نویسنده: شهلا باقری

چکیده
فرهنگ هر دوره معرف نحوه ی زیست اجتماعی و فرهنگی جوامع آن عصر است . به طریق اولی ، با اطلاع از فرهنگ سیاسی هر دوره ، می توان به شناخت روابط ، جریانات و حرکت های سیاسی موجود دست یافت . عصر فاطمی ( دوره ی حیات و ممات حضرت فاطمه زهرا علیهالسلام طلیعه دار پیدایش اتفاقات و رویدادهای سیاسی – اجتماعی تعیین کننده در حیات سیاسی شیعیان بوده که پرداختن به آن از اهمیت اساسی برخوردار است . فرهنگ سیاسی با تعین سه عنصر « بینش سیاسی » . « نگرش سیاسی » و « کنش و رفتار سیاسی » مشخص می گردد و سطوحی از تفکر و آگاهی سیاسی ، احساس و منش سیاسی و عملکرد و حرکت سیاسی را در بر می گیرد . حضرت فاطمه علیهاالسلام خود در مشی سیاسی خود ، پایه گذار و مقوم فرهنگ سیاسی تشیع بوده اند و سه عنصر تشکیل دهنده ی این فرهنگ را، چه در عرصه ی نظر و چه در عرصه ی عمل ، به منصه ی ظهور رسانیده اند.

مقدمه
شناخت فرهنگ هر جامعه گامی موثر در شناخت هر عصر و دوره محسوب می شود و می توان آن را به عنوان منبع کسب معرفت علمی بشر از اعصار قلمداد نمود. نخبگان جامعه به عنوان عواملی مهم در تشخص و تعین بخشی به فرهنگ هر جامعه ، با تعیین خط مشی های اجتماعی ، به آگاهی بخشی مردم آن جامعه می پردازند.
عرصه ی سیاست یکی از عرصه های مهم زندگی بشر است که به نوبه ی خود، سایر عرصه های زندگی اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار داده. این عرصه و نیروهای فعال عمل کننده در این میدان ، با دخالت در ورود و خروج قدرت های سیاسی ، تعیین هیأت حاکمه و قوای حکومتی ، نقش خاص خود را در ساختار سیاسی جامعه رقم می زنند.
جهان تشیع با در اختیار داشتن پشتوانه و عقبه ی مهم و ممتد سیاسی در صحنه ی تاریخ ، قادر است سرنوشت خویش را در عصر حاضر تعیین کند. شیعیان و از جمله زنان شیعه ، استمرار حکم الهی را پس از ختم نبوت ، در وجود امامان معصوم علیهم السلام و قیام های انقلابی شیعیان برای اعتلای کلمه حق قلمداد می نمایند و سیره ی ائمه ی اثنا عشر علیهم السلام و تاریخ حرکات شیعه و نیز تاریخ اسلام و جهان را بر این اساس بنیاد نهاده اند.
فهم حرکت های سیاسی شیعه و از جمله بانوان شیعه، بدون فهم بنیان گذاران و پیش قراولان جهان تشیع امکان پذیر نیست . و از این رو ، فهم و درک رهبران جهان تشیع از اهمیت خاصی برخوردار می گردد.
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به عنوان الگوی جهان تشیع و از جمله بانوان شیعه ، در ایجاد فرهنگی مبتنی بر آموزه های دینی در همه ی عرصه ها ، به ویژه عرصه ی سیاست ، نقش بی بدیلی را نه تنها به جامعه ی شیعه ، بلکه به جامعه ی بشری معرفی نموده اند ، نقشی که از عصر فاطمی و دوران حیات آن حضرت آغاز می گردد و دوران ممات و بلکه نظام نامه ی حکومت جهانی بشر را به خود اختصاص داده است ، چرا که سیره ی طیبه ی حجت الهی ، حضرت مهدی موعود (عج) ، اساسا بر سیره ی فاطمی مبتنی گشته که آن جناب می فرمایند :« و فی ابنه رسول الله لی اسوه حسنه … » ؛ (1) برای من در دخت پیامبر ( فاطمه )، الگویی نیکوست .

1. کار پایه های مفهومی

الف. فرهنگ سیاسی
فرهنگ سیاسی « گرایش های مشخص سیاسی نسبت به نظام سیاسی و بخش های گوناگون آن و نگرش نسبت به نقش خود این نظام را در بر می گیرد .» (2)
طبق یک تعریف ، « رفتار سیاسی هر فرد ، گروه ، طبقه و حتی دولت ، بستگی به چگونگی فرهنگ سیاسی آن دارد . در واقع ، فرهنگ سیاسی ، رفتار سیاسی فرد را هدایت می کند و ساختار ارزشی جامعه را به وجود می آورد. فرهنگ سیاسی محصول تاریخ ، نظام سیاسی و اعضای نظام است و ریشه در رویدادهای اجتماعی و تجارب فردی دارد. فرهنگ سیاسی رویکرد ذهنی یا نگرش افراد به موضوعات اجتماعی را تا حدود زیادی تعیین می کند . » (3)
بنابراین، آنچه فضای مفهومی فرهنگ سیاسی را شکل می دهد و محدوده ی آن را در حوزه ی فرهنگ مشخص می کند ، واقعیت ها و مسائل سیاسی اند و به عبارت دیگر ، پاسخ های اجتماعی معطوف به مسائل سیاسی ، فرهنگ سیاسی یک قوم، یک گروه یا یک جامعه را شکل می دهند. فرهنگ سیاسی اعم از ایدئولوژی سیاسی است و ایدئولوژی سیاسی به منزله ی « مجموعه ی دیدگاه ها یا عقاید اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی مرتبط با شکل و نقش حکومت » (4) از عناصر فرهنگ سیاسی به حساب می آید .
به عبارت دیگر ، آدمی به دلیل آنکه در حیات اجتماعی خود با مسائل سیاسی متفاوتی روبه رو می گردد، ناگزیر از پاسخ گویی به آن هاست ؛ چرا که اساسا قوام جامعه در برون رفت از این موقیت های بحث انگیز نهفته است ؛ بدین معنا که کنشگر اجتماعی در مواجهه با واقعیت های سیاسی ، اولا این واقعیات را با توجه به بینش های نظری خود منظم می کند ؛ ثانیا ؛ با توجه به جهت گیری ارزشی دست به انتخاب می زند ؛ و ثالثا ، به کنش روی می آورد . از این منظر ، می توانیم « فرهنگ سیاسی » را در سه « بینش » ، « نگرش » و « کنش » مطرح نماییم. هنگامی که فرهنگ سیاسی را در سطح « بینش سیاسی » طرح می کنیم ، اعتقاد ، آگاهی و شناخت وجهه ی غالب این مفهوم را در بر می گیرد و هنگامی که از « منش سیاسی » سخن به میان می آید ، نگرش ، تعلق ، تعهد سیاسی و اراده ی سیاسی را افاده می نماید و نیز هنگامی که از « کنش سیاسی » سخن به میان می آوریم ، مشارکت و آزادی به ذهن متبادر می گردد.
برای نتیجه گیری بهتر از این مباحث ، می توان مفهوم « فرهنگ سیاسی » را در قالب سه وجه یا سه جنبه مورد بررسی و ارزیابی و تبیین قرار داد: مشروعیت ، مشارکت و خط مشی ها . (5)
1. مشروعیت : این وجه ناظر بر نگرش شهروندان نسبت به نظام سیاسی است : آیا شهروندان حکومت موجود را مشروع می دانند ؟ در صورت مشروعیت ، رشد این مشروعیت در کجاست ؟
2. مشارکت : این بعد ناظر به سوالاتی از این قبیل است : نگرش شهروندان نسبت به درگیر شدن در نظام سیاسی چگونه است ؟ آیا بیشتر شهروندان خود را به منزله ی مشارکت کنند گان در نظام سیاسی می دانند یا اینکه خود را مستقل فرض می کنند ؟ آیا نظام سیاسی را با زندگی روزمره ی خود نا مرتبط احساس می کنند؟ وضعیت گروه های اجتماعی مختلف در این حوزه چگونه است ؟ نسبت به نظام سیاسی ، احساس اعتماد و دوستی وجود دارد ، یا احساس خصومت و دشمنی ؟
3. خط مشی ها: انتظارات سیاسی شهروندان مشخصه ی این بعد است : شهروندان تعادل بین نظم و آزادی را چگونه می بینند ؟ نظر مردم در مورد مالکیت خصوصی ، رفتار اجتماعی و سایر مسائل چیست ؟ آیا فرهنگ سیاسی تعارض آمیز است یا وفاق آمیز ؟ آیا خرده فرهنگ سیاسی با اهمیتی وجود دارند ؟

ب. فرهنگ سیاسی بانوی شیعه
فرهنگ سیاسی بانوی شیعه بخش جدایی ناپذیر از فرهنگ سیاسی تشیع است و اساسا در این حوزه ، قابل بررسی ، تبیین و ارزیابی است . « فرهنگ سیاسی تشیع » نیز مجموعه ای از نظام های اعتقادی ، فکری ، انگیزشی ، احساسی و رفتاری مسلمانان و معتقدان به ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام برای سامان دهی به زندگی سیاسی و اجتماعی خود است . واژه ی « بانوی شیعه » در اینجا یک نمونه ی مثالی است .

ج. عصر فاطمی
منظور از « عصر فاطمی » در اینجا ، دورانی است که از ولادت تا شهادت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام را به عنوان طلیعه دار این عصر در بر می گیرد . با وجود این ، به دلیل آنکه فعالیت سیاسی حضرت با جریان دفاع از امامت حضرت علی علیه السلام تشخص می یابد ، بیشتر ناظر به اواخر عمر شریف آن حضرت است . تقارن این دوره به خاطر مصادف شدن با رحلت نبی مکرم صلی الله علیه و آله و آغاز انحراف در جریان جانشینی ایشان و غصب امامت ، تعین خاصی می یابد . پس از وفات حضرت زهرا علیهاالسلام ، فاطمیان (6) یا ادامه دهندگان راه آن حضرت ، با الهام از ایشان ، به دفاع از امامت حضرت علی علیه السلام پرداختند.

2. مناسبات سیاسی در عصر فاطمی
با آنکه در روزگار 23 ساله ی نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اختلاف آشکاری در بین پیروان اسلام و حضرت محمد صلی الله علیه و آله وجود نداشت ، اما از نخستین لحظات درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، اختلاف نظر عمیقی میان مسلمانان پیدا شد و با گذر زمان ، بر عمق آن افزوده گشت . انگیزه ی اصلی و نخستین این اختلاف ، سیاسی بود که بعدها به مذاهب فقهی و کلامی مختلف تبدیل شد و با گذشت روزگاران ، فرقه های بسیاری از درون آن مذاهب پدید آمدند. موضوع این اختلاف سیاسی بحث جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و زعامت جامعه ی اسلامی بود.
با ورود اسلام و حاکمیت نبوی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و نوع رهبری و زعامت ایشان ، تقریبا تمام آموزش های سیاسی و چگونگی قدرت سیاسی عرب ، که مبتنی بر رهبری فردی از قریش با استفاده از شیوه ی جا افتاده ی « شورای روسای قبایل قریش » بود، فروپاشید و مضمحل گشت و نوع کاملا تازه ای از اندیشه های سیاسی – اجتماعی و فلسفه ی رهبری را بنیاد نهاد. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت نمودند ، برخی از اصحاب مشهور ایشان از مهاجران و انصار ، با الهام از سنت سیاسی گذشته ی قبیله ای ، در محلی به نام « سقیفه ی بنی ساعده » گرد آمدند تا هر چه زودتر با انتخاب رئیس و پیشوا ، خلأ قدرت سیاسی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله را پر کنند . این عده بدون فرمان بری از گفته ی پیامبر صلی الله علیه و آله و اعلام رسمی ایشان ( در قضیه ی « حجه الوداع » و در محل « غدیر خم » ) در انتخاب حضرت علی صلی الله علیه و آله به جانشینی خود و امامت امت اسلامی ، دست به این اقدام خودسرانه زدند.
در مقابل جدال مهاجران و انصار بر سر خلافت ، گروهی دیگر از صحابه گرد علی بن ابی طالب علیه السلام جمع شدند و ایشان را نامزد خلافت نمودند و این مقام را منحصرا سزاوار آن حضرت شمردند . (7) با تهدیدهایی که از سوی حامیان خلافت صورت گرفتند ، طرف داران امام علیه السلام یکی پس از دیگری به بیعت با ابوبکر تن دادند و به هر حال ، تلاش طرفداران امام علی علیه السلام در صحنه ی معادلات سیاسی وقت ناکام ماند.
هر چند با تسلیم شدن انصار و سپس یاران حضرت علی علیه السلام ، از درگیری شدید و خونین جلوگیری به عمل آمد و پایه های خلافت نوبنیاد استوار گردید ، اما اختلاف و مبارزه ی سیاسی از میان نرفت . گروهی که « شیعه علی علیه السلام » و حامیان اهل بیت رسول علیهم السلام نامیده شدند ، در برابر اکثریت شکل گرفتند . این گروه نسبت به منشأ قدرت سیاسی حاکم و نیز برخی عملکردهای دستگاه خلافت و وابستگان سیاسی آن ها معترض بودند . اینان که افزون بر صحابی نام آور و محبوبی همچون امام علی علیه السلام و دخت پیامبر حضرت فاطمه علیهاالسلام ، شماری از اصحاب برجسته و پارسا در میانشان بودند ، به استناد حادثه ی « غدیر » ، اینکه امام علی علیه السلام در حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و در سفر « حجه الوداع » به وسیله ی پیامبر به خلافت و جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله انتخاب شده است و مسلمانان نیز در همان جا به عنوان ولی و جانشین پیامبر با امام علی علیه السلام بیعت کرده بودند ، قدرت سیاسی جدید را از بنیاد ، فاقد « مشروعیت دینی و شرعی » می دانستند و اساسا حق انتخاب ، مشورت و بیعت مجدد برای اصحاب در امر خلافت را ناموجه و انحراف آمیز تلقی می نمودند .
شیعیان استدلال دیگری نیز داشتند و آن این بود که صرف نظر از مسئله ی « غدیر» و انتخاب حضرت علی علیه السلام به ولایت امت ، در بین اصحاب نیز ایشان شایسته ترین فرد برای تصدی مقام جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله است و از این رو ، مقام خلافت ، شایسته ی ایشان بود و ایشان می بایست به خلافت برگزیده می شد و نه فردی دیگر . امام علی علیه السلام خود بارها به شایستگی برین خود به خلافت اشاره کرده اند. (8)
به هر حال ، تهدید، ارعاب ، حمله به حریم شیعیان و غصب « فدک » حضرت زهرا علیهاالسلام از جمله آزارها و فشارهای سیاسی بودند که برای وادار نمودن شیعیان به بیعت با ابوبکر ( منتخب خود سران به خلافت ) ، توسط غاصبان خلافت به انجام رسیدند. واقعه ی غصب « فدک » ، که در منابع روایی اهل سنت و شیعه نقل شده ، بنا به قول ابن ابی الحدید معتزلی ، حاوی نکات و اسرار فراوانی است . وی می نویسد : از علی بن فاروقی مدرس بغدادی پرسیدن که اگر حضرت زهرا در ادعای فدک راست می گفت ، چرا فدک را به او ندادند ؟ وی با لبخند پاسخ داد :« لو اعطاها الیوم فدک بمجرد دعواها لجائت الیه غدا و ادعت لزوجها الخلافه »؛ (9) اگر آن روز فدک را به فاطمه می دادند ، فردا خلافت شوهرش (علی ) را ادعا می کرد.

1. بینش سیاسی بانوی شیعه
یکی از مهمترین و بنیادی ترین ارکان فرهنگ سیاسی ، عنصر « شناخت و آگاهی » و به عبارتی « بینش » سیاسی است که برای بانوی شیعه در عصر فاطمی تبلور داشت . حضرت فاطمه زهرا علیاالسلام به عنوان الگوی راستین بانوی شیعه ، در فرازهایی از سخنان خود، به بیان فلسفه ی حکوکت و رهبری حق پرداخته اند:
1. « فجعل الله … اطاعتنا نظاما للمله و امامتنا امانا للفرقه » ؛ (10) خدا اطاعت و پی روی از ما ( اهل بیت علیهم السلام ) را سبب برقراری نظم اجتماعی در امت اسلامی ، و امامت و رهبری ما را عامل وحدت و در امان ماندن از تفرقه ها قرار داده است.
2. « و الجهاد عزا للاسلام » ؛ (11) و جهاد در راه خدا را مایه ی عزت و جاودانگی اسلام گردانده است.
3. « و قد اوصاکم رسول الله باتباعنا و مودتنا و التمسک بنا ، فقال الله تعالی : ( قل لا اسألکم علیه اجرا الا الموده فی القربی ) » ؛ (12) رسول خدا پی روی از ما و دوستی با ما را به شما سفارش کرده و فرمود ه است : ( در امور زندگی ) از اهل بیت علیهم السلام اطاعت نمایید که خداوند فرمود : به مردم بگو : از شما پاداش رسالت نمی خواهم ، جز آنکه با اهل بیت من دوستی کنید .
4. « و لا وردهم منهلا نمیرا صافیا رویا ؛ تطفح ضفتاه و لا یترنق جانباه و لأصدرهم بطانا » ؛ (13) تشنگان عدالت را از چشمه ی سرشار و زلال حقیقت سیراب می کرد ؛ چشمه ای که آب زلال آن فواره زنان از هر سو جاری است و هرگز رنگ کدورت نپذیرد و همواره سیراب است و رنج تشنگی نبیند .
5. « ابوا هذه الأمه محمد و علی علیهم السلام یقیمان أودهم و ینقذانهم من العذاب الدائم ان أطاعوهما و یبیحانهم النعیم الدائم ان وافقوهما »؛ (14) محمد و علی علیهم السلام دو پدر امت اسلام می باشند ، کجی ها را راست و انحرافات را اصلاح می نمایند ؛ اگر مردم از ایشان اطاعت کنند ، این دو آن ها را از عذاب جاویدان نجات می دهند و اگر مردم با ایشان موافق و همراه باشند ، این دو نعمت های پایدار خداوندی را از ایشان دارند .
6. « مثل الامام مثل الکعبه اذ توئی و لا تأتی » ؛ (14) [ به نقل از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله ] … مثل امام همانند کعبه است ، مردم باید در اطراف آن طواف کنند ، نه آن که کعبه گرد مردم طواف نماید .
آن حضرت همچنین در فرازهایی به تبعات عدم استقرار حکومت حق اشاره می نمایند :
7. « ثم طیبوا عن دنیاکم انفا و اطمأنوا للفتنه جأشا ، و ابشروا بسیف صارم و سطوه معتد غاشم و هرج شامل و استبداد من الظالمین » ؛ (16) از این پس ، قلب های خود را از بروز آشوب ها مطمئن سازید . بشارت باد شما را به شمشیرهای کشیده و حمله ها و تهاجم های پی درپی ، و به هم ریخته شدن امور اجتماعی مسلمانان و استبداد ستمگران ؛ آن ها که غنایم و حقوق شما را اندک پرداخت می کنند !
8. « ویحهم انی زعزعوها عن رواسی الرساله و قواعد النبوه و الدلاله » ؛ (17) وای بر آنان ! چرا نگذاشتند حق در مرکز خود قرار یابد ؟ و خلافت بر پایه های نبوت استوار ماند ؟
ماحصل دیدگاه ها و بینش سیاسی حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام را می توان در قالب جدول ذیل طراحی نمود:
جدول ( 1 ) : فلسفه ی سیاسی حکومت حق و ابعاد آن از دیدگاه حضرت فاطمه علیهاالسلام
منشأ مشروعیت حکوکت نوع و شکل حکومت منتها و غایت حکومت
دستور خداوند و فرهمندی اعطا اشده ی الهی به شخص نبی و امام خلافت بر پایه ی نبوت یا امامت ولی بر جامعه ی اسلامی و ولایت امت – سیراب شدن تشنگان عدالت از چشمه ی حقیقت ؛
– برقراری نظم اجتماعی و وحدت اجتماعی ؛
– در امان ماندن از تفرقه ها ؛
– برقراری نعمت های پایدار الهی در بین مردم .

2. منش سیاسی بانوی شیعه
طرز تلقی هایی که همراه با جهت گیری عاطفی و احساسی بوده و مصداق و تعین خاصی در وجود فرد یا افراد می یابند ، « منش سیاسی » را تشکیل می دهند . در ادامه ، به فرازهایی از سخنان حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام در این باب می پردازیم:
1. « ان السعید ، کل السعید ، حق السعید من احب علیا فی حیاته و بعد موته » ؛ (18) قطعا سعادتمند کامل و حقیقی کسی است که ( امام) علی علیه السلام را در دوران زندگی و پس از مرگش دوست داشته باشد .
2. وقتی از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام در کنار قبر حضرت حمزه علیه السلام در « احد » و در حال عزاداری و گریه ، برای امامت حضرت علی علیه السلام دلیلی خواستند ، آن حضرت فرمودند :« … ولکن قدموا من أخره الله و أخروا من قدمه الله ، حتی اذا الحدوا المبعوث و أودعوه الجدث المجدوث اختاروا بشهوتهم و عملوا بآرائهم تبا لهم اولم یسمعوا الله یقول : ( و ربک یخلق ما یشاء و یختار ما کان لهم الخیره ) » ؛ (19) … اما ( افسوس ) کسی را مقدم داشتند که خدا او را کنار زده بود و کسی را کنار زدند که خدا او را مقدم داشته بود. رهاورد بعثت را انکار کردند و به بدعت ها روی آوردند. آن ها هواپرستی و شهوت را برگزیدند و بر اساس رأی و نظر شخصی عمل کردند . هلاکت و نابودی بر آنان باد ! آیا نشنیدند کلام خدا را که فرمود: پروردگار تو خلق می کند آنچه را که می خواهد و اختیار تعیین امامت به دست اوست ؟
3. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام گریان به هنگام شکوه از غصب امامت ، به درگاه حق تعالی می فرمایند : « اللهم الیک نشکو فقد نبیک و رسولک و صفیک و ارتداد امته علینا و منعهم ایانا حقنا الذی جعلته لنا فی کتابک المنزل علی نبیک المرسل »؛ (20) پروردگارا ! به سوی تو شکایت می کنم اندوه از دست دادن پیامبر و فرستاده و برگزیده ات را ، و به تو شکایت می کنم ارتداد امت پیامبر صلی الله علیه و آله را و اینکه حق ما را از ما بازداشتند ؛ همان حق « ولایت و رهبری » را که در قرآن کریم ، خود بر پیامبرت نازل نمودی.
4. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام خطاب به عمر ، وقتی به حریم خانه ی آن حضرت تعدی نمود و با بردن حضرت علی علیهاالسلام با زور به مسجد برای گرفتن بیعت سعی داشت ، فرمودند :« اما و الله یابن الخطاب ! اولا أنی اکره ان یصیب البلاء من لا ذنب له لعلمت أنی سأقسم علی الله ثم اجده سریع الاجابه »؛ (21) ای پسر خطاب ! سوگند به خدا ! اگر کراهت نداشتم که بی گناهان ( مدینه ) گرفتار بلای الهی شوند ، نفرین می کردم و آن گاه می فهمیدی که نفرین من خیلی زود تحقق می پذیرد .
5. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام پشت در منزل خود ، خطاب به عمر ، که در پیشاپیش مهاجمان به خانه ی امیرالمومنین علی علیه السلام قرار داشت ، فرمود: « ویحک یا عمر ! ما هذه الجرأه علی الله و علی رسوله ؟ ترید ان تقطع نسله من الدنیا و تفنیه ؟ و تطفی ء نور الله ؟ و الله متم نوره »؛ (22) وای بر تو ای عمر ! این چه جرئت و جسارتی است که نسبت به خدا و رسول خدا کرده ای ؟ آیا می خواهی نسل رسول خدا را نابود کنی و از میان برداری ؟ آیا می خواهی نور خدا را خاموش کنی ؟ خداوند نور خود را حفظ می کند و تداوم می بخشد.
6. حضرت فاطمه علیهاالسلام خطاب به مهاجران و انصار عذرخواهی کننده فرمود: « الیکم عنی فلا عذر بعد تعذیرکم و لا أمر بعد تقصیرکم. هل ترک ابی یوم غدیر خم لأحد عذرا »؛ (23) دور شوید و مرا به حال خود واگذارید ! پس از کوتاهی و سهل انگاری شما ، جایی برای عذرخواهی نمانده است . آیا پدرم پیامبر صلی الله علیه و آله پس از حادثه ی غدیرخم جایی برای عذر تراشی و بی تفاوتی گذاشته است ؟
جدول (2) : منش سیاسی بانوی شیعه بر حسب نگرش های گوناگون نسبت به نظام سیاسی
علاقه ی سیاسی نفرت سیاسی
1. نسبت به امام علی علیه السلام در دوران زندگی و پس از مرگ
2. نسبت به پیامبر و فرستاده و برگزیده ی خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله نسبت به :
1. مدعیان دروغین خلافت و غاصبان ولایت و رهبری : ابوبکر ، عمر و …
2. نسبت به هوا پرستان و شهوت گزیدگان که رأی خود را بر رأی خدا مقدم داشته اند : مخالفان و بی تفاوت ها در برابر حادثه ی غدیر.
5. کنش سیاسی بانوی شیعه
کنش سیاسی شهروندان در نظام سیاسی موجود ، همراهی و یا درگیر شدن آنان با نظام حاکم وقت ، دلالت های رفتاری و کرداری یک شهروند در نظام سیاسی را رقم می زند. در این قسمت ، به بیان رفتارها و عملکرد بانوی شیعه می پردازیم .

الف. حضور فاطمه علیهاالسلام بر مزار شهدای جنگ احد و زیارت آن ها
آن حضرت هفته ای دو روز ، دوشنبه و پنج شنبه به زیارت شهدای « احد » می رفتند و محل جنگ رسول خدا با مشرکان را دقیقا نشان می دادند. این مطلب ، که به سند صحیح از کافی نقل شده است ، می رساند که حضرت فاطمه علیهاالسلام علاوه بر زیارت اهل قبور و شهدای جنگ ، شخصا در جنگ « احد » نیز حضور داشتند و محل را با چشمان مبارکشان دیده بودند . (24) زنانی که از مدینه به جنگ « احد » آمدند 14 نفر بودند که حضرت فاطمه علیهاالسلام یکی از آنان بود. آن ها نان و آب را با خود حمل می کردند و در کنار رزمندگان به آن ها ، آب و نان می دادند و جراحتشان را پانسمان می کردند. (25)

ب. هشدار حضرت زهرا علیهاالسلام نسبت به غصب حکومت
حضرت زهرا علیهاالسلام در کنار امیرالمومنین و فرزندانش ، حسن و حسین علیهم السلام ، تا چهل روز پس از ر حلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به در خانه های مهاجران و انصار می رفتند و آنان را در غصب خلافت ، توسط حکومت وقت هشدار می دادند. (26)

ج. سخنرانی سیاسی علیه هیأت حاکمه ی وقت
فاطمه زهرا علیهاالسلام در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان مهاجران و انصار با ابوبکر و غاصبان امامت و رهبری ، به مبارزه برخاستند و طی سخنانی قاطع و کوبنده ، ابوبکر را ، که غاصب « فدک» نیز بود ، محکوم کردند و مردم حاضر در مسجد را با سخنان خود به گریه واداشتند و جوی فراهم نمودند که همه بدانند دختر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مظلوم واقع شده و حقوق مسلم وی و خاندانش غصب گردیده اند . (27) سخنرانی در میان جمعی از مردم کوچه و بازار و نیز سخنرانی برای زنان مهاجر و انصار نیز نمونه های دیگری از این نوع هستند . (28)

د. جلوگیری از بردن حضرت علی علیه السلام به مسجد توسط غاصبان برای اخذ بیعت
فاطمه زهرا علیهاالسلام زمانی که حضرت علی علیه السلام را با زور برای بیعت گرفتن به طرف مسجد می بردند ، در میان جمعیت آمدند و بین امام علیه السلام و مهاجمان و زورگویان قرار گرفتند و فرمودند :« و الله لا أدعکم تجرون ابن عمی ظلما . ویلکم ! ما اسرع ما خنتم الله و رسوله فینا اهل البیت و قد أوصاکم رسول الله صلی الله علیه و آله باتباعنا و مودتنا و التمسک بنا فقال الله تعالی : ( قل لا اسألکم علیه اجرا الا الموده فی القربی ). »؛ (29) سوگند به خدا ! پسر عموی مرا ظالمانه به سوی مسجد بکشانید. وای بر شما ! چه زود به خدا و رسولش خیانت کرده و به خانواده ی او ستم نموده اید ، با اینکه رسول خدا پی روی از ما و دوستی با ما را به شما سفارش کرده و فرموده است : ( در امور زندگی ) از اهل بیت علیهم السلام اطاعت نمایید ، که خداوند فرمود : به مردم بگو: از شما پاداش رسالت نمی خواهم ، جز آنکه با اهل بیت من دوستی نمایید .

ه. دفاع از امام علی علیه السلام در مسجد
حضرت زهرا علیهاالسلام هنگامی که امام را مظلومانه و با ستم به مسجد بردند ، وارد مسجد شد و در اعتراض به این اقدام و در دفاع از جان امام علی علیه السلام در برابر تهدید ابوبکر به زدن گردن حضرت علی علیه السلام در صورت عدم بیعت ، خطاب به ابوبکر فرمود : « یا ابابکر اترید ان ترملنی من زوجی ؟ و الله لئن لم تکف عنه لأنشرن شعری و لاشقن جیبی و لآتین قبر ابی » ؛ (30) ای ابوبکر ! آیا می خواهی شوهرم را از دستم بگیری ( و مرا بیوه سازی؟) سوگند به خدا ! اگر دست از او برنداری ، موی سرم را پریشان می کنم و گریبان چاک زده ، کنار قبر پدرم رسول خدا می روم.

و. دفاع تا رهایی و سلامت امام علی علیه السلام
آن گاه که سلمان فارسی از یگانه دخت پیامبر خواست تا دست از نفرین خود بردارد و به خانه بازگردد ، فرمود : « ویلهم یا سلمان ! یریدون ان یوتموا ولدی الحسنین. فو الله یا سلمان ! لا اخلی عن باب المسجد حتی اری ابن عمی سالما بعینی »؛ (31) وای بر آنان ای سلمان ! آنها می خواهند دو فرزند من حسن و حسین علیهماالسلام را یتیم و بی سرپرست کنند.
ای سلمان ! سوگند به خدا ، از در مسجد مدینه یا بیرون نمی گذارم تا آنکه پسر عموی خود را با چشمان خودم ( رها شده ) و سالم مشاهده نمایم .

ز. وصیت سیاسی
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به امیرالمومنین علیه السلام وصیت کردند که هنگام وفاتشان ، شبانه او را غسل دهند و دفن کنند و کلیه ی امور از چشم غاصبان پنهان بمانند و حتی ابوبکر و عمر بر جنازه شان نماز نخوانند :« اذا توفیت لا یعلم احدا الا ام سلمه و ام ایمن و فضه و من الرجال ابنی و العباس و سلمان و عمارا و المقداد و اباذر و حذیفه و لا تدفنی الا لیلا و لا تعلم قبری احدا » ؛ (32) وقتی وفات کردم به هیچ کس اطلاع نده ، مگر ( از زنان ) ، ام سلمه و ام ایمن و فضه ، و از مردان ، دو فرزندم حسن و حسین علیهماالسلام و عباس و سلمان و عمار و مقداد و ابوذر و حذیفه . و مرا دفن نکن ، مگر در شب و قبر مرا به هیچ کس اطلاع نده ( تا مخفی بماند.)

ح. شهادت فرزند
با هجوم منافقان و غاصبان به منزل امام علی علیه السلام و دفاع بی نظیر و افشاگرانه ی حضرت زهرا علیهاالسلام ، که با جواب های دندان شکن خود ، ادعاهای آنان را باطل و با بیان زلال حقیقت ، رسوایشان نمود و یک تنه از حریم ولایت دفاع کرد، در منزل را به آتش کشیدند و حضرت فاطمه علیهاالسلام را بین در و دیوار کوبیدند و جراحتی شدید بر ایشان وارد ساختند و فرزندی را که باردار بودند ، ساقط کردند. کودک به دنیا نیامده ی حضرت ( محسن علیه السلام ) اول شهید خط مقدم دفاع از ولایت گردید و خود آن حضرت نیز از عوارض ناشی از جراحت وارد شده ، چندی بعد به شهادت رسیدند . در آن هنگامه ، حضرت خطاب به فضه فریاد زدند :« یا فضه ! الیک فخذینی ، فوالله لقد قتل ما فی احشائی من حمل » ؛ (33) آه فضه ! مرا دریاب ، سوگند به خدا ! فرزندی که در شکم داشتم به شهادت رسید .
ما حصل کنش های سیاسی حضرت زهرا علیهاالسلام در جدول شماره سه آمده است .

3.کنش های سیاسی حضرت فاطمه علیهاالسلام در مبارزه با ستمگران
حضور در میدان جنگ زیارت شهدا هشدار سیاسی سخنرانی سیاسی دفاع سیاسی مرگ سیاسی وصیت سیاسی
– غذا رسانی به رزمندگان ؛ -پرستاری از رزمندگان مجروح . – هفته ای دو روز زیارت شهدای احد – مراجعه به خانه ی مهاجران و انصار و آگاهی بخشی نسبت به غصب حکومت – در مسجد پیامبر ، پس از غصب فدک؛
– در میان مردم کوچه و بازار ؛ – در میان زنان و مهاجر و انصار . – جلوگیری از بردن امام علی علیه السلام برای بیعت گیری از وی و آزادی ایشان . – مقاومت در برابر دشمن برای ورود به منزل و دفاع از حریم ولایت و مجروح و شهید گشتن در این راه. – کفن و دفن ایشان شبانه و به دور از چشم دشمن انجام شوند ؛ – ابوبکر و عمر و غاصبان بر جنازه ی ایشان نماز نخوانند.

4. بانوی شیعه ؛ الگوی بانوان شیعه
زنان بسیاری به تبعیت از خط مشی سیاسی حضرت زهرا علیهاالسلام ، در عرصه های گوناگون فعالیت سیاسی علیه کفار و غاصبان حکومت ، ایفای نقش نمودند . پر واضح است که کنش سیاسی آنان ، دلالت های وثیقی بر بینش و منش سیاسی آنان نیز دارد . در ذیل ، به ذکر چند نمونه می پردازیم :
1. ام ایمن : از زنان پرهیزگار و خدمت کار حضرت رسول صلی الله علیه و آله بود . پیامبر ایشان را مادر خطاب می کرد و می فرمود :« هذه بقیه اهل بیتی »؛ (34) این زن باقی مانده ی خاندان من است . وی همواره در کنار زنان مجاهد در جبهه جنگ، به مداوای مجروحان می پرداخت . ام ایمن از شیفتگان خاندان امامت بود که در ماجرای غصب « فدک » توسط خلیفه ی غاصب وقت ، حضرت زهرا علیهاالسلام او را به عنوان « شاهد » بر حقانیت خود معرفی کردند . (35)
2. نسیبه ، دختر کعب مازنیه: او معروف به « ام عماره » و از زنان فداکار صدر اسلام بود که در برخی از جنگ های پیامبر صلی الله علیه و آله شرکت می جست و مجروحان جنگی را مداوا می کرد. او در جنگ « احد »، بهترین نقش را ایفا کرد : با دیدن صحنه ی فرار مسلمانان و تنها گذاشتن پیامبر ، به دفاع از جمال شریف پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخت و در این راه ، بدنش زخم های فراوانی برداشت . پیامبر این فداکاری را ستودند و به فرزندش عماره فرمودند : امروز مقام مادر تو از مردان جنگی والاتر است . (36)
3. اسماء بنت عمیس : او تنها زنی بود که پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله ، همدم و مونس حضرت زهرا علیهاالسلام بود . همچنین زمانی که دشمنان حضرت علی علیه السلام قرار گذاشتند تا ایشان را در نماز غالفلگیر کرده ، به قتل برسانند ، بی درنگ این توطئه را به وسیله ی کنیز خود ، به حضرت علی علیه السلام گزارش کرد. (37)
4. ام سلمه : همسر محترم پیامبر صلی الله علیه و آله بود که بارها از امام علی علیه السلام دفاع نمود و تلاش کرد از رفتن عایشه ، طلحه و زبیر برای آشوب جلوگیری نماید . (38)
5. مادر عبدالله بن عباس : یکی از زنان با تقوا بود که با فرستادن مردی از قبیله ی « جهینه » به نزد حضرت علی علیه السلام ، خبر خروج طلحه و زبیر ار به سوی بصره گزارش کرد. (39)
6. حبابه والبیه : اولین ملاقات وی با حضرت علی علیه السلام بود که از آن حضرت دلیلی برای امامت درخواست کرد. حضرت در حضور وی ، سنگی را برداشتند و بر آن مهر خود را نقش کردند و اثر آن مهر در سنگ جای گرفت و به او فرمود : پس از من هر که توانست در این سنگ چنین اثری بر جای بگذارد ، او امام است . از این رو ، حبابه پس از شهادت هر امامی نزد امام دیگر می رفت و آنان مهر خود را بر همان سنگ می زدند و اثر آن نقش می بست . او دوره ی زندگی هشت امام معصوم را درک کرد. در یک یا دو نوبت ، به وسیله ی امام زین العابدین و امام رضا علیه السلام جوانی اش به او بازگردانده شد. (40).
7. کلام آخر
بزرگ بانوی شیعه ، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ، به عنوان الگوی بانوان شیعه و جهان تشیع ، پیش قراول و پرچمدار عصر فاطمی در مبارزه با ستم و ستمگری است . ایشان با تبیین فلسفه ی حکومت اسلامی ، برقراری نظم اجتماعی و انسجام و وحدت بخشی به جامعه را متذکر شده ، برقراری عدالت و در امان ماندن از اختلاف ها و تفرقه ها و برقراری نعمت های الهی در میان مردم را از ثمرات برقراری حکومت حق معرفی نموده اند . با انحراف در جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و غصب حکومت توسط ابوبکر و عمر ، مبارزه ی سیاسی ایشان آغاز می گردد و با تأکید بر آگاهی بخشی سیاسی به مردم ، به اتمام حجت با غاصبان منتهی می شود . منش سیاسی ایشان نگرش غضب آلود به نظام سیاسی وقت و هیأت حاکم را در پی دارد و به لحاظ عملکرد و کنش سیاسی ، طیف وسیعی از فعالیت ها را شامل می شود . گفت و گو با مردم کوچه و بازار ، سخنرانی در مسجد ، مراجعه به خانه های مهاجران و انصار ، دفاع عقیدتی و فیزیکی از مقام ولایت ، مقاومت در برابر دشمنان و دفاع از حریم ولایت تا مرز شهادت خود و فرزندش و در نهایت ، وصیت سیاسی مبنی بر دفن شبانه و ا ختفای تشییع و عدم حضور غاصبان بر جنازه ی ایشان ، مبارزه با دشمنان ولایت و ستمگران را برای پس از حیات خود و برای شیعیان و طرفداران خویش وصیت می نماید و خطی از گذشته تا آینده ترسیم می کنند و فرهنگ سیاسی ولایت پذیری و مقابله با غاصبان ولایت را بنیاد می نهند.

پی نوشت ها:

*دکترای جامعه شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم.
1. محمد باقر مجلسی ، بحارالانوار ، دارالکتب الاسلامیه ، ج 53، ص 180.
2. G.A.F Verba Almond , The civic culture: Political Attitud and Democracy in Five Nations ( Princeton University Press . 1963), P12.
3. محمد رحیم عیوضی ، رشد مبانی فکری و تحول فرهنگی در انقلاب اسلامی ، تهران ، المهدی ، 1378، ص 8.
4.A. Tocqueville , America Political Culture , (1960).
www.socialsudieshelp.com/ APGOV notes – weekfore.htm, P.6.
5. Penna, David, 2003 Political Culture : Socialization,
http:// homepage. gallad , edu. complcal.html,1-2.
6. شایان ذکر است که کلمه فاطمیان در اینجا صرفا به پیروان حضرت فاطمه علیهاالسلام اشاره دارد و ناظر به هیچ گروه سیاسی – تاریخی خاصی نمی باشد .
7. احمد بن یعقوب ، تاریخ یعقوبی ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ج 2، ص 124.
8. نهج البلاغه، خطبه های 2 و 4 و 237.
9. ابن ابی الحدید ، شرح نهج البلاغه ، ج 16، ص 284.
10. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 43، ص 158.
11. همان .
12. همان ، ج 8، ص 233.
13. شیخ صدوق ، الامالی ، ج 1، ص 384.
14. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 23، ص 259.
15. همان ، ج 36، ص 353.
16. شیخ صدوق ، الامالی ، ج 1، ص 384.
17. همان .
18. سلمان بلخی قندوزی ، ینابیع الموده ، ج 1، ص 376.
19. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 36، ص 353.
20. همان ، ج 53، ص 19 و ج 43، ص 156 و 214.
21. محمد بن یعقوب کلینی ، اصول کافی ، دفتر نشر و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام ، ج 1، ص 460.
22. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 5، ص 18 و ج 28، ص 339.
23. شیخ صدوق ، الخصال ، ج 1، ص 173.
24. ابن ابی الحدید ، پیشین ، ج 15، ص 40/ محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 43، ص 90.
25. ابن ابی الحدید ، پیشین ، ج 15، ص 35-36.
26. همان ، ج 6، ص 12-13 و ج 2، ص 47.
27. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 43 ، ص 158.
28. همان ، ج 28 ، ص 205 / شیخ صدوق ، الامالی ، ج 1، ص 384.
29. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 8 ، ص 233.
30 . همان ، ج 43، ص 47.
31. شیخ مفید ، الجمل ، داوری ، ص 181 به نقل از : محمد دشتی ، نهج الحیاه ، فرهنگ سخنان فاطمه زهرا علیهاالسلام ، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین علیه السلام ، 1381، ص 110.
32. محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 78، ص 310.
33. همان ، ج 43، ص 198.
34. محمد جواد طبسی ، زنان در حکومت امام زمان علیه السلام ، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، 1379، ص 29.
35. همان / علامه محمد تقی شوشتری ، قاموس الرجال ، ج 10، ص 387.
36. محمد جواد طبسی ، پیشین ، ص 28 / واقدی ، مغازی ، مرکز نشر دانشگاهی ، ج 1، ص 273.
37. محمد جواد طبسی ، پیشین ، ص 13 / طبرسی، الاحتجاج ، ج 1، ص 117.
38. محمد جواد طبسی ، پیشین ، ص 13 / شیخ مفید ، پیشین ، ص 124.
39. محمد جواد طبسی ، پیشین ، ص 13 / ابن صباغ ، الفصول المهمه ، ص 51.
40. محمد جواد طبسی ، پیشین ، ص 30-31 / شیخ عباس قمی ، سفینه البحار ، ج 1 ، ص 204.
منبع: فصلنامه تخصصی بانوان شیعه