نویسنده: علی محمد رفیعی محمدی

عوامل تحکیم خانواده (4)
1. اصل صداقت
2. راست گویی
3. وفای بعهد
4. امانت داری
5. وفاداری
انسان قبل از ازدواج از مسؤولیت اداره زندگی مشترک بر کنار بوده و تنها در ابعاد فردی و اجتماعی زندگی خود مسؤول است، اما بعد از ازدواج، مسئولیت سنگین دیگری بر عهده او قرار می گیرد و آن احساس وظیفه در برابر همسر است.
چنین وظایفی که ما جنبه اخلاقی آن را مد نظر داریم برخی ویژه ی زن یا شوهر و برخی مشترک میان هر دو است.
پایبند بودن به این وظایف، زمینه های اختلاف و ناراحتی را در زندگی مشترک کاهش داده و صفا و صمیمیت خانوادگی را به ارمغان می آورد؛ بر عکس، سهل انگاری نسبت به هر یک، پیامدهای ناگواری در پی خواهد داشت.
در این بخش به بعضی از اصول که زن و مرد باید رعایت کرده و به آن پایبند باشند اشاره خواهیم کرد. و عدم رعایت این اصول زمینه های اختلاف و جدایی در خانواده را فراهم می نماید.

پای بندی به اصول اخلاقی
در پیوند دختر و پسر عوامل متعددی دخالت دارند. نیاز به انس، الفت، مهر، محبت، تمایل به بقا و استمرار نسل و ارضای تمایلات جنسی، همه از عواملی هستند که اساس زندگی خانوادگی را تشکیل می دهند. اگر زن و شوهر مقید به اصول اخلاقی باشند که منبعث از ایمان به خداست، به جای برخورد با سردی و بی تفاوتی کماکان صفا و صمیمیت را اساس روابط بین خود قرار خواهند داد.
زن و شوهر عاقل و واقع گرا اگر متخلق به اصول اخلاقی باشند، با تحمل و شکیبایی و اغماض و چشم پوشی از خطاهای یکدیگر، می توانند صفا و محبت گذشته را حفظ کنند.
زن و مرد خردمند در می یابند که هیچ کدام از آنان عاری از عیب و نقص نیستند و این درک موجب می شود با یکدیگر به سازگاری بپردازند.
لذا بین زن و مرد اصولی باید حاکم باشد. در این بخش به بعضی از این اصول اشاره می کنیم: صداقت، راست گویی، وفای به عهد، رازداری، امانت داری و وفاداری.

1. اصل صداقت
جوهر روابط سالم میان زن و مرد صداقت است، صداقت اعتماد را بنیاد می نهد. زن و یا شوهری که با همسر خود صادق نیست و با دادن وعده ها و وعیدها می خواهد زندگی کند، با رفتار خود کانون گرم و صمیمی خانواده را دچار تزلزل می کند. زن و شوهری که از واقعیت ها دور هستند و در عالم اوهام و تخیلات زندگی می کنند.
آیا می توان گفت که زندگی زناشویی موفقی خواهند داشت؟
برای مثال زن با پیش داوری فکر می کند خانه ی شوهر چون بهشت موعود است و شوهر می پندارد که زن او فرشته ی نجات است؛ حال که با واقعیت دیگری رو به رو شده است، این وضع برای او چه پیامدهایی خواهد داشت؟ گاهی اوقات پنهان کردن حقایق ( مخفی کاری ) و فریب دادن ( فریب کاری )موجب می شود ارکان خانواده متزلزل شود و روابط زن و شوهر آسیب ببیند؛ برای مثال: شوهر یا زن، آمد و شد، معاشرت ها، درآمد و هزینه های خود و نظایر آن را از یکدیگر پنهان می کنند؛ غافل از آن که روزی این حقایق آشکار و منجر به تیرگی روابط بین آنان خواهد شد. این گونه رفتارها به صورت عوامل مکنون و نهفته در زندگی مشترک باقی می ماند و چنانچه زوجین بدان توجه نکنند، زمینه های از هم گسیخته شدن بنیاد خانواده را فراهم می کنند. (1)

2. راست گویی
یکی از ویژگی های انسان مسلمان، مؤمن و متدین، راست گویی و پرهیز از دروغ است. دروغ گویی صفت انسان های فرومایه است . علی علیه السلام می فرمایند:
« راست گو مشرف به نجات و کرامت است و دروغ گو در پرتگاه سقوط و خواری است ». (2)
زن و مردی که باهم ازدواج می کنند بدانند مهم ترین عامل تحکیم خانواده صداقت و راست گویی در مسایل زندگی است، خیلی از مسایل در خانواده به وجود می آید که اگر، خدای نکرده، هر کدام از طرفین به یکدیگر دروغ بگویند. اعتماد آنان نسبت به هم سلب می شود.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
« دروغ گو، دروغ نمی گوید، مگر بر اثر حقارتی که در وجود اوست و ریشه ی تمسخر، اعتماد کردن به دروغ گویان است ». (3)
حتی زن و شوهر نباید به صورت شوخی به هم دروغ بگویند.
امام سجاد علیه السلام می فرماید:
« از دروغ، کوچک و بزرگش، جدی و شوخیش بپرهیزید، انسان هر گاه در چیز کوچک دروغ بگوید، به گفتن دروغ بزرگ نیز جرأت پیدا می کند ». (4)
بارها دیده شده که فرزندان تحت تأثیر والدین خود، رفتارهای خوب و بد را فرا گرفته اند. لذا والدینی که به عنوان زن و شوهر در محیط خانواده راست گویی را انتخاب می کنند فرزندان هم به این صفت عالی انسانی متخلق می گردند و نقطه ی مقابل، اگر زن و شوهری به هم دروغ گفتند، فرزندان به پیروی از آنان دروغ خواهند گفت. لذا رعایت راست گویی در خانواده عامل تحکیم خانواده است.
مقام معظم رهبری:
« وفاداری زن به مرد و متقابلاً مرد به زن، حس اعتماد را زیاد می کند. اگر زن احساس کند دل مرد در گرو دیگری است یا دروغ بگوید یا دورویی داشته باشد، حس اعتماد از او سلب می گردد ». (5)

3. وفای بعهد
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ). (6)
« ای کسانی که ایمان آورده اید به عهد و پیمان ها[ ی خود ]وفا کنید ».
یکی از صفات مؤمن، وفای به عهد است. زن و مرد مؤمن و متدین، باید نسبت به قول و قراری که می گذارند پای بندی داشته باشند. بارها اتفاق افتاده بدقولی یکی از دوطرف، عامل اختلاف، درگیری و تخریب صمیمیت ها در خانواده گردیده است.
در سوره ی مؤمنون، وقتی خداوند صفات مؤمن را می شمارد، یکی از صفات او را وفای به عهد نام می برد.
( قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ‌ . . . وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ‌ ). (7)
« همانا اهل ایمان رستگار شدند. . . کسانی که حفظ امانت ها و عهد خود را رعایت می کنند ».
البته بیان این نکته مهم است که زن و مرد در شروع زندگی نباید قول هایی را بدهند که در آینده نتوانند از عهده ی آن برآیند. انسان ها باید به توانایی و توانمندی های خود نگاه کنند؛ در صورت توانایی قول بدهند. یکی از آفات ازدواج های ما در خانواده، وعده و وعیدهایی است که هر دو طرف به هم می دهند، ولی وقتی نتوانستند به آن عمل کنند دچار مشکل می شوند.
علی علیه السلام می فرمایند:
« هرگز وعده ای مده که نسبت به انجام آن از خود مطمئن نیستی ». (8)
یکی از ضررهای خلف وعده این است که در خانواده، فرزندان هم یاد می گیرند به خوش قولی و وفای به عهد، این اصل اسلامی و قرآنی، پای بندی نداشته باشند؛ حتی در بعضی از روایات آمده که اگر به فرزندان خود وعده می دهید به وعده ی خود عمل کنید.
امام کاظم علیه السلام:
« هرگاه به کودکان وعده ای دادید به آن عمل کنید، زیرا آن ها فکر می کنند این شما هستید که به او روزی می دهید و خداوند به اندازه ای که برای زنان و کودکان خشم می گیرد. برای هیچ چیز به خشم نمی آید ». (9)
در خانواده هایی که هر کدام از طرفین زن و مرد مقید به وفای عهد نباشند. زمینه های بی اعتمادی در خانواده ریشه دوانده، بنیاد خانواده را سست می کند. در مقابل وفای به عهد و پیمان، زمینه های تحکیم روابط را فراهم می نماید.

4. رازداری
امروز کسی محرم اسرار کسی نیست *** این طرفه سخن مورد انکار کسی نیست
همواره ز حال دل من آگهی ای دوست *** آن گونه که محتاج به اظهار کسی نیست(10)
دانشمندان می گویند: هر رازی که از خودت بگویی، برای خود زندانی ساخته ای که در آن زندانی هستی.
خانواده سازمانی است که کلیه ی اعضای آن دارای حقوق و حدود اختیارات مشخصی هستند و همچنین حرمت و حفظ شئون خانوادگی در گرو رعایت حقوق متقابل است. این حریم ابتدا از سوی اعضای خانواده و سپس از ناحیه ی دیگران باید کاملاً حفظ شده، امنیت زندگی تأمین شود. نه دیگران باید به خود اجازه تجاوز به حریم خانوادگی کسی را بدهند، نه اعضای خانواده باید حریم خود را در رابطه با دیگران بردارند.
یکی از مهم ترین عواملی که به نگهداری حریم خانواده لطمه می زند و تعادل آن را در هم می ریزد، بازگو کردن اسرار و رازهای درون خانواده نزد دیگران است. به عنوان مثال: دو کشور همسایه به لحاظ امنیت و حفظ یکپارچگی خود از اسرار و اطلاعات ویژه شان حفاظت می کنند، مقررات خاصی را برای نگهداری اطلاعات از دستبرد بیگانگان وضع می نمایند. ضروری است زن و شوهر نیز در جهت دستیابی به تفاهم، اسرار یکدیگر را در خارج از کانون زندگی، نزد دیگران فاش نکنند و آن را امانتی از جانب یکدیگر نزد خودشان تلقی نمایند.

انواع رازگویی
– فرد راز همسرش را برای دیگران بازگو کند.
– فرد راز خودش را برای دیگران بازگو کند.
– فرد راز دیگران را برای همسرش بازگو کند.
– فرد رازهایی از زندگی را برای دیگران بازگو کند.
– دیگران راز گذشته ی یکی از زوجین را برای همسرش افشا کرده، روابط آن ها را خصمانه کنند.

آثار مثبت رازداری
– انسان با راز داری به درجات بیشتر ایمان نزدیک می گردد.
– بر میزان خویشتن داری انسان افزوده می شود.
– اعتماد دیگران را جلب می کند.
– مردم به افرادی که رازدار باشند اطمینان کرده، احترام می گذارند.
– زن و شوهر در رازداری به عمق دوستی خود پی می برند.

آثار نامطلوب رازگویی
« کسانی که خود، دارای عیوب و نقایصی هستند. دوست دارند عیوب( اسرار ) مردم را شایع کنند تا راه عذرشان توسعه یابد و با احتیاج به عیوب دیگران، اعتراض مردم را نسبت به خود کاهش دهند ». (11)
افرادی که راز دیگران را فاش می نمایند در نزد دیگران با شخصیت منفی جلوه می کنند.
طبق فرمایش حضرت حق در قرآن که می فرماید: « در امور دیگران تجسس نکنید به ایمان خود لطمه می زنید »(12)از جمله غافل می شوند و وقت خود را صرف رازگویی دیگران کرده زمینه ی اشاعه و گسترش بدی را در جامعه فراهم می نمایند.

چه کسانی به رازگویی دست می زنند؟
آن که راز دگری پیش تو آورد و شمرد *** به یقین عیب تو پیش دگران خواهد برد

علل و عوامل افشای راز دیگران
1. پوشانیدن حس حقارت درونی؛
2. فقر ارتباطی زن و مرد؛
3. انتقاد ناپذیری زن و مرد: زن و مرد وقتی تحمل شنیدن نقدها را نسبت به هم نداشته باشند، دست به افشای راز یکدیگر می زنند.
4. الگو گرفتن از روابط والدین، والدینی که در غیاب همسر، فرزند را به مراقبت از او وادار می کنند و بذر بی اعتمادی را در کانون کوچک قلب و روح فرزند خود می پاشند زمینه ی رازگویی را در وی ایجاد می کنند، لذا وقتی ازدواج کرد در زندگی مشترک این عادت غلط را انجام می دهد. (13)
یکی از عوامل تحکیم خانواده رازدار بودن همسران در محیط خانواده است. خیلی از خانم ها شکایت می کنند که شوهرم به من اعتماد ندارد، اسرارش را از من مخفی می کند، با من یک رنگ و صریح نیست، گویا سر و سری دارد. نمی گذارد نامه هایش را بخوانم، پیام های روی تلفن همرا او را مطالعه کنم و. . .
شاید علت عدم اطلاع رسانی مردان و یا در میان نگذاشتن اسرار خود، به خاطر این باشد که زن ها زودتر از مردها تحت تأثیر عواطف و احساسات قرار می گیرند. مثلاً وقتی عصبانی می شوند و یا در یک موقعیت خاصی قرار می گیرند، خویشتن داری در آنان کم است؛ لذا ممکن است اسراری را که در اختیار دارند به دیگران بگویند.
علی علیه السلام می فرمایند:
« سینه ی عاقل صندوق اسرارش است ». (14)

5. امانت داری
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
« زن نگهبان و امانت دار اموال شوهر است و در این باره مسئولیت دارد ». (15)
یکی از وظایف زن و مرد، امانت داری در خانواده است اصولاً امانت داری یکی از صفات مؤمن است. علی علیه السلام می فرمایند:
« برترین ایمان، امانت داری است و زشت ترین اخلاق خیانت ورزی است ». (16)
امام صادق علیه السلام:
« امانت را به صاحبش برگردانم. اگر چه قاتل جدم علی ابن ابی طالب علیه السلام باشد. (17)
در قرآن کریم سوره ی مؤمنون می فرماید:
( وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ‌ ). (18)
و آنان( مؤمنان کسانی هستند ) که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند.
البته گاهی امانت اطلاق به شی ء و چیزی می گردد، ولی گاهی بین زن و مرد حرفی به صورت امانت بیان می شود که نباید آن را به دیگران بگویند.
لذا زن در محیط خانواده امانت دار مرد است. اگر چه شوهر شما تمام دارایی خود را در اختیار شما گذاشته است، اما بدانید که مالک حقیقی مرد است. زن باید امین باشد و هر گونه تصرفی در آن با اجازه ی مرد صورت گیرد و شرعاً زن حق ندارد از اموال شوهرش به دیگران ببخشد. حتی برای خویشان خودش یا خویشان شوهرش.
خداوند می فرمایند:
( إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا ). (19)
خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانشان بازگرداند.
و حضرت علی علیه السلام می فرمایند:
« لا ایمان لمن لا امانته له ». (20)
کسی که امانتدار نیست ایمان ندارد.
« در حالات امام قدس سره نقل می کنند شبی که مأموران ساواک او را از قم به تهران بردند، مهر خودش را به همسرشان دادند و فرمودند: این امانت پیش شما باشد و به کسی نگویید، بعدها که آقا از ترکیه به نجف می آیند، چند ماه بودند. در این مدت اخوی به ترکیه و نجف می روند، ولی خانم هیچ از این که مهر آقا پیش من است با کسی صحبت نمی کنند حتی با اخوی امام قدس سره. (21)
امانت داری در خانواده از جمله عواملی است که اعتماد به یکدیگر را تقویت می کند. اگر زن بتواند در چارچوب امانت داری در خانواده، این عامل را تقویت و در قالب دستورهای دینی و معارف الهی اعتماد همسرش را به خود جلب کند در زندگی خانوادگی و اجتماعی با آزادی بیشتری مواجه خواهد شد. در صورتی که عدم اعتماد پایه و بنیان خانه و خانواده را سست می کند. امانت داری یکی از راه های تحکیم روابط همسران نسبت به یکدیگر است.

6. وفاداری
وقتی میان زن و مرد پیمان زناشوئی برقرار شد، زندگی انفرادی آنان به یک زندگانی مشترک اجتماعی تبدیل می شود. آن پیمان مقدس بدان معناست که زن و شوهر قول می دهند که تا پایان عمر با هم باشند؛ در اداره ی زندگی همکاری داشته باشند؛ برای رفاه و آسایش همدیگر کوشش نمایند و یار و مونس و غمخوار هم باشند. انسانیت و شرافت اقتضا می کند که زن و شوهر تا پایان عمر به این پیمان مقدس وفادار باشند. و در مشکلات زندگی و حوادث روزگار عهد خویش را فراموش نکنند.
همسری که در موقع نداری و تنگ دستی با شوهر می سازد و در خانه اش زحمت می کشد و بخور و نخور می کند، امید دارد که زندگی آنان سر و سامانی پیدا کند و تا پایان عمر، در رفاه و آسایش باشند. بنابراین رسم وفا نیست که مرد وقتی وضع اقتصادی خویش را مرتب دید و ثروتی ذخیره کرد به فکر همسر دوم برود و یا به دنبال خوش گذرانی باشد. بعضی مردها واقعاً عاطفه و مردانگی ندارند. تا زمانی که همسرشان جوان، شاداب و سالم است از او استفاده می کنند، ولی بعدها او را رها کرده و به دنبال خوش گذرانی می روند. یا به بهانه های بسیار پوچ او را طلاق می دهند.
زنی به دادگاه شکایت کرده که مدت ها با بود و نبود شوهرم ساختم و با نهایت تلاش به او خدمت کردم، اما حال که بیمار شده ام مرا ازخانه بیرون کرده و می گوید همسر بیمار نمی خواهم! (22)
به خانم هم توصیه می شود که اگر روزگار با شوهرت نساخت و تهی دست یا ورشکست اقتصادی شد، مبادا غمی بر غم هایش اضافه کنی و بنای ایراد و ناسازگاری را بگذاری. اگر به بیماری سختی مبتلا شد و مدتی در خانه یا بیمارستان بستری شد رسم وفاداری و انسانیت چنان است که مانند سابق بلکه بیشتر، اظهار محبت کنی و با کمال صفا از وی پرستاری نمایی، اگر شوهرت ثروتی ندارد و تو داری از مال و اموال خود برای بهبودی او خرج کن، چرا که اگر تو هم مریض شدی او از تو مراقبت می کند. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
« جهاد زن در این است که خوب شوهر داری کند ». (23)
زنی که این قدر خودخواه است و راضی نمی شود در چنین موقعیت حساسی که جان شوهرش در معرض خطر است، او را با پس انداز خویش نجات بخشد، واقعاً لایق مقام محترم همسری نیست ». (24)
یکی از عوامل تحکیم خانواده، وفادار بودن زن و مرد به پیمانی است که ابتدای ازدواج بسته اند.
انسان متدین و مؤمن، همیشه در فکر آسایش و رفاه برادر دینی و مؤمن خود است. انسان متعهد انسانی است که وقتی پیمانی را با کسی بست به آن پیمان وفادار باشد. لذا خانواده مقدس ترین دستاورد هر جامعه ای است. نباید با بی وفایی و پیمان شکنی تقدس خانواده را شکست. انسان ها وقتی در کنار هم زندگی می کنند حقوقی بر گردن یکدیگر دارند. یکی از این حقوق مشترک زن و مرد، که هر دو پای بند به آن باشند. وفاداری نسبت به هم است.
سعدیا! دوست نبینی و به وصلش نرسی *** مگر آن وقت که خود را ننهی مقداری
در بعضی از زندگی ها به دلایل متفاوت مرد یا زن درکار خود شکست می خورد. مخصوصاً مردان در این موارد بیشتر شکست را تجربه کرده اند، اگر در چنین موقعیتی زنی دانا، با تدبیر و وفادار در کناراو باشد، از این بحران بیرون می آید و چه بسا بهتر از اول به موفقیت می رسد. فقط باید همسرش به او روحیه و انرژی بدهد و تشویق کند. نه اینکه به او غر بزند و به او بگوید: تو مرد نیستی. از برادرم یاد بگیر. از زندگی با تو خسته شده ام؛ اینها خلاف وفاداری به مرد است اشتباه و شکست برای انسان است؛ رسم وفاداری ایجاب می کند همسر خود را در بازسازی این شکست یاری کنیم.
انیشتین می گوید:
« من گاهی ماه ها و سالها می اندیشیدم. نود و نه بار شکست می خوردم اما دفعه ی صدم درست عمل می کردم و موفق می شدم ».
ای دوست برای دوست جان باید داد *** در راه محبت امتحان باید دارد
تنها نبود شرط محبت گفتن *** یک مرتبه هم عمل نشان باید داد
یکی از شروط محبت زن و مرد که باید نسبت به هم داشته باشند، وفاداری است. لازم است آن ها در سختی ها و مرارت های زندگی نسبت به هم درک متقابل داشته باشند.
زن خوب فرمانبر پارسا *** کند مرد درویش را پادشا(25)

پی نوشت ها :

1. احمد به پژوه، خانواده و فرزندان، چاپ دوم، ص 25.
2. نهج البلاغه، خطبه 76، میزان الحکمه، ج8، ص 343، حرف کاف، باب الکذب، حدیث 17105.
3. مستدرک الوسائل، ج9، ص 84، میزان الحکمه، ج8، ص 347، حرف کاف، باب الکذب، حدیث 17127.
4. الکافی، ج2، ص 358؛ میزان الحکمه، ج8، ص 358، حرف کاف، باب الکذب، حدیث 17127.
5. حاج علی اکبری، مطلع عشق، تاریخ 79/12/21.
6. سوره ی مائده، آیه ی 1.
7. سوره ی مومنون، آیه ی 1و8.
8. غررالحکم، ص 253، حدیث 5298؛ میزان الحکمه، ج5، ص 517، حدیث 10795.
9. بحارالانوار، ج101، ص 73؛ میزان الحکمه، ج 10، ص 535، حدیث 21681.
10. دیوان صابر همدانی.
11. امام علی علیه السلام، فهرست غررالحکم.
12. سوره ی حجرات، آیه ی 12.
13. محمد رضا شرفی، خانواده متعادل، ص 139-138.
14. بحارالانوارف ج 72، ص 71.
15. مستدرک الوسایل، ج 14، ص 168.
16. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج1، ص 344، حرف الف، باب الامانه، حدیث1488.
17. همان، حدیث 1493.
18. سوره مومنون، آیه 8.
19. سوره نساء، آیه 58.
20. شرح غررالحکم، ج 6، ص 400.
21. پا به پای آفتاب، ج 1، ص 98.
22. روزنامه ی اطلاعات، 28 اردیبهشت 1351.
23. بحارالانوار، ج 100، ص 247.
24. ابراهیم امینی، همسرداری، 152-153.
25. فردوسی.
منبع مقاله :
رفیعی محمدی، علی محمد؛ (1389)، نسیم عشق: عوامل تحکیم و تزلزل خانواده، قم: انتشارات رسول اعظم ( صل الله علیه و آله و سلم )، چاپ هفتم