نویسنده: علی محمد حیدری نراقی

یکی دیگر از فعالیتهای اقتصادی که در اسلام ممنوع و حرام گردیده و از این راه آزادیهای اقتصادی کنترل و محدود می شود «قمار» است. اجماع فقها بلکه ضرورت مسلمین بر آن است که قمار «بُرد و باخت» تکلیفاً و وضعاً، حرام است، و اموالی را که انسان از این طریق به دست آورد، مالک نمی شود و تصرف در آن حرام است، هرچند کسی که آن مال را باخته، راضی باشد، زیرا این رضایت بر اساس همین قمار و برد و باخت نامشروع است و باید آن را مانند سایر اموال نامشروع به صاحبش برگرداند.
«یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِنَّمَا الخَمرُ وَ المَیسِرُ وَ الاَنصابُ وَ الاَزلامُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَیطانِ فَاجتَنِبُوهُ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ». (1)
جالب توجه اینکه در این آیه با تعبیرات گوناگون ممنوعیت این کار مورد تأکید قرار گرفته است:
1- آیه با خطاب «یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» شروع شده اشاره به اینکه مخالفت با این حکم با روح ایمان سازگار نیست؛
2- بعد از کلمه «اِنَّما» که برای حصر و تأکید می باشد به کار رفته است؛
3- شراب و قمار هم ردیف انصاب -بتهایی که شکل مخصوص نداشتند و تنها قطعه سنگی بودند- ذکر شده است و نشان می دهد، خطر شراب و قمار به قدری زیاد است که در ردیف بت پرستی قرار گرفته، به همین دلیل در روایتی از پیامبر اکرم(ص)می خوانیم:«شارِبٌ الخَمرِ کَعابِدِ الوَثَن»؛ (2) «شرابخوار، همانند بت پرست است»؛
4- شراب و قمار و همچنین بت پرستی و ازلام «یک نوع بخت آزمایی» همگی به عنوان رجس و پلیدی شمرده شده اند، «اِنَّمَا الخَمرُ وَ المَیسِرُ وَ الاَنصابُ وَالازلامُ رِجسٌ»؛
5- تمام این اعمال جزو اعمال شیطانی قلمداد شده است، «مِن عَمَلِ الشَّیطانِ»؛
6- سرانجام فرمان قاطع برای اجتناب از آنها صادر کرده و می فرماید:«فَاجتَنِبُوهُ»، ضمناً باید توجه داشت که اجتناب مفهومی رساتر از نهی دارد، زیرا معنی اجتناب فاصله گرفتن و دوری کردن و نزدیک نشدن است که به مراتب از جمله ننوشید، رساتر می باشد؛
7- در پایان این آیه می گوید: این دستور به خاطر آن است که شما رستگار شوید، «لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ»، یعنی بدون آن رستگاری ممکن نیست؛
8- در آیه بعد به پاره از زیانهای آشکار شراب و قمار پرداخته نخست می فرماید: شیطان می خواهد از طریق شراب و قمار در میان شما، تخم عداوت و دشمنی بپاشد و از نماز و ذکر خدا باز دارد، «اَنَّمَا یُریدُ الشَّیطانَ اَن یُوقِعَ بَینَکُمُ العَداوَهَ وَ البَغضاءَ فِی الخَمرِ وَ المَیسِرِ وَ یَصُدَّکُم عَن ذِکرِ اللهِ وَ عَنِ الصَّلوهِ»؛ (3)
9- در پایان آین آیه، به عنوان یک استفهام تقریری می فرماید: آیا شما خودداری خواهید کرد؟ «فَهَل اَنتُم مُنتَهُونَ». یعنی پس از این همه تأکید باز جای بهانه جویی، یا شک و تردید در مورد ترک این دو گناه بزرگ باقی مانده است؟
10- در آیه سوم به عنوان تأکید این حکم نخست به مسلمانان دستور می دهد که خدا و پیامبرش را اطاعت کنند و از مخالفت با او بپرهیزند «وَ اَطیعُوا اللهَ وَ اطیعُوا الرَّسُولَ وَ احذَرُوا». (4)

اثرات مرگبار شراب و قمار
یک بحث مشروح برای بیان عمق و عظمت این زیانها گویا است. پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص)، ده طایفه را در باب شراب، مورد لعن قرار داده که نشانگر آن است حتی انسانها از در آمدی که منجر به شراب خواری شود، باید جداً بپرهیزند، اینک به مقداری از ضررهای آن اشاره می کنیم:
1- به موجب آماری که در انگلستان درباره جنون الکلی انتشار یافته، و این جنون با جنونهای دیگر در آن مقایسه شده، چنین به دست آمده که در برابر 2249 دیوانه الکلی، فقط پنجاه و سه نفر دیوانه، به علل دیگر وجود داشته است. (5)
2- به موجب آمار دیگری که از تیمارستانهای آمریکا به دست آمده، هشتاد و پنج درصد از بیماران روانی آنها را بیماران الکلی تشکیل می دهد. (6)
3- یکی از دانشمندان انگلیسی به نام «بنتام» می نویسد: مشروبات الکلی در کشورهای شمالی، انسان را کودن و ابله، و در کشورهای جنوبی دیوانه می کند، سپس می افزاید: آیین اسلام تمام انواع نوشابه های الکلی را تحریم کرده است و این یکی از امتیازات اسلام می باشد. (7)
4- اگر از کسانی که در حال مستی دست به انتحار یا جنایت زده و خانه هایی را ویران ساخته و خانمانهایی را برباد داده اند آماری تهیه شود، رقم سرسام آوری را تشکیل می دهد. (8)
5- در فرانسه، هر روز 440 نفر جان خود را فدای الکل می کنند.(9)
6- طبق آمار دیگری تلفات بیماریهای روانی آمریکا در یک سال، دو برابر تلفات آن کشور در جنگ جهانی دوم بوده است و به عقیده دانشمندان در بیماریهای روانی آمریکا مشروبات الکلی و سیگار نقش اساسی داشته اند.(10)
7- به موجب آماری که توسط یکی از دانشمندان به نام «هوگر» به مناسب بیستمین سالگرد مجله علوم ابراز شد، شصت درصد قتلهای عمدی، هفتاد و پنج درصد ضرب و جرح، سی درصد جرایم ضد اخلاقی «از جمله زنا با محارم»، بیست درصد جرایم سرقت، مربوط به الکل و مشروبات الکلی بوده است، و به موجب آماری از همین دانشمند، چهل درصد از اطفال مجرم دارای سابقه اثر الکلی هستند. (11)
8- از نظر اقتصادی تنها در انگلستان زیانهای ناشی از طریق غیبت کارگران از کار به خاطر الکلیسم، به پنجاه میلیون دلار در سال، تقریباً 1750 میلیون تومان برآورده شده است ،که این مبلغ به تنهای می تواند هزینه ی ایجاد هزاران کودکستان و دبستان و دبیرستان را تأمین کند.(12)
9- به موجب آماری که درباره زیانهای مشروبات الکلی در فرانسه انتشار یافته، الکل 137 میلیارد فرانک در سال بر بودجه فرانسه غیر از خسارات شخصی به شرح ذیل تحمیل می کند:
شصت میلیارد فرانک هزینه دادگستری و زندانها، چهل میلیارد فرانک هزینه تعاون عمومی و خیریه، ده میلیارد فرانک مخارج بیمارستانها برای الکلیها، هفتاد میلیارد فرانک هزینه امنیت اجتماعی، و به این ترتیب روشن می شود که تعداد بیماران روانی و بیمارستانها و قتلها و نزاعهای خونین و سرقتها و تجاوزها و تصادفها با تعداد میخانه ها تناسب مستقیم دارد.(13)
10- بزرگترین مؤسسات آمارگیری آمریکا ثابت کرده است که قمار در سی درصد جنایتها دخالت مستقیم دارد.
و به موجب آمار دیگری که در زمینه جرایم قماربازان منتشر شده با نهایت تأسف می بینیم که نود درصد جیب بری، پنجاه درصد جرایم جنسی، ده درصد فساد اخلاق، سی درصد از طلاقها، چهل درصد از ضرب و جرحها و پنج درصد از خودکشیها به خاطر قمار صورت گرفته است. (14) بنابراین، به دستور عالی اسلام که از هرگونه برد و باخت و قمار نهی کرده و حتی از خرید و فروش و کسب درآمد از راه ابراز و آلات قمار به طور کلی نهی نموده و همه درآمدهای از این طریق را حرام و پلید دانسته است، پی می بریم و کسی که از این طریق مالی را اندوخته کند، مالک این اموال نمی شود و اکل مال به باطل شناخته شده است و باید درآمدهای مالی از این طریق به صاحبان آنها برگردد و اگر صاحبان آنها شناخته شده نیستند، مال باید در راه خدا به نیابت از مالکین آنها صدقه داده می شود.
عَن اَبی عَبدِ الله(ع)قالَ:«بَیعُ الشِّطرَنجِ حَرامٌ، وَ اَکلُ ثَمَنِهِ سُحتٌ، وَ اتِّخاذُها کُفرٌ وَ اللَّعبُ بِها شِرکٌ، وَ السَّلامُ عَلی اللاهی بِها مَعصیَهٌ وَ کَبیرَهٌ مُوبِقَهٌ ، وَ الخائِضُ فیها یَدَهُ کَالخائِضِ یَدَهُ فی لَحمِ الخِنزیرِ، لا صَلاهَ لَه حَتَّی یَغسِ؟ یَدَهُ کَما یَغسِلُها مِن مَسِّ لَحمِ الخِنزیرِ، وَ النَّاظِرُ اِلَیهَا کَالنَّاظِرَ فی فَرجِ اُمِّهِ، وَ اللّاهِی بِها وَ النَّاظِرُ اِلَیهَا فی حالِ ما یَلهی بِها وَ السَّلامُ علَی اللاهی بِها فی حَالَتِهِ تِلَکَ فی الاِثمِ سُواءٌ، وَ مَن جَلَسَ عَلَی اللَّعبِ بِها فَقَد تَبَوَّءَ مَقعَدُهُ مِنَ النَّارِ، وَ کانِ عَیشُهُ ذلِکَ حَسرَهً عَلَیهِ فی القِیامَهِ، وَ اِیَّاکَ وَ مُجَالَسَهً اللاّهی وَ المَغرورِ بلَعبها، فَانَّهَا مِنَ المَجالِسِ الَّتی باءَ اَهلُها بِسَخَطِ مِنَ اللهِ، یَتَوَقَّعُونَهُ فی کلِّ ساعَهٍ فَیَعُمُّکَ مَعَهُم».(15)
امام صادق علیه السلام فرمود:«فروختن شطرنج و خوردن پول آن، حرام است، اتخاذ و تمسک به شطرنج، کفر و بازی با آن شرک است و سلام کردن به کسی که با شطرنج بازی می کند، گناه کبیره ای می باشد که موجب هلاکت است. کسی که دست در آلات شطرنج می برد مثل کسی است که دست در گوشت خوک برده و همان طوری که اگر دست نمازگزار به گوشت خوک برسد باید دست خود را بشوید، کسی که به آلات شطرنج دست می زند باید دستش را بشوید و نماز بخواند. کسی که به آلات شطرنج نگاه می کند، مثل کسی است که به آلت تناسلی مادرش نگاه کرده است. سلام کردن به کسی که با شطرنج مشغول بازی است و شخص بازیگر و ناظر به آن در حالی که با آن بازی می کنند، همگی در گناه برابرند. کسی که برای بازی با آن در کنار شطرنج بنشیند جایگاه او پر از آتش خواهد شد و در قیامت بر آن زندگی حسرت خواهد خورد. از همنشینی با بازیگر و کسی که به بازی با آن مغرور است برحذر باشید، زیرا مجلس بازی با شطرنج، از مجالسی است که به خشم خدا برمی گردد، هرلحظه باید انتظار عذاب خدا را بکشند، پس عذاب، تو را هم با آنها می گیرد».

زیانهای قمار
قمار، عیاشی و هرزگی می آورد: زیرا اگر قمارباز ببرد، چون مالی بدون زحمت و فعالیت به دست آورده به فکر عیاشی می افتد و سر از میخانه و مراکز فحشا و منکرات و فساد و هرزگی درمی آورد و بنا به مَثَل مشهور، باد آورده را باد می برد؛ ثانیاً در اثر بردن، علاقه شدیدی به این عامل فساد، یعنی قمار پیدا کرده، روح فعالیت و کار و کوشش در طلب روزی حلال، در او کشته می شود و در نتیجه آدمی مفت خوار، بیکار، تنبل، تن پرور و عیاش بار می آید و دائماً سعی او این است که خود را به مجلس قماری برساند، شاید باز هم از همان مال مفت نصیبش شود. و اگر ببازد، هیجان عصبی بر او مستولی شده و حس انتقام جویی و درنده خویی او تحریک شده، برای بدست آوردن مال از دست رفته، باز خود را به مجلس قمار می رساند، گاه شده که در چند مجلس تمام هستی خود را از دست داده و چون از تلافی کردن عاجز شده، یا حریف را کشته یا خود را از بین برده است.
در کتاب بلاهای اجتماعی آمده است: در یکی از شهرستانها مرد قماربازی که پهلوی حریف خود را با سه ضربه چاقو، چاک نموده و وی را به قتل رسانده بود، ضمن بازپرسی گفته بود: مقتول در قمار خیلی پول از من برد و حاضر به بازی مجدد نشد و هرچه به او گفتم، بازی را ادامه نداد و فرار کرد، من هم او را تعقیب کردم و کشتم.
همچنین در ادامه به نقل از مجله روشنفکر مورخه چهاردهم دیماه 1340 می نویسد: در شهر مونت کارلو یک نفر آرژانتینی در مدت شانزده ساعت قماربازی، چهار میلیون دلار ثروت خود را از دست داد، وقتی که درهای قمار خانه بسته شد پَکَر بود، به جنگل رفت و با یک گلوله مغز خود را متلاشی نمود و به زندگی خود خاتمه داد. (16)
یکی از مجلالت درباره عاقبت این پاکباخته ها چنین نوشته بود:
جنگلهای اطراف مونت کارلو، بارها شاهد خودکشی این پاکباخته ها بوده است، از آنجا که عده ای از این پاکباخته ها در موقع مراجعت حتی هزینه برگشت به کشورشان را ندارند، اغلب در این جنگل خودکشی می کنند و لذا شرکت قمارخانه تصمیم گرفت که هزینه مسافرت این عده را به عنوان قرض به آنها بپردازد. از اطلاعات هفتگی شماره 1060 چنین نقل نموده است:
امروز آمار خودکشیهای ناشی از قمار رو به تزاید است، چنان که این موضوع از آماری که مؤسسه گالوپ منتشر نموده، به خوبی معلوم می شود، زیرا آمار مؤسسه مزبور نشان داد که در سال 1361 بیش از سالهای قبل قماربازان دست به خودکشی زده اند، به همین جهت قماربازان مونت کارلو این سال را سال «بدبیاری» نامیده اند، در سال گذشته در شهر پاریس، دوازده نفر قمارباز خودکشی کرده اند.
در صفحه 329 به نقل از اطلاعات هفتگی همین شماره چنین می نگارد: به طوری که یکی از آمارگران آمریکایی نتیجه گرفته است، عامل قمار تقریباً در سی درصد از جنایات دخالت دارد. مطالعاتی که در باره وقوع پاره ای جرایم بعمل آمده، نشان می دهد اغلب دزدها و جیب برهای حرفه ای و چاقوکشان ودژخیمان فاسد، تربیت شده ، مولود همین مراکز و لانه های فساد قمار می باشند.(17)
و اگر انسان جراید و جنایات آن را بررسی کند، خیلی از جنایات، ناشی از این عمل حرام و غیرمشروع می باشد، که اسلام آن را حرام و درآمد از این طریق را اکل مال به باطل دانسته است.

پی‌نوشت‌ها:

1. مائده، آیه 92.
2. تفسیر نور الثقلین، ج1، ص 669.
3. مائده، آیه 90.
4. همان.
5. سمپوزیوم الکل، ص 65.
6. سمپوزیوم الکل، ص 65.
7. تفسیر طنطاوی، ج1، ص 165.
8. دائره المعارف فرید وجدی، ج3، ص 790.
9. بلاهای اجتماعی قرن ما، ص 205.
10. مجموعه انتشارات نسل جوان.
11. سمپوزیوم الکل، ص 66.
12. مجموعه انتشارات نسل جوان، سال دوم، ص 330.
13. نشریه مرکز مطالعه پیشرفتهای ایران درباره الکل و قمار.
14. نشریه مرکز مطالعه پیشرفتهای ایران درباره الکل و قمار.
15. وسائل، ج12، ص 241؛ سرائر، ص 470 و فیه «و الحائض فیها یده».
16. بلاهای اجتماعی، ص 312 و 325.
17. گناهان کبیره مرحوم دستغیب، ج اول، ص 250.
منبع: حیدری نراقی، علی محمد؛ (1382) آیین تجارت از دیدگاه اسلام: (آداب کسب و تجارت)، قم: مهدی نراقی، چاپ ششم