پس از مرگ چهارمین نایب خاص امام در سال 329 قمری، غیبت کبرا آغاز شد. شیعیان که تا کنون درباره مسائل خود به امامان مراجعه می کردند، حالا با غیبت امام و دسترسی نداشتن به ایشان، باید درباره مسائل خود به کسی مراجعه می کردند. در این زمان بود که هدایت شیعیان با عنوان نیابت عام از سوی حضرت شکل گرفت. امام برای انتخاب این برگزیدگان، شرایط و ویژگی های کلی ای ذکر کرد تا در هر عصر، فرد یا افراد شاخصی که این ویژگی ها را داشتند، به عنوان نایب امام شناخته شوند و به نیابت از ایشان، سرپرستی و هدایت مردم را درباره مسائل دینی و دنیایی آنان به عهده بگیرند.
اسحاق بن یعقوب، یکی از یاران و وکیلان امام، دربار تکلیف شیعیان در غیبت کبرا از امام پرسید و امام در توقیعی چنین پاسخ داد: «… در پیش آمدهایی که [برای شما] رخ می دهد، باید به راویان اخبار ما (دانشمندان علوم دینی) رجوع کنید. ایشان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنانم».(1)
این موضوع در زمان امامان پیشین هم پیش بینی شده بود. امام حسن عسکری (ع) از قول پدر بزرگوارش امام هادی (ع) فرمود: اگر نبود دانشمندانی که پس از غیبت قائم شما، به سوی او دعوت می کنند و به سوی او رهنمون می شوند و با دلایل الهی از دین او دفاع می کنند و بندگان ناتوان خدا را از دامهای شیطان و مریدهای شیطانی و از دام های دشمنان ائمه نجات می دهند، احدی نمی ماند، جز این که از دین خدا مرتد می شد؛ ولی این دانشمندان، زمام دل ضعیفان شیعه را به دست می گیرند؛ همان گونه که ناخدا، زمام کشتی را به دست می گیرد (وسرنشین های کشتی را از خطر مرگ حفظ می کند.) اینها نزد خدای تبارک و تعالی برترین هستند».(2)
هم چنین امام حسن عسکری (ع) درباره فقیهان راستین، ویژگی های آنها و مسئولیت جامعه در برابر آنها فرموده است»: «هر یک از فقیهان که بر نفس خود مسلط باشند و دین خود را حفظ کنند و با هوای نفس خود مخالفت ورزند و امر خدا را اطاعت کنند، بر همگان واجب است از او تقلید کنند».(3)
از امام صادق (ع) هم در این باره نقل کرده اند: «هر کدام از شما که حدیث ما را روایت کند و در حلال و حرام ما صاحب نظر باشد و احکام ما را بداند، باید به حکم بودن او رضایت دهند که من او را بر شما حاکم قرار دادم».(4)

اولین نایبان عام

بعد از مرگ علی بن محمد سمری، نایب خاص و چهارم امام، اولین نایب عام، «ابن ابی عقیل عمّانی» بوده و نیابت عام از او آغاز شده است. مردم در فقه و فقاهت تابع او بوده اند. کنیه او ابومحمد و از فقیهان بزرگ شیعه بوده است. گفته اند او یمنی بوده و در آن زمان «عمان» از سواحل دریای یمن بوده است. تاریخ وفات او معلوم نیست، اما در آغاز عصر غیبت کبرا زندگی می کرده است. اوهم عصر کلینی و ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) بوده است.
بعد از این ابن ابی عقیل، عالم بزرگ و وارسته، «محمدبن احمدبن جنید اسکافی» نایب عام امام بوده است. او از استادان شیخ مفید بوده و حدود پنجاه جلد کتاب درباره فقه، اصول، کلام و علوم ادبی داشته است.
از این دو فقیه، یعنی ابن جنید اسکافی و ابنابی عقیل عمانی به عنوان «القدیمین» و «دو فقیه دوران قدیم» نام می برند.(5) نایبان عام امام تا زمان ظهور حضرت، نیابت امام را بر عهده دارند و مردم وظیفه دارند از آنان اطاعت کنند و در مسائل مختلف دینی و دنیایی به آنان رجوع کنند.
به راستی همین نایبان عام حضرت هستند که در طول غیبت کبرا، اسلام را از انحراف، حفظ و مسائل مورد نیاز را برای مسلمانان بیان کرده و دل های شیعیان را بر اساس باورهای درست، استوار ساخته اند. موفقیت های شیعه، با تلاش خستگی ناپذیر و رهبری محدثان و فقیهان، از اواخر غیبت صغرا تا به امروز ادامه داشته و حیات و شادابی و پویایی تشیع را تضمین کرده است. همین موضوع باعث شده تا شیعه در همه مسائل پشتوانه خوبی داشته باشد و با اطاعت از نایبان امام که همان فقیهان و مراجع تقلید هستند، لرزه بر اندام دشمنان خود بیندازند.

چرا امام در زمان غیبت کبرا نایب خاص ندارد؟

غیبت صغرا مقدمه ای برای آغاز غیبت کبرا بود و در این دوره، نایبان خاص، وظیفه داشتند تا شیعیان را آماده غیبت امام کنند. در دوره غیبت صغرا، شیعیان توانستند خود را برای ورود به مرحله جدید آماده کنند. بنابراین، هدف اصلی از تعیین نواب خاص، تحقق یافته بود و دیگر نیازی به تعیین نایب خاص نبود، چون با آغاز غیبت کبرا – که هدف از آن، حفظ جان امام، آزمایش مردم، آماده سازی مردم جهان برای قیام امام در آخرالزمان بود – تعیین نایب خاص، با اهداف و فلسفه غیبت تعارض پیدا می کرد.(6)
دوم این که امکان داشت فرصت مناسبی ایجاد شود تا هر کس ادعای نیابت امام را بکند. البته امکان نداشت حضرت هر بار ظاهر شود و معجزه ای بیاورد که خودش امام است و برای هر عصری، کسی را معرفی کند.(7) شاید هم دلیل تعیین نکردن نایب خاص این بوده که اگر نایب خاص تعیین می شد، دشمنان، آنان را آزاد نمی گذاشتند و آنان را شکنجه و زجر می دادند.
برای آشنایی بیشتر شما، مهم ترین وظیفه های نایبان عام را برمی شماریم:
1.استخراج و استنباط احکام از منابع
در این مورد قرآن کریم می فرماید: «شایسته نیست مؤمنین همگی کوچ کنند. پس چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کند تا در دین تفقّه یابند و به هنگام بازگشت به قوم خود، آنان را بیم دهند، شاید بترسند و خودداری کنند؟(8)
بنابراین، نایبان عام، باید در دین دانشمند باشند و مسائل اعتقادی، اخلاقی، فقهی و مشکلات جاری مردم را با رجوع به قرآن و سنت و دلیل های عقلی، استنباط و امت اسلامی را از قوانین سست بشری بی نیاز کنند.
2.حافظ دین بودن
آنها باید دین را از تحریف منحرفان حفظ، و با پاسخ دادن به شبهات، از نفوذ عقیده های منحرف و سست شدن احکام الهی، جلوگیری کنند.
3.ولایت و رهبری
خداوند در غیبت کبرا، امت اسلامی را به حال خود رها نکرده و آنان را بدون تکلیف نگذاشته است. این نایبان عام هستند که وظیفه اداره و سرپرستی امت اسلامی را بر عهده دارند و باید به این کار ادامه دهند تا آن را به حضرت تحویل دهند.(9)

پی نوشت ها :

نویسنده: سیده فاطمه موسوی
1.کتاب الغیبه، شیخ طوسی، ص290، ح247.
2.کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ج2، ص483، ح4، به نقل از فرهنگ نامه مهدویت، خدامراد سلیمیان، ص456.
3.الاحتجاج، طبرسی، ج1، ص18؛ وسائل الشیعه، ج27، ص131، ح33401، به نقل از همان جا.
4.نک، پله پله مهربانی، مجید ملامحمدی، ص76، الکافی، کلینی، ج1، ص67، ح10.
5.التهذیب، شیخ صدوق، ج6، ص218، ح6، به نقل از فرهنگ نامه مهدویت.
6.نک: سوال از امام مهدی (ع) در روایات، سید فخرالدین موسوی، ص95تا97.
7. فرهنگ نامه مهدویت
8.دادگستر جهان، ابراهیم امینی، ص153.
9.سوره توبه، آیه 122؛ نک: سایت مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه.

منبع: نشریه انتظار نوجوان شماره 70.