نویسنده:عذرا انصاری

نقش اساسی مادر در سعادت و شقاوت نسل
بی تردید ، سرنوشت هر انسانی ، ریشه در روحیات و خصلتهای کسانی دارد که در دوران طفولیت، نزدیکترین انسانها با او بودند . از طرف دیگر ، در این دوران ، مادر نزدیکترین فرد به انسان بوده ، نقش سازنده وی در تعیین مسیر فرزند ، بی نهایت در خور توجه و امعان نظر است . نقطه آغازین سعادت یا شقاوت انسانها ، دامن مادر و محیطی است که مادر ، رکن اساسی آن محسوب می شود . پس می توان گفت از این جهت ، کودک مانند مومی است که در میان دستان قدرتمند مادر ، قابلیت تبدیل به هر شکل و هیأتی را دارد .

برتری الگوی پرورش
با کمی دقت در برخورد عاطفی و منطقی حضرت زهرا سلام الله علیها در می یابیم که آن بانوی بزرگوار ، در ساختن روح و شخصیت فرزندان گرامی اش از ابزاری بسیار ظریف و دقیق استفاده کرده است ، که بسیاری از آنها در حال حاضر ، میان روانشناسان تربیتی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و خبرگان این فن به نتایج مثبت آن ایمان آورده اند . بی شک ، این توفیق بی نظیر در تربیت کودکان ، ناشی از شناخت عمیق و صحیحی است که اسلام در مورد انسان ، ارائه داده است . بنابراین ، باید بگوییم هر مکتبی به اندازه شناخت درستی که از انسان دارد ، در نظام تربیتی خود ، به توفیقاتی دست می یابد ، و چون دین آسمانی و الهی اسلام از کاملترین و واقع بینانه ترین شناخت در مورد انسان برخوردار است ، بیشترین توفیق را در قضیه تربیت نسل به دست آورده ، سخن به گزاف نگفته ایم . روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه (س) بهترین شیوه وتجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است . از این رو ، جا دارد که پیروان و ارادتمندان مکتب اسلام با به کار بستن شیوه ها و ظرایف تربتی آن حضرت در رشد و تربیت نسلی پاک و پیشرو همت نموده ، سعادت دنیا و آخرت فرزندان خود را بیمه کنند . یکی از عوامل مؤثر در تشکیل شخصیت فرزندان فاطمه زهرا(س) وراثت است ، زیرا در این خانواده مادر از مقام عصمت بهره مند بوده ، در وجود مطهر او هیچ رجس و گناهی راه ندارد ، چنانچه در زیارت مطلقه امام حسین (ع) می خوانیم : گواهی می دهم که شما در اصلاب پاک و ارحام مطهر بودید و هیچ غباری از شرک و جهالت ، بر دامن شما ننشست .(1) امام حسین (ع) در روز عاشورا ، این حقیقت را یک بار دیگر بازگو کرد ، تا از این طریق بر حقانیت خود تأکید ورزد بدین خاطر در آن روز تاریخی فرمود : شهامت ، آزادی منشی و کرامت خود را مرهون پاکدامنی و طهارت مادرم زهرا(س) هستم . در واقع ، عاشورا محصول تربیت و نتیجه آموزشهای حضرت زهرا سلام الله علیها بود ، زیرا ارکان اصلی این قیام بی نظیر با شیوه های تربیتی فاطمه زهرا(س) تربیت یافته بودند . به عبارت دیگر ، صحنه کربلا تأیید الهی بودن روش تربیتی صدیقه کبری (س) بود .

شیوه های تربیتی حضرت زهرا (س)
متخصصّان تعلیم و تربیت در مورد نقطه شروع پرورش و تأثیر گذاری بر جان و روان کودک و به بیان دیگر ، سن شروع تربیت کودک ، نظرات مختلفی ابراز کرده اند . گفتنی است که اسلام در این رابطه ، نظرات متقن و دقیقی ارائه کرده که بررسی تمام آنها از حوصله این نوشتار خارج است ، لیکن یکی از ابتدایی ترین مراحل پرورش و اثر گذاری در روح کودک و نامگذاری دانسته است . نامگذاری ، برای طفل اهمیت فوق العاده ای دارد ، زیرا اولین چیزی که در فهم لطیف و حساس کودک ، راه پیدا می کند ، نام و شهرت اوست . اینکه این نام چه بار فرهنگی و معناداری را حمل می کند ، تأثیر شگرفی در روح و روان او دارد ، بدین جهت امیر المؤمنین سلا م الله علیه یکی از حقوقی را که فرزندان بر عهده پدر دارد نام نیکو و پسندیده می شمارد و می فرماید : « حق الولد علی الولد أن یحسن اسمه » (2) تعیین نام مناسب ، حقی است که فرزند بر ذمه پدر خود دارد . در نظر گرفتن مطلب فوق ، باید اذعان داشت که حضرت زهرا (س) با همفکری و همکاری پیامبر (ص)و علی (ع) زیباترین نامها را برای فرزندان خود انتخاب نمود و از این جهت ، حقی که بر ذمه داشت به بهترین شکل ممکن ادا کرد .

اعتقاد به عقیقه
عقیقه (قربانی) و صدقه از مستحباتی است در اسلام ، تأکید زیادی بر آن شده است . نقل شده است که فاطمه(س) هرگاه صاحب فرزندی می شد ، برای آنها گوسفندی عقیقه می داد ، سپس روز هفتم ، سرشان را می تراشید و برابر وزن موهای آنها نقره صدقه داده ، برای قابله و همسایه ها هدیه می فرستاد و دیگران را در شادی خود سهیم می کرد . (3) یکی دیگر از سنتهای جاری در زندگی صدیقه کبری (س) گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ فرزند بود . آن حضرت بخوبی می دانست که باید کودک را از همان لحظات اول زندگی با کلماتی چون الله ، محمد ، نماز … آشنا کرد که این آشنایی ، به یقین در جهت گیری تمایلات روحی او به ملکوت اعلاء اثر خواهد گذاشت .

عواطف مادری و نقش آن در تربیت فرزند
روح انسان بگونه ای ساخته و پرداخته شده که نیاز به محبت و عطوفت ، یکی از اساسی ترین نیازهای روحی او محسوب می شود ؛ بدین جهت کودکان محروم از این نیاز فطری ، دچار کمبودها و مشکلات روانی و گاه نوقص جسمی خواهند شد . بر اساس تحقیقات دامنه داری که در این زمینه به عمل آمده است ، بسیاری از بزهکاریهای افراد مختلف ریشه در خلأ عاطفی آنها دارد و چنانچه جامعه ای در زمینه اشباع روانی و اقناع نیازهای فطری فرزندان خود ، توفیقی بدست آورد ، کمتر شاهد ناهنجاریهای فردی و اجتماعی خواهد بود . حضرت فاطمه (س) که خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا (ص) سیراب گشته و قلبش کانون محبت به همسر و فرزندان خود بود در این جهت نیز وظیفه مادری خود را به بهترین شکل ، انجام می داد . سلمان می گوید : روزی فاطمه زهرا (س) را دیدم که مشغول آسیاب بود . در این هنگام ، فرزندش حسین گریه می کرد و بی تاب بود . عرض کردم ، برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم ؟ ایشان فرمود: من به آرام کردن فرزندم اولی هستم ، شما آسیاب را بچرخانید . (4)

توجه به نیاز های کودک
یکی از عوامل مؤثر در سلامت و نشاط روحی و جسمی فرزند ، تغذیه و بهداشت است . تأمین این گونه نیازها که جسم و روح کودک را آرام و آسوده نگه می دارد ، سلامتی و صلابت روح او را تا پایان عمر تضمین می کند . ناهنجاریهای فراوانی که در انسانهای بزرگ دیده می شود ، بنوعی ریشه در نیازهای این دوره از زندگی آنها دارد . علاوه بر این ، نباید از تأثیر گذاری متقابل روح و جسم غافل بود . بی شک ، یک جسم بیمار ، روح را افسرده و بی نشاط می سازد ، همان گونه که روح افسرده ، موجب اخلال در فعالیتهای بدن می گردد . بارها در تاریخ خوانده ایم که گاه ، فاطمه زهرا (س) شکم فرزندانش را به قیمت گرسنگی خود ، سیر می کرد . زمانی که مسلمانان به علت کمبود آب ، سخت در مضیقه بودند ، فاطمه(س) حسن و حسین (ع) را نزد پیامبر برد و عرض کرد ای رسول خدا ! فرزندان من خردسالند و نحمل تشنگی در توان آنها نیست . پیامبر که نگرانی دخترش را در این رابطه ، بجا و بموقع دید ، زبان مبارکش را در دهان حسن و حسین قرار داد و با تر کردن دهان آنها ، حضرت زهرا را از نگرانی درآورد و آن دو طفل کوچک را نیز از تشنگی مفرط نجات داد . (5) عطوفت و مهر مادری در حضرت زهرا (س) بقدری بود که در لحظات پایانی عمر خود ، سخت نگران حال فرزندانش بود . شاید بیشترین نگرانی آن حضرت برای محرومیت آنها از مادر بود ، زیرا او می دانست که پس از شهادتش ، هیچ کس نمی تواند مهر و محبت مادری را نسبت به آنها داشته باشد . فاطمه زهرا (س) برای اینکه فرزندانش از این نعمت بزرگ یعنی محبت مادرانه ، محروم نمانند ، به حضرت علی (ع) پیشنهاد کرد و از ایشان خواست که پس از او ، کسی را به همسری انتخاب کند ، که بتواند از عهده این مهم برآید . (6) پس از رحلت رسول گرامی (ص) ، مقداری از غمهای حضرت زهرا (س) به محرومیت فرزندانش از محبت پیامبر (ص) ، مربوط یم شد و گاهی با قلبی سوزان ، خطاب به فرزندانش چنین می گفت : کجا رفت پدرتان (پیامبر ) که شما را عزیز می داشت ؟ او شما را بر دوش خود سوار می کرد و به شما مهربانی می نمود . کجا رفت جد بزرگوارتان که از همه به شما مهربانتر بود ، آن گونه کهئ نمی گذاشت شما بر روی زمین راه بروید و همیشه شما را در آغوش خود داشت ؟ آه که دیگر او را نمی بینم که شما را بر دوش گرفته باشد . (7)

بازی و تحرک
علی رغم اینکه ظهور اسلام در محیطی کاملاً بی فرهنگ و دور از تمدن بود ، اما برنامه و شیوه های ارائه شده از طرف اولیای دین ، همیشه با انسانها از هر تمدن و فرهنگی سازگار است. از جمله مواردی که در شیوه تربیت حضرت زهرا (س) جایگاه خاصی داشت ، تحرک و بازی کودکان بود . این فعالیت و تکاپو بقدری برای سلامتی و رشد مناسب کودک ، ضروری است که حتی برای تشویق آنها به تحرک و بازی ، بزرگترها نیز باید تن به بازی و جست و خیز بدهند . بازی در دوران کودکی به منزله واکنش کودک در برابر عوامل محیطی و بروز استعدادهای نهفته اوست که تأثیرات آن در کنار تقویت جسم و افزایش بنیه کودک ، قابل توجه است . همچنین بازی ، در تقویت نیروی ابداع و ابتکار کودک بی نهایت ، مؤثر است . بنابراین غفلت از بازی به هیچ وجه به صلاح کودک و والدین او نیست . همبازی شدن رسول معظم اسلام (ص) با فرزندان دخترش زهرا بیانگر این نکته مهّم است که بازی و تحرک کودک ، یکی از لوازم تربیت صحیح محسوب می شود . حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا (س) در خانه به بازی بچه ها توجه کافی مبذول می داشتند و همین امر ، موجب شادابی و نشاط روزافزون آنها می شد . در مقابل ، خانه هایی که برای کودک ، محیط مناسب و دلنشین برای بازی و تحرک نیست ، در روحیه و شخصیت اعضای خردسال آن خانه ، اثر نامطلوبی دارد ، نباید فراموش کرد که تحرک و بازی ، اقتضای طبیعت و سن کودک است و پدر و مادر وی وظیفه دارند شرط و لوازم این مهم را برای کودکان خود فراهم سازند . حضرت فاطمه (س) از همان دوران کودکی با فرزندانش همبازی می شد ، و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی ، نوع الفاظ و حرکات مادر ، سرمشق کودک ، قرار می گیرد ؛ بنابراین باید از الفاظ و جملات مناسبی استفاده کرد . علاوه بر این باید در قالب بازی و شوخی ، نفس کودک را تقویت نموده ، او را به داشتن مفاخر و ارزشهای اکتسابی تحریک و تهییج کرد . اینها همه مرهون در پیش گرفتن شیوه های صحیح در این رابطه است . نقل شده است که حضرت زهرا (س) با فرزندش امام حسن مجتبی (ع) بازی می کرد و او را بالا می انداخت و می فرمود:
إشبَه أباکَ یا حسن و اخلَع عن الحقِ الوَسَنَ
و اعبدالهاً ذامِننَ و لا تُوالِ ذَا الاِحَنِ
پسرم حسن ، مانند پدرت باش . ریسمان ظلم را از حق بر کن . خدایی را بپرست که صاحب نعمتهای متعدد است و هیچ گاه با صاحبان ظلم و تعدی ، دوستی مکن . همچنین نقل شده است که وقتی فرزندش حسین (ع) را بازی می داد ، این گونه فرمود:
اَنتَ شبیهٌ بأبی لَستَ شبیهاً بعلیٍ
تو به پدر من ( پیامبر ) شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری . طبق همین نقل این بیت ، موجب خنده و تبسم حضرت علی (ع) می شد . از این قطعات تاریخی ، استفاده می شود که حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا (س) علی رغم تمام مشکلات و گرفتاریهای موجود ، در برخورد با کودکان ، خود را خوشحال و خندان نشان می دادند . این لازمه و جوهره جوانمردی است که انسان گرفتاریهای خارج از خانه را با خود به خانه نیاورد و غصه های خود را هر قدر که باشد ، در ظاهر خود ، نمایان نسازد . بدون تردید ، فرزندانی که محصول تربیت چنین خانواده هایی هستند از روانی سالم ، روحیه ای قوی و نفسی مطمئن بر خوردار خواهند بود .

پاورقیها :

1- مفاتیح الجنان ، زیارت امام حسین (ع) ، ص783 .
2- نهج البلاغه ، خطبه 399 .
3- بحارا لانوار ، ج43 ، ص257 .
4- همان مدرک ، ص280 .
5- مناقب ابن شهر آشوب ، ج3 ، ص394 .
6- مناقب ابن شهر آشوب ، ص362 .
7- بحارالانوار ، ج 43 ، ص181- مناقب ، ج3 ، ص 362 .
منبع: پیام زن .