علی علیه السلام در طول مدت حکومت خویش با فتنه های بیشماری روبه رو شد و با تمامی آنها به مقابله و مبارزه برخاست. در این فصل، عوامل این رویارویی را میکاویم:
1ـ بصیرت در دین و شناخت فتنه ها
اولین عاملی که امام علی علیهالسلام را به مقابله با فتنهها وا میداشت، شناخت دقیق و همه جانبهی آن حضرت از حقیقت اسلام و عوامل و زمینهها و ابزار فتنههای پیشروی بود. علی علیهالسلام دربارهی چنین شناختی از دین میفرماید:
وَ اعْلَمُوا اَنَّکُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشدَ حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذی تَرَکَهُ… وَ لَنْ تَأخُذُوا بِمیثَاقِ الْکِتَابِ حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذِی نَقَضَهُ، وَ لَنْ تَمَسَّکُوا بِهِ حَتّی تَعْرِفُوالَّذی نَبَذَهُ فَالَْتمِسُوا ذَلِکَ مِنْ عِنْدِ اَهْلِهِ، فَاِنَّهُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ. هُمُ الَّذینَ یُخْبِرُکُمُ حُکْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ وَصُمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ وَ لاَ یُخَالِفُونَ الَّذینَ وَ لاَ یَخْتَلِفُونَ فِیهِ، فَهُوَ بَینَهُمْ شَاهِدٌ صَادِقٌ وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ.1
بدانید که شما رستگاری را نخواهید شناخت، مگر آنگاه که بدانید آنها که طالب رستگاری نیستند، چه کسانند و هرگز به پیمان قرآن وفا نمیکنید، مگر آنگاه که بدانید چه کسانی پیمان قرآن را میشکنند، و به قرآن تمسک نخواهید جست تا آنگاه که واگذارندگان قرآن را بشناسید. پس همهی اینها را از اهل آن بجویید؛ زیرا ایشان زنده کنندهی دانشاند و نابود کنندهی نادانی. آنها که حکم کردنشان از علمشان خبر میدهد و خاموشیشان از سخنگفتنشان و ظاهرشان از باطنشان. نه با دین مخالفت میکنند و نه در آن اختلاف. دین در میان ایشان شاهدی است صادق و خاموشی است، گویا.
ایشان در کلام دیگری، حقشناسی و راهدانی خود را چنین بیان میدارد:
اَلْیَوْمْ اَنْطِقُ لَکُمُ الْعَجْمَاءَ ذَاتِ الْبَیَانِ، غَزَبَ رَأْیُ اَمْرِیءٍ تَخَلَّف عَنِّی! مَا شَکَکُتُ فِی الْحَقِّ مُذْ اُرِیتُهُ لَمْ یُوجِسْ مُوسَی علیهالسلامخِیفهً عَلَیَ نَفْسِهِ. بَلْ اَشْفَقَ مِنْ غَلَبَهِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ الضَّلالِ.2
امروز این زبان بسته را گویا کردهام، باشد که حقایق را به شما بگوید. در پرتگاه غفلت سرنگون شود اندیشهی کسی که به خلاف من ره میسپرد؛ که من از آن روز که حق را دیدهام، در آن تردید نکردهام. اگر موسی میترسید، بر جان خود نمیترسید، بلکه از چیرگی نادانان و گمراهان میترسید.
از این رو، علی علیهالسلام دربارهی فتنهی خوارج که فتنهای سخت پرتنش و شکننده بود، اینگونه سخن میراند و بینش خود را به مردمان مینمایاند:
اما بعد… اَیُّهَا النّاسُ فَاِنّی فَقَأْتُ عَیْنَ الْفِتْنَهِ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْتَرِیءَ عَلَیْهِ اَحَدٌ غَیْریِ بَعْدَ اَنْ مَاجَ غَیْهَبُها وَ اشْتَدَّ کَلَبُهَا، فَاَسْأَلونی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونِی.3
اما بعد، ای مردم! من چشمان فتنه را بر کندم و جز من، کسی را دل این کار نبود و این در زمانی بود که آشوب آن، جهان را تیره و تار کرده بود و گزند آن، همه را رسیده بود. اکنون بیش از آن که مرا نیابید، هرچه خواهید از من بپرسید.
2 ـ در خطر افتادن اسلام و مسیر هدایت اهلبیت علیهم السلام
مسألهای که امام علی علیهالسلام را به درافتادن با مظاهر فتنه و ریشهکنی زمینههای فتنه تحریک میکرد، در خطر افتادن اسلام و مسیر هدایت اهلبیت علیهمالسلام بود. آن حضرت در پاسخ کسی که داستان غصب خلافت را پرسیده بود، پس از بیان شمهای کوتاه از آن حوادث، میفرمایند:
آن را رها کن و از ماجرای بزرگ پسر ابوسفیان یاد کن. روزگار مرا به خنده آورد، پس از آنکه گریانم کرده بود. به خدا سوگند! جای شگفتی نیست که بزرگی حادثه، جایی برای شگفت زدگی باقی نگذارد و کژروی و ناراستی را افزون ساخت. آن قوم خواستند که نور خدا را در چراغش خاموش سازند و آب را از سرچشمهای که چون فوّاره میجوشید، قطع کنند و آبی را که میان من و ایشان جاری بود، به وبا بیامیزند.4
علی علیهالسلام در نامهای به مردم مصر نگرانی خود را از تضعیف و تحریف اسلام و مسندنشینی بیدینان و منحرفان و بیخردان، با این بیان بازگو میکند:
وَ لکِّنِی آسیَ اَنْ یَلیَ اَمْرَ هَذِهِ الاُمَّهِ سَفِیهَاءُهَا وَ فُجّارُهَا، فَیَتَّخِذُوا مَالَ اللّهِ دُوَلَا، وَ عِبَادَهُ خُوَلا و الصالحین حَرْبا و الفَاسِقِینَ حِزْبا، فَاِنَّ مِنْهُمْ الذی قَدْ شَرِبَ فِیکُمُ الْحَرَامَ وَ جُلِدَ حدا فِی الاِسْلامِ وَ اِنَّ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یُسْلِمْ حَتَّی رُضِخَتْ لَهُ عَلَی الْاِسْلامِ الرَّضَائِخُ، فَلَوْلا ذَلِکَ مَا اَکْثَرْتُ تألِیبَکُمْ وَ تأنِیَبکُمْ وَ جَمْعُکُمْ وَ تَحْرِیضَکُمْ وَ لَتَرَکْتُکُمْ اِذْ اَبَیْتُمْ وَ وَنَیْتمْ.5
اندوه من از این است که مشتی بیخردان و تبهکاران این امت، حکومت را به دست گیرند و مال خدا را میان خود دست به دست گردانند و بندگان خدا را به خدمت گیرند و با نیکان در پیکار شوند و فاسقان را یاران خود سازند. از آنان کسی است که در میان شما حرام مینوشد، حتی بر او حد اسلام جاری شده، وکسی است که تا اندک مالی نَسْتَدْ، به اسلام نگروید. اگر نه از حکومت اینان بر شما بیم داشتم، هرگز شما را بر نمیانگیختم و سرزنش نمیکردم و فرا نمیخواندم و تحریضتان نمیکردم. بلکه تا سر بر میتافتید یا سستی به خرج میدادید، رهایتان میکردم.
امام علی علیهالسلام خطر بزرگ جوامع اسلامی را استحاله و بازگشت به دوران جاهلی و تهی ساختن اسلام از محتوای ناب و اصیل آن میداند. بنابراین، این خطر را با صدایی رسا و گویا، پژواک میدهد و خطاب به کوفیان که در چنین فتنهای به سر میبردند، میفرماید:
آگاه باشید که شما هماکنون دست از رشتهی اطاعت کشیدید و با زنده کردن ارزشهای جاهلیت، دژ محکم الهی را در هم شکستید.6
سپس در ادامه میافزاید:
وَ اعْلَمُوا اَنَّکُمْ صِرْتُمْ بَعْدَ اَلْهِجْرَهِ اَعْرابا وَ بَعْدَ الْمَوالاَهِ اَحْزَابا. ماَ تَتعَلُّقُونَ مِنَ الْاِسْلاَمِ اِلَّا بِاسْمِهِ. وَ لاَ تَعْرِفُونَ مِنَ الْایمَانِ اِلَّارسْمَه…. اَلا و قَدْ قَطَعْتُمْ قَید اَلْاِسْلاَمِ وَ عطَّلْتُمْ حُدودَُهَ وَاَمَتُّم اَحْکَامَهُ.7
و بدانید که شما پس از هجرت ـ و ادب آموختن از شریعت ـ به خوی بادیهنشینی بازگشتید و پس از پیوند دوستی، دسته دسته شدید. با اسلام جز به نام آن بستگی ندارید و از ایمان جز نشان آن را نمیشناسید…. هان! بدانید که شما رشتهی پیوند با اسلام را گسستید و حدود آن را شکستید و احکام آن را کار نبستید.
3 ـ همراهی مردم و داشتن یاران با اخلاص
رهبری جامعهی اسلامی با وجود یاران مطیع، دلسوز و فداکار و همراهی و همآهنگی مردم میتواند جامعه را به خوبی اداره کند و به جهش در ابعاد گوناگون وا دارد. بدین ترتیب میتواند در تأمین نیازهای مادی و معنوی مردم نوآوریها و ابتکارهایی ایجاد کند و تسریع روند پیشرفت اجتماع، دشمنان را مأیوس و دوستان را امیدوار گرداند. از دلایل به پا خاستن مولا علی علیهالسلام در برابر فتنهها، وجود یاران اندیشمند، پر طراوت، جان بر کف و پر نفوذ مانند عمار یاسر، مالک اشتر، قیس بن سعد، عتبه بن هاشم و… بود. هم چنین همراهی مردم و همدلی آنان در ابتدای کار، علی علیهالسلامرا به مقابله با فتنهجویان بر میانگیخت. ایشان خطاب به یاران خویش میفرماید:
اَنْتُمْ الْاَنْصارُ عَلَی الْحَقِّ وَ الْاِخْوَانُ فِی الدِینَ وَ الْجُنَنُ یَوْمَ الْبَأْسِ وَ الْبِطَانَهُ دُونَ النّاسِ، بِکُمْ اَضْرِبُ الْمُدَبِرَ وَ اَرْجُو طَاعَهِ الْمُقبِلِ.8
شما یاران حق و برادران دینی هستید و در روز نبرد چون سپر، نگهبان یکدیگرید. شما رازداران منید، نه مردم دیگر. به نیروی شما، کسانی را که روی برتابند، میزنم و از آنان که روی میآورند، امید طاعت دارم.
علی علیهالسلام به پشتوانهی یاران مخلص و ایثارگر، به مبارزهی با کژیها و انحرافها و بدعتها برخاست. آنگاه که این یاران، یک به یک در جهاد با دشمنان، جان خویش را نثار کردند و علی علیهالسلام ماند و گروهی مردمان نامرد، اینگونه از آنان یاد میکند و آنان را میستاید:
اَیْنِ الْقَوْمُ الَّذِینَ دُعُوا اِلَی الْاِسْلامِ فَقَبِلُوهُ، وَ قَرَؤُو الْقُرءْاَنَ فَاحْکَمُوهُ وَ هَیِجُوا الی الْجِهَادِ فَوَلهِوُا وَلَهَ اللِّقاحِ اِلَی اَوْلاَدِهَا وَ سَلَبَو السُّیُوفَ اَغْمَادَهَا وَ اَخَذوا بِاَطْراَفِ الْاَرْضِ زَحْفا زَحْفا وَ صَفّا صَفّا.9
کجایند آن مردمی که چون به اسلام دعوتشان کردند، پذیرفتند و قرآن را میخواندند و نیکو در مییافتند؟ و چون به جنگ بسیج میشدند، چنان با شوق تمام به حرکت در میآمدند که ماده شتری مشتاقانه به سویی میرود. شمشیرها را از غلاف بر میکشیدند و فوج فوج و صف صف به اطراف زمین میتاختند.
ایشان در فراق و سوگ یاران با وفای خویش، این گونه سخن میگوید:
اَیْنَ اِخْوَانِیَ الَّذِینَ رَکِبُوا الطَّرِیقَ وَ مَضَوْ عَلَی الْحَقِّ؟ اَیْنَ عَمَّارٌ؟ وَ اَیْنَ ابن الیِّتهَانِ وَ أیْنَ ذو الشَّهَادَتَیْنِ وَ أَیْنَ نُظَراؤُهُمْ مِنْ اِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ تَعَاقَدُوا عَلَی الْمَنیَّهِ.10
کجایند برادران من که قدم در راه نهادند و همراه حق درگذشتند؟ عمار یاسر کجاست؟ ابن تیهان کجاست؟ ذوالشهادتین کجاست؟ کجایند همانند ایشان برادرانمان که بر مرگ پیمان بستند؟
سپس علی علیهالسلام بر محاسن شریف خود دست کشید و بسیار گریست. آنگاه اوصاف یاران پایمرد خود را چنین برشمرد:
دریغا بر برادران من! که قرآن را تلاوت کردند و آن را نیکو آموختند و در آنچه واجب بود، اندیشیدند و بر پایش داشتند و سنت را زنده کردند و بدعت را میراندند و چون به جهاد دعوت شدند، اجابت کردند و به پیشوای خود اعتماد نمودند و از او پیروی کردند.
4 ـ تکلیف الهی
حق مداران و دینباوران همواره به رضای الهی و تکلیف پروردگار میاندیشند؛ زیراسعادت دنیا و آخرت را در اطاعت محض خدا میبینند. امیر مؤمنان علی علیهالسلامدر خطبهی قاصعه، پس از آنکه ترک امر به معروف و نهی از منکر را دلیل گرفتاری و بیچارگی مردم روزگاران گذشته معرفی میکند، علت رویارویی خود با فتنهانگیزان را تکلیف الهی چنین بیان میکند:
اَلَا وَ قَد اَمَرَنِیَ اللّهُ بِقتالِ اَهْلِ الْبَغْیِ وَ النَّکْثِ وَ الْفَسَادِ فِی الْاَرْضِ، فَاَمَّا النَّاکِثُونَ فَقَدْ قَاتَلْتُ وَ اَمَّا الْقَاسِطُونَ فَقَدْ جَاهَدْتُ و اما المارقه فَقَدْ دَوَّخْتُ.11
آگاه باشید که خداوند، مرا به جنگ با سرکشان تجاوزکار، پیمانشکنان و فسادکنندگان در زمین فرمان داد. با ناکثان پیمانشکن جنگیدم و با قاسطین تجاوزکار جهاد کردم و مارقین خارج شده از دین را خوار و زبون ساختم.
آری؛ مردان خدا، رفتار خود را بر اساس خواست خدا و خدمت به خلق خدا تنظیم میکنند و به گرایشها و حرکتهای خویش رنگ الهی میدهند. و علی علیهالسلاماسوهای است برای همهی حقطلبان و عاشقان معرفت و عدالت.
5 ـ وظیفه ی حکومت، تأمین امنیت و رفاه اجتماعی است
یکی دیگر از عواملی که علی علیهالسلام با آتشافروزی فتنهگران مقابله کرد، وظیفهی او به عنوان حاکم و زمامدار جامعهی اسلامی بود. حکومت و نظام سیاسی، وظیفهی تأمین امنیت عمومی و رفاه اجتماعی مردم را بر عهده دارد و در این مسیر، هیچگونه کوتاهی و درنگی جایز نیست. از این رو، علی علیهالسلام سرسختانه با آشوبطلبان به مبارزه برخاست. آن حضرت در خطبهای به آشوبطلبی طلحه و زبیر اشاره میکند که آنان حرم پیامبر صلیاللهعلیهوآله [عایشه] را با خود همراه و حرمت او را لگدمال کردند. گروهی را که بیعت کرده بودند، با حیله و تزویر به بیعتشکنی وا داشتند، بر بصره هجوم آوردند و بسیاری را کشتند. آنگاه میفرماید:
فَوَاللّهِ لَوْ لَمْ یُصیبُوا مِنَ الْمُسْلِمین اِلَّا رَجُلاً واحدا مُعْتَمِدینَ لِقَتْلِهِ بِلاَ جُرْمٍ جَرَّهُ. لَحلَّ لِی قَتْلُ ذَلِکَ الْجَیشِ کُلِّهِ. اِذْ حَصَرُوهُ فَلَمْ یُنْکِروُا وَ لَمْ یَدْفَعُوا عَنْهُ بِلِسانٍ وَ لاَبیدٍ.12
به خدا سوگند! حتی اگر یک تن از مسلمانان را به عمد و بی هیچ جرمی کشته بودند، کشتار همهی آن لشکر بر من روا بود؛ زیرا همهی آنان در کشتن آن مرد حاضر بودهاند و کشتن او را منکر نشمردهاند و به دست و زبان یاریش نکردهاند.
امام علی علیهالسلام قوام جامعه را سرکوبی و جهاد با نابکاران و فاسدان و برهم زنندگان نظم و امنیت و آرامش جامعه میداند و در این مسیر، هیچ سستی و سهلانگاری و تسامح بیبنیادی را روا نمیشمارد:
وَ لَعَمْریِ مَا عَلَیَّ قِتَالُ مَنْ خَالَفَ الْحَقَّ وَ خابَطَ الْغَیَّ، مِنْ اِدْهَانٍ وَ لَاایِهَانٍ.13
سوگند به جان خودم! در مبارزه با مخالفان حق و آنان که در گمراهی و فساد غوطهورند، یک لحظه مدارا و سستی نمیکنم.
6 ـ انجام وظیفه ی جانشینی رسول خدا صلی الله علیه وآله
از دیگر عوامل برخورد علی علیهالسلام با فتنهها، انجام وظیفهی جانشینی رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله و امامت امت بود. علی علیهالسلاممیبایست وظایفی را که پیامبر صلیاللهعلیهوآله بر دوش او نهاده بود، به سرانجام میرساند. پیامبر صلیاللهعلیهوآله پیش از این، خبر وقوع فتنههای پس از خود را به علی علیهالسلامخبر داده و او را به صبر و مقاومت توصیه کرده بود. امام علی علیهالسلاماین موضوع را اینگونه بیان میدارد:
هنگامی که [آیهی اول سورهی عنکبوت نازل گشت] دانستم که تا رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در میان ماست، فتنهای بر ما فرود نیاید. پرسیدم! یا رسول اللّه! این فتنهای که خداوند از آن خبر داده چیست؟ فرمود: یا علی! امت من پس از من گرفتار فتنه خواهد شد. گفتم: ای رسول خدا! آیا تودر روز احد که جماعتی از مسلمانان به شهادت رسیده بودند و من شهید نشده بودم و این بر من دشوار میآمد، مرا نگفتی: بشارت باد تو را که شهادت در پی توست؟ پیامبر مرا گفت: چنین است که گویی. در آن هنگام چگونه صبر خواهی کرد؟ گفتم: یا رسول اللّه! آنجا جای صبر نیست، بلکه جای شادمانی و سپاسگزاری است. گفت: یا علی! این مردم فریفتهی داراییهای خود شوند و از اینکه دین خدا را پذیرفتهاند، بر خدا منت نهند و رحمت او را تمنّا کنند و خود را از خشم او، در امان پندارند. با دروغ و هواهای سهوآمیز، حرام خدا را حلال شمارند. شراب را نبیذ نام نهند و حلال کنند و ربا را عنوان خرید و فروش دهند و رشوه را هدیه خوانند. گفتم: یا رسول اللّه! در آن زمان، مردم را در چه پایگاهی فرود آرم: از دین برگشتگان یا فریبخوردگان؟ فرمود: آنها را در پایگاه فریبخوردگان بنشان.14
پی‌نوشت‌ها:
1ـ نهج البلاغه، خطبهى 147.
2ـ همان، خطبهى 4.
3ـ نهج البلاغه، خطبهى 93.
4ـ نهج البلاغه، خطبهى 162.
5ـ نهج البلاغه، نامهى 62.
6ـ همان، خطبهى 192.
7ـ نهج البلاغه، خطبهى 192.
8ـ نهج البلاغه، خطبهى 118.
9ـ نهج البلاغه، خطبهى 121.
10ـ نهج البلاغه، خطبهى 182.
11ـ نهج البلاغه، خطبهى 192.
12ـ نهج البلاغه، خطبهى 172.
13ـ همان، خطبهى 24.
14ـ نهج البلاغه، خطبهى 156.
منبع : کتاب” گرداب هلاکت “
