عدم اختلاف انسانها در این گونه مسائل، اعجاز قرآن ثابت مىشود.
نویسنده در پایان کتاب به نقدهایى که توسط دیگران بر این نظریه وارد شده است به صورت مستدل در 56 صفحه جواب داده است.
این کتاب در 304 صفحه (بدون ضمیمه) نوشته شده است.
**18- آیت کبرى؛ معجزه جاوید قرآن کریم، دکتر سیدمحمد فاطمى37
نویسنده در این کتاب با توجه به عدد 19 و نوزده حرف بودن «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» به صورت گسترده و مستدل به ذکر اعجاز عددى قرآن پرداخته است.
نویسنده در این باره مىنویسد:
«اساس این معجزه مسلم جاودانى بر یک نظام عجیب ریاضى مبتنى است که شمار حروف مقطعه سرآغاز سورهها در هر کدام از آنها به تنهایى یا به صورت گسترده در بین سور، مضرب صحیحى از تعداد حروف نوزدهگانه «بسم اللَّه الرحمن الرحیم»، اولین آیه قرآن کریم مىباشد. بررسى این حجت قاطع با توجه به حالات و شرایط زمانى و مکانى نزول وحى نشان مىدهد که طرح و ابداع یک چنین شبکه پیچیده و رابطه خارق العاده حروف و کلمات که نظیر آن در سرتاسر تمدن بشرى، در هیچ کتاب دیگرى دیده نشده است، خارج از قدرت و فکر و هوش انسان است و احتمال وقوع آن نیز بر حسب تصادف، غیرممکن و کاملاً مردود است.»38
این کتاب در 16 بخش و 152 صفحه سامان یافته است که بدون حروفچینى و به صورت دست نوشت اصلى به چاپ رسیده است.
**19- اعجاز ریاضى زوج و فرد در قرآن کریم، کورش جم نشان39
نویسنده این مقاله با توجه به آیه 89 سوره فجر «والشفع و الوتر» که خداوند به «زوج و فرد» سوگند یاد کرده است، به این فکر افتاده است که شاید یک نظام عددى بر مبناى زوج و فرد در قرآن وجود داشته باشد.
بنابراین به دنبال این فرضیه، شروع به تحقیق کرده و به نتایج جالبى رسیده است. ایشان به این حقیقت پى برده است که تعداد سورهها و ترتیب قرار گرفتن آنها و تعداد آیات هر سوره دقیقاً باید همین سان باشد که هست و اگر تغییر و یا جابجائى در آنها صورت گیرد، کد ریاضى زوج و فردى که در آن جاى داده شده، چنین جواب نمىدهد.
وى پس از طرح جدول اعداد زوج و فرد قرآن به این نتایج رسیده است:
1- جمع کل اعداد زوج (که از حاصل جمع شماره و تعداد آیات سوره به دست آمده) دقیقاً برابر با تعداد آیات قرآن یعنى 6236 است!
2- جمع کل اعداد فرد (که از حاصل جمع شماره و تعداد آیات سوره به دست آمده) دقیقاً مساوى با 6555 است که این عدد معادل مجموع شمارههاى سورههاى قرآن است!
3- در جدول زوج و فرد قرآن که هر یک از 57 سوره تشکیل شدهاند، درست 30 سوره با تعداد آیات زوج و 27 سوره با تعداد آیات فرد شرکت شدهاند!
**20- تفسیر نمونه، آیهاللَّه مکارم شیرازى40
نویسنده این تفسیر ذیل عنوان «تفسیر حروف مقطعه با مغزهاى الکترونیکى» پیرامون کشفیات دکتر رشاد خلیفه سخن به میان آورده و پس از ذکر بیوگرافى و خلاصه کار و تحقیقات آقاى خلیفه به نتایج ایشان در رابطه با حروف مقطعه و فراوانى هر یک از این حروف (ق، ص، ن، المص، المر، کهیعص، الم، و…) در اینگونه سورهها اشاره نموده است.
وى در انتها چنین نتیجه مىگیرد که حروف قرآن مجید که در طى 23 سال بر پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده، حساب بسیار دقیق و منظمى دارد و هر یک از حروف الفبا با مجموع حروف هر سوره داراى یک نسبت ریاضى کاملاً دقیق است که حفظ و نگهدارى چنین نسبتى براى بشر – بدون استفاده از مغزهاى الکترونیکى – امکانپذیر نیست.
نویسنده در عین حال اضافه مىکند که شکى نیست که بررسىهاى دانشمند مزبور چون در آغاز راه است، خالى از نقایص نیست که باید با حوصله تمام، به وسیله او و دانشمندان دیگر تکمیل گردد.
با توجه به اینکه کتابها و مقالات در رابطه با اعجاز عددى قرآن بسیار زیاد است و یادکرد همه آنها بیرون از حوصله این گفتار مىباشد به همین اندازه در بیان دیدگاه موافقان این اعجاز بسنده نموده و ذکر موارد بیشتر را به فرصتى دیگر مولکول مىکنیم.
مخالفان اعجاز عددى قرآن
پس از تحقیق و تتبع فراوان متوجه شدیم که فقط عده کمى از قرآنپژوهان به مخالفت با اعجاز عددى قرآن برخاستهاند. این گروه با رد دلایل و بیان اشتباهات قائلین به اعجاز عددى قرآن، کتابها و مقالاتى نوشتهاند که به آنها اشاره مىشود:
1- تسعه عشر ملکاً، بیان ان فریه الاعجاز العددى للقرآن خدعه بهائیه، حسین ناجى محمد محىالدین41
همانگونه که از نام کتاب پیداست، نویسنده به شدت به کسانى که عدد 19 را یکى از اسرار قرآن مىدانند حمله مىکند و آن را نقشه و نیرنگ بهائیت مىداند.
وى متذکر مىشود که عدد 19 از شعارهاى بهائیان است که در نظر مسلمانان این فرقه مرتد و کافر هستند؛ و شواهدى مىآورد که سال در نظر آنان 19 ماه است؛ هر ماهى نیز 19 روز است؛ کتاب «البیان» آنان 19 قسمت است و هر قسم آن 19 باب است؛ و عدد نمازهاى یومیه آنها 19 رکعت است و…
در بخش دیگر بیان مىکند که عدد 19 ویژه قرآن نیست و جملاتى را بیان مىکند که بدون استفاده از رایانه بر اساس عدد 19 شکل گرفته است در حالى که مطالب آن باطل است. مثل: «لابعث و لاحساب و لاجهنم»، «لاصراط و لاجنه و لانعیم» و…
سپس بیان مىکند که رابطهاى میان «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» و حروف مقعطه سورهها و جهنم (نوزده ملک جهنم) وجود ندارد.
در بخش دیگرى خطاهاى عددى قائلین به اعجاز عددى را توضیح مىدهد.42
2- المعجزه القرآنیه؛ الاعجاز العلمى و الغیبى، دکتر محمد حسن هیتو43
ایشان تقریباً همان مطالب حسین ناجى محمد را تأیید و تکرار مىکند.44
3- اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن، عباس یزدانى45
نویسنده از کسانى است که شدیداً با اعجاز عددى قرآن به مخالفت برخاسته و تلاش زیاد دارد که اثبات نماید، هیچگونه اعجاز عددى و ریاضى در قرآن وجود ندارد. ایشان در آغاز مقاله نسبتاً طولانى خود پس از بیان کشف دکتر رشاد خلیفه در رابطه با اعجاز عدد 19 به معرفى قرآن از طریق خود قرآن و احادیث مىپردازد و آیات و روایات گوناگونى را در توصیف قرآن بیان نموده و چنین جمعبندى مىکند که در هیچ جاى قرآن حتى به طور ضمنى ما به اینگونه کاوشها دعوت نشدهایم. و در بیانات امامان و سیره عملى آنها نیز مشاهده نشده است که قرآن را از این منظر بنگرند و مطالبى هر چند به صورت ضمنى و تلویحى، در مورد تعداد حروف و کلمات قرآن و روابط ریاضى بین آنها گفته باشند و لااقل سرنخى در این مقوله به دست داده باشند تا با اطمینان خاطر در این رشته وقت صرف کنیم و دلخوش باشیم که اگر تا کنون به نتیجه نرسیدهایم، امید است که در آینده به نتایجى جالب دست یابیم.
از علماى بزرگ، حتى ریاضىدانان نظیر: خواجه نصیر طوسى و شیخ بهائى نیز نقل نشده است که چنین سیر و سیاحتى را در قرآن نشان داده باشند.
ایشان پس از بیان این مقدمه نقدهایى بر کتابها و مقالات ذیل مطرح مىکند:
«معجزه القرآنالکریم» دکتر رشاد خلیفه؛ المعجزه مهندس عدنان رفاعى؛ آیت کبرى، دکتر سیدمحمد فاطمى؛ مقاله اعجاز ریاضى قرآن در خصوص اعداد زوج و فرد؛ ماوراء احتمال عبداللَّه اریک؛ الاعجاز العددى فى القرآنالکریم عبدالرزاق نوفل؛ من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآنالکریم دکتر ابو زهراء النجدى
نویسنده در پایان نیز مطالب خود را در یازده مورد خلاصه و جمعبندى مىکند. وى اعجاز عددى و ریاضى قرآن را یک جریان انحرافى و نامبارک مىداند که هیچ خدمتى به نشر فرهنگ قرآنى نکرده است و به جهت غیر صحیح بودن آمار و ارقام مطرح شده، نبود روش واحد در محاسبات، عدم نتیجه منطقى از اینگونه تناسبات در الفاظ قرآن و عدم اشاره به اعجاز عددى در قرآن و سنت، نظریه اعجاز عددى قرآن را به کلى رد مىکند و علاقمندان به کشف اعجاز قرآن را دعوت به فراگیرى زبان عربى و تدبّر و تأمّل در قرآن مىکند.
جمعبندى و نتیجهگیرى
اینک پس از بیان مواردى از اعجاز قرآن و دیدگاه موافقان و مخالفان در این زمینه توجه به چند نکته پیرامون این نظریه ضرورى است:
1- قرآن کریم که معجزه جاویدان پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه وآله وسلم است، براى هدایت و ارشاد انسانها نازل شده است، بنابراین قرآن کتاب ریاضى و یا هر علم دیگرى نیست که بخواهیم تمام مسائل و نظریات جدید علمى را از آن استخراج نماییم؛ و جملاتى مانند «لارَطبٍ و لایابسٍ الاّ فى کتابٍ مُبین» (انعام/ 59) دلالت بر وجود هر چیزى است که مربوط به سعادت و هدایت انسانها، در قرآن مىباشد. بنابراین اگر مطالبى از علوم دیگر در قرآن مطرح مىشود، به صورت تراوشى و اشارى مىباشد که مقصود اصلى کلام نمىباشد.46
2- همانگونه که بیان گردید تعداد کثیرى از قرآنپژوهان و دانشمندان مسلمان به بحث و تحقیق در زمینه اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن پرداختهاند و کتابها و مقالات زیادى خصوصاً در قرن حاضر در این مورد نوشته و به نتایج قابل توجه و جالبى رسیدهاند؛ بنابراین مىتوان گفت که اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن به طور اجمالى و به صورت موجبه جزئیه ثابت است و این مسئله چیزى نیست که کسى بتواند آنرا انکار کند، بلکه این مسئله حتى مورد قبول مخالفان این نظریه نیز مىباشد.
البته این سخن بدان معنا نیست که هر چه در مورد اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن در این گونه کتابها گفته شده است صحیح مىباشد.
3- پذیرش نظریه اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن به گونه اجمالى دلیلى بر صحت تمام مطالبى که در این زمینه گفتهاند، نمىباشد. بنابراین همان گونه که بعضى اشکالات مخالفان قابل خدشه است، همچنین بعضى از مطالب و موارد موافقان نیز خالى از خطا و اشتباه و حسابسازى نیست. چنانچه بعضى از موافقان این نظریه، به بعضى از اشتباهات دیگران اعتراف کردهاند.47
4- نظم ریاضى قرآن، مطلبى عجیب، شگفتانگیز و قابل توجه است؛ زیرا این کتاب در مدت 23 سال و در زمانها، مکانها و حالات گوناگون بر فردى امّى و درس ناخوانده نازل شده است و در عین برخوردارى از وجوه اعجاز مختلف و فراوان داراى نظم ریاضى دقیق نیز مىباشد، بنابراین مقایسه این کتاب با کتابهاى بشرى با فرض امکان عقلى وجود چنین نظم ریاضى به هیچ وجه، صحیح نمىباشد؛ زیرا بر فرضى که کتابى به این وسعت داراى نظم عددى و ریاضى باشد، در عین حال اولاً: تنها داشتن نظم ریاضى و عددى در یک کتاب کافى نیست، ثانیاً: شرایط نوشتن یک کتاب در زمان ما با زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به هیچ وجه یکسان نیست و ثالثاً: محتواى عمیق و استوار قرآن در هیچ کتاب بشرى نظیر ندارد. بنابراین این سخن که «عادتاً محال نیست که کسى کتابى تدوین کند و در عین حال چنین معادلاتى در آن بگنجاند. چنانچه نوابغى پیدا مىشوند و کتابهایى مىنویسند که اینگونه هنرنمائىها در آن به چشم مىخورد»48 صحیح نیست.
چون قیاس نمودن قرآن با کتابهاى بشرى است. غافل از اینکه اعجاز قرآن تنها محدود به همین اعجاز عددى نمىباشد تا بتوان آن را با کتابهاى دیگر که احیاناً امکان عقلى دارد، در این مورد شبیه قرآن باشند، مقایسه کرد.
5- با توجه به اینکه نظریه اعجاز عددى و ریاضى قرآن بر اساس احاطه کامل بر الفاظ، کلمات و حروف قرآن و محاسبه دقیق استوار است، بنابراین پذیرش و رد قطعى تمامى موارد یادشده در نظریه اعجاز عددى قرآن، نیاز به بررسى بیشتر، دقیقتر و صرف زمان بیشترى براى بررسى تمام موارد مذکور مىباشد. بنابراین نظر قطعى دادن بدون بررسى همه جانبه در قرآن کارى غیرعلمى است که نمىتواند مورد قبول واقع شود.
6- افراط و تفریط در هیچ کارى جایز نیست. بنابراین همانگونه که نباید در طرح مسئله اعجاز عددى قرآن دچار افراط شویم و بخواهیم فرضیات خودمان را بر قرآن تطبیق کنیم، همچین نباید در نفى آن دچار افراط شویم و همه چیز را انکار نماییم.
7- شاید یکى از دلایل عدم استقبال از نظریه اعجاز عددى و مخالفت با آن (در ابتداى امر)، طرح اعجاز عدد 19 توسط دکتر رشاد خلیفه مىباشد. چون از سوئى عدد 19، عدد مقدس نزد فرقه ضالّه بهائیت است و همین مسئله باعث مخالفت بعضى49 با این نظریه شده است. و از سوى دیگر، رشاد خلیفه که مبتکر این اعجاز در قرآن است، کسى است که در اواخر عمر ادعاى نبوت کرد و همین مسئله باعث شد تا جان خود را از دست بدهد.50
ولى باید توجه داشت که به صرف اینکه این عدد نزد بهائیان مقدس است، نمىتواند دلیلى باشد بر اینکه پرداختن به این عدد و تحقیق در رابطه با آن در قرآن تأیید دیدگاه بهائیت است! چون هیچگاه استفاه نادرست و تفسیر غیر صحیح مانع از استفاده درست و تفسیر صحیح نمىباشد.
همانطورى که آمیختن مراسم حج در جاهلیت با خرافات و امور شرکآمیز، باعث نشد تا اسلام، حج را به طور کلى تعطیل نماید؛ بلکه اسلام حج ابراهیمى را بنیان نهاد و خرافات را از این مراسم عبادى و معنوى زدود. بنابراین نفس مطرح شدن اعجاز عدد 19 از شخصى مثل رشاد خلیفه نمىتواند دلیلى بر بطلان این نظریه باشد.
8- پرداختن به عددى و ذکر مواردى از آن هیچگاه دلیلى بر قداست آن عدد نمىباشد، بنابراین در نظر قائلین به اعجاز قرآن در اعدادى مثل 99 7 19 و…، این اعداد هیچ تقدسى ندارند و چنین مطلبى هم از هیچکدام از قائلین گزارش نشده است. همانگونه که در روایات ما نسبت به عدد چهل توجّه خاصى شده است ولى این به معناى قداست این عدد در نزد ائمهعلیهم السلام و مسلمانان نمىباشد.
9- با توجه به اینکه این وجه از اعجاز قرآن، با زبان اعداد و ریاضى بیان مىشود. بنابراین اگر در موارد و مصادیق آن دقت شود و شمارش به درستى صورت گیرد، قابل خدشه و مناقشه نمىباشد. و موردپذیر همه انسانها حتى غیرمسلمانان با زبانها و عقاید مختلف مىباشد.
10- بیان وجوه اعجاز قرآن راهى گشوده براى تمام انسانهاست که با تدبّر و تأمّل در قرآن به موارد دیگرى از اعجاز قرآن که از پیشینیان مخفى مانده است، پى ببرند. بنابراین رد مواردى از وجوه اعجاز که در قرون معاصر به آن پرداخته شده است مثل اعجاز عددى قرآن، به صرف اینکه در قرآن و سنت و دیدگاه بزرگان درگذشته مطرح نشده است، و آنان نسبت به این مسئله دستورى نداشتهاند، سخنى بىپایه و اساس است.
پىنوشتها:
1 – خلیفه، رشاد، اعجاز قرآن، تحلیل آمارى حروف مقطعه، سید محمدتقى آیت اللهى، دانشگاه شیراز، مقدمه/ الف.
2 – همان، مقدمه/ ج
3 – خلیفه، رشاد، معجزهالقرآنالکریم، الطبقه الاولى، بیروت دارالعلم للملایین، 1983 م.
4- QURAN VISUAL PRESEN TATION OF THE MIRACLE
5 – خرمشاهى، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى، دوستان و ناهید، تهران، چاپ اول، 1377 ش، 1109/1
6 – رک: خلیفه، رشاد، معجزه القرآنالکریم و اعجاز قرآن، قرآن تحلیل آمارى حروف مقطعه.
7 – رک: نوفل، عبدالرزاق، اعجاز عددى در قرآن کریم،ترجمه مصطفى حسینى طباطبایى، تهران، نشر ناشر،1362 ش.
8 – قال رسول اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم: «ستفترق امتى على ثلاثه و سبعین فرقه، منها فرقهٌ ناجیهٌ و الباقون هالکون» (مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، الطبعه الثانیه، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ه، 336/36)
9 – رک: النجدى، ابوزهراء، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآنالکریم، الوکاله العالمیه، 1410 ه.
10 – براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: کتب ذیل از آقاى مهندس عبدالدائم الکحیل:
موسوعه الاعجاز الرقمى، المنظومه السباعیه فى القرآنالکریم، اسرار الرقم سبعه، معجزه القرآن فى عصر المعلوماتیه، «اللَّه یتجلى فى آیاته»، موسوعه الاعجاز الرقمى 1، الاعجاز العددى للرقم 13 فى القرآن، (نقل از سایت WWW.Kaheel 7.com)؛ حسن عمر، السبع المثانى قراءه عددیه فى سور القرآن، 2005 م.
11 – رک: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآنالکریم،الطبعه الثانیه، بیروت، دارالنفائس، 1414 ه،/50-55
12 – تعداد تکرار کلمه «اللَّه» در قرآن طبق شمارش المعجم المفهرس محمد فؤاد عبدالباقى 2698 مرتبه مىباشد، اما در کتاب المعجم الاحصائى دکتر روحانى 2699 بار ذکر شده است.
13 – لازم به ذکر است که «رحیم» به عنوان صفت خدا 114 مرتبه به کار رفته است و «رحیم» در آیه «لقد جاءکم رسول من انفسهم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم با المؤمنین رئوفرحیم» (توبه/ 128) محاسبه نشده است چون در مورد پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم است.
14 – براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآنالکریم و ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآنالکریم، نون للدراسات القرآنیه، 1991 م؛ طلحه جوهر، اعجاز العددى فى سوره الفاتحه، الطبعه الاولى، دمشق الحکمه، 1418 ه.ق؛ رشاد خلیفه، معجزه القرآنالکریم؛ فرید قبطنى، طلوع الشمس من مغربها علم للساعه، ترجمه الاستاذ احمد امین حجاج اول، بیروت، دارالبراق، 1999 م؛ حسین سلیم، معجزات الارقام فى القرآن، الطبعه الاولى، عمان، دار اسامه، 1998 م؛ صدقى البیک، معجزه القرآن العددیه، الطبعه الاولى، مؤسسه علوم القرآن، دمشق – بیروت.
15 – براى اطلاع بیشتر از جزئیات و موارد دیگر رجوع کنید به: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآنالکریم و ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآنالکریم؛ خلیفه، رشاد، معجزه القرآنالکریم، صلیبى، عاطف على، اسرع الحاسبیین ملامح جدیده للاعجاز العددى فى القرآنالکریم، الطبعه الاولى، دمشق، دارالشجره، 2001 م؛ ابوسیف بدران، مصطفى، المنظومات العددیه فى القرآنالعظیم؛ الکحیل، عبدالدائم، موسوعه الاعجاز الرقمى.
16 – براى اطلاع بیشتر از جزئیات و موارد دیگر رجوع کنید به: نوفل، عبدالرزاق، اعجاز العددى للقرآنالکریم؛ و معجزه الارقام و الترقیم، بیروت، دارالکتاب العربى، 1403 ه؛ النجدى، ابوزهراء، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآنالکریم؛ ابوالسعود، رفیق، اعجازات حدیثه. علمیه و رقمیه فى القرآن، الطبعه الخامسه، دمشق دارالمعرفه، 2001 م؛ رفاعى، عدنان، المعجزه نظریه قرآنیه فى الاعجاز القرآنى، الطبعه الثالثه، دمشق دارالفکر، 2000 م.
17 – رک: رشاد خلیفه، معجزه القرآنالکریم،/ 269-275.
18 – رک: نوفل، عبدالرزاق، معجزه اعداد در قرآن کریم، مترجم: سعید همایون، چاپ اول، قم، مؤلف با همکارى بوستان کتاب قم، 1383.
19 – نوفل، عبدالرزاق، معجزهالارقام و الترقیم، بیروت دارالکتاب العربى، 1403 ه.
20 – النجدى، ابوزهرا، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآنالکریم، الوکالهالعالمیه، 1410 ه.
21 – بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 132-137/ / 19.
22 – همان/ 33-34.
23 – بسام نهاد جرار، ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآنالکریم، نون للدراسات القرآنیه، 1991 م.
24 – براى اطلاع از این کتب به سایت WWW.islamnoon.com مراجعه فرمایید.
25 – عنوان فرانسه این کتاب عبارت است از:
Farid Gabteni, Fredreice, “LeHosard Progrmme, le miracle scientifique du Qoran”
26 – ابوالسعود، رفیق، اعجازات حدیثه علمیه و رقمیه فى القرآن، الطبعه الخامسه، دارالمعرفه، دمشق، 2001 م
27 – صلیبى، عاطف على، اسرع الحاسبیین ملامح جدیده للاعجاز العددى فى القرآنالکریم، الطبعه الاولى، دمشق، دارالشجره، 2001 م.
28 – علیوى، ابن خلیفه، معجزه القرن العشرین من کشف سباعیه و ثلاثیه اوامر القرآنالکریم، الطبعه الاولى، دمشق، دارالایمان، 1983 م.
29 – بدران، مصطفى ابوسیف، المنظومات العددیه فى القرآنالعظیم (برهان احصائى فى احکام البناء القرآن)، الطبعه الاولى، قاهره، مکتبه وهبه، 1418 ه.
30 – طلحه جوهر، اعجاز العددى فى سوره الفاتحه، الطبعه الاولى، دمشق، الحکمه، 1418 ه .ق.
31 – براى اطلاع از این کتب به سابت WWW.Kaheel 7.com مراجعه فرمایید.
32 – دیدات، احمد، شبکه ریاضى قرآن، ساسان حبیبوند، چاپ اول، قزوین، طه، 1381 ش.
33 – همان/ 110-122.
34 – صدقى البیک، معجزه القرآن العددیه، الطبعه الاولى، دمشق – بیروت، مؤسسه علوم القرآن، .
35 – براى اطلاع بیشتر مراجعه کنید به سایت: WWW.efarsi.org/Beyond.htm
36 – غازى الرفاعى، عدنان، المعجزه نظریه قرآنیه فى الاعجاز القرآنى، الطبعه الثالثه، دمشق دارالفکر، ، 2000 م.
37 – فاطمى، سیدمحمد، آیت کبرى معجزه جاوید قرآن کریم، چاپ اول، تهران مؤلف.
38 – معرفى اجمالى، مجله بینات، شماره 9، بهار 184 / 1375.
39 – جم نشان، کورش، «اعجاز ریاضى زوج و فرد در قرآن کریم» مجله بینات، شماره 99 / 1375 9.
40 – مکارم شیرازى، ناصر و جمعى از محققان، تفسیر نمونه، چاپ بیست و ششم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 303-309 /2 1373.
41 – ناجى محمد محىالدین، حسین، تسعه عشر ملکاً، بیان ان فریه الاعجاز العددى للقرآن خدعه بهائیه، قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1405 ه.
42 – رضایى اصفهانى، محمدعلى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، چاپ سوم، رشت، کتاب مبین، 226 / 1381.
43 – هیتو، محمدحسن، المعجزه القرآنیه (الاعجاز العلمى و الغیبى(، الطبعه الاولى، بیروت، مؤسسه الرساله، 1989 م.
44 – یزدانى، عباس، «اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن»، کیهان اندیشه، شماره 67-68 / 1375 67.
45 – همان/ 62-84.
46 – معرفت، محمدهادى، علوم قرآنى، چاپ اول، قم، التمهید، 414 / 1378.
47 – رک: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 27-31 / 19.
48 – یزدانى، عباس، اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن، /78
49 – ناجى محمد محىالدین، حسین، تسعه عشر ملکاً، بیان ان فریه الاعجاز العددى للقرآن خدعه بهائیه.
50 – بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 21 / 19.