ویژگی های دوران نوجوانی و جوانی
از آن جا که تربیت نوجوانان و جوانان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، برای آن که بتوانیم بهتر به این امر خطیر بپردازیم باید در ابتدا به خصوصیات این دوران واقف گردیم. بعضی از خصوصیات این دوران عبارتند از: خصوصیات عاطفی و خصوصیات اجتماعی که در ادامه به طور تفصیلی به بررسی هر یک می پردازیم.
خصوصیات عاطفی
کودک با ورود به سن بلوغ و نوجوانی، روح و روانش در کنار تغییرات زیستی و هورمونی، دچار تلاطم گشته، روحیات و عواطف او ویژگی های تازه ای پیدا می کند که بعضی از آن ویژگی ها عبارتند از:
1. حساسیت
نوجوان به دلیل این که در دوران بحران به سر می برد، از حساسیت خاصی برخوردار است. در برابر هر برخورد ما با او، عکس العمل نشان می دهد. گاهی در مقابل انتقادها، داد و فریاد می کند. درها را به هم می زند و یا اشیاء را پرتاب می کند.
2. سرگردانی
یکی دیگر از ویژگی های عاطفی این دوران این است که فرد دچار سرگردانی می شود چون بین ارزش های حاکم در مدرسه، خانواده و اجتماع هماهنگی نمی یابد و مشاهده می کند که هر یک از آنان، ارزش های متفاوتی ارائه می دهند، بنابر این در این که کدام ارزش را بپذیرد، دچار سرگردانی می شود.
3. هیجان های درونی
نوجوان گاه نسبت به بزرگسالان، بی اعتماد و بی اعتناست و گاه با اعتماد که این نوسانات، از هیجانات درونی او سرچشمه می گیرد.
4. تنوّع خصلت های رفتاری
اعمال نوجوان و جوان دارای پختگی نبوده و در حال تغییر و دگرگونی است و دائماً رنگ عوض می کند. برای مثال گاهی زرنگ است و گاهی تنبلی می کند.
5. عدم اطمینان به بزرگترها
او در مطرح نمودن مشکلات عاطفی و رفتاری خود، بنوعی نسبت به بزرگترها، احساس بی اعتمادی می کند زیرا می ترسد آنچه را او با آن ها در میان می گذارد، با دیگران مطرح کنند و رازش را بر ملا سازند.
6. احساس نگرانی در برخورد با واقعیات
او در برخورد با مسائل می کوشد از رویارویی با واقعیات بگریزد و این به آن سبب است که دلیل و منطق در او ضعیف است و عقل و برهان، در او تحت الشعاع دیگر خصوصیات (مانند غرور، احساسات و عواطف) وی می باشد. البته این ویژگی در پسرها بیشتر به چشم می خورد.
7. احساس ناکامی و ناتوانی
گاهی نوجوان احساس می کند آنچه را که از او می خواهند، نمی تواند انجام دهد.
این ویژگی در دخترها بیشتر دیده می شود زیرا آنان زودتر از پسرها به بلوغ عقلی می رسند.
8. تلاش برای استقلال خود در زمینه های عاطفی
کودک در دوران دبستان، هر چه اولیاء مدرسه بگویند می پذیرد و آن ها را انجام می دهد امّا در دوران راهنمایی و متوسطه از دستورات مدرسه، احساس کدورت و تنفّر می کند و گاهی عملی خلاف مقررات انجام می دهد؛ چون می خواهد ثابت کند که به استقلال رسیده است.
9. علاقه به دوستی با همسالان
بشر در تمام مراحل زندگی خویش همواره نیازمند دوستی با دیگران است؛ نوجوانان و جوانان نیز در این سنین، به گروه همسالان، علاقه بیشتری پیدا می کنند، با آنان روابطی دوستانه و صمیمانه برقرار می سازند و دوست دارند بیشتر اوقاتشان را با آنان بگذرانند. گاه، این علاقه و دوستی تا مرحله عشق ورزیدن پیش می رود: آن ها به همسالان خود پناه می برند، چون مشکلاتی مشابه دارند، با یکدیگر انس می گیرند و بلکه رفتارشان نیز در یکدیگر تأثیر می گذارد.
بنابر این انتخاب دوست در این دوران، از اهمیت زیادی برخوردار است. چه این که سعادت و خوشبختی نیز در معاشرت و دوستی با مردم بزرگوار است. پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرموده است: «سعادتمند ترین مردم کسی است که با مردم بزرگوار معاشرت و دوستی نماید».[1] لذا لازم است والدین در انتخاب دوست و حدود دوستی فرزندان خود را یاری نمایند.
توصیه ای که می توان در این باره به والدین نمود، این است که نباید احساسات فرد را در این سنین، نسبت به دوستانش لکه دار کرد. گو این که استفاده مثبت از دوستان او در حل مشکلات، کمک بسیار خوبی نیز می تواند باشد. امام علی ـ علیه السلام ـ از چنین روشی برای نجات کودکی که می خواست خودش را از پشت بام پرت کند، استفاده کرد و فرمود: بروید یکی از همسالان و همبازی های او را بیاورید تا بسوی او باز آید و از پرت شدن نجات یابد.
10. عدم کنترل رفتار، هنگام خشم
حساسیت نوجوان و جوان نسبت به مسائل ناخوشایند روح و روانش، باعث خشمگین شدن وی می شود. خشم او بگونه ای است که قادر به کنترل آن نمی باشد؛ بنابر این اطرافیان باید با آرامش خویش، از خشم او بکاهند تا او بتواند از این بحران خارج شود و این دوران را پشت سر گذارد.
11. علاقه به محیط مساعد برای رشد ذهنی
نوجوان و جوان به دنبال محیطی می گردد تا در آن محیط رشد ذهنی یابد و خلاقیت خویش را نشان دهد و رفتارش مورد تأیید قرار گیرد.
12. حبّ ذات
تمام موجودات عالم هستی یک ویژگی مشترک، به نام حبّ ذات دارند؛ یعنی خودشان را دوست دارند و اگر چیزی قصد آسیب رساندن به ذاتشان را نماید، از خود عکس العمل نشان می دهند و دفاع می کنند. انسان نیز چنین است و از کودکی داری این صفت است. توجّه به این نکته در تربیت و ساختن و بازسازی کودکان و نوجوانان و جوانان بسیار مهم است؛ بنابراین، کتک زدن برای تربیت به هیچ وجه مؤثّر نیست و نیز لعن و نفرین به آنان، سودی نخواهد بخشید. چون مخالف «حب ذات» است.
خلاصه کلام این که اگر بخواهیم از ابزاری استفاده کنیم که در متربی مؤثّر باشد، باید در «حبّ ذات» او تأثیر بخشد. مثلاً تشویق و عاطفه با حبّ ذات همگون است ولی تنبیه و خشونت با حبّ ذات، ناهمگون. البته آنچه نباید از نظر دور داشت این است که حبّ ذات در بعد مادّی و معنوی برای افرادی که نارسایی روحی دارند، اثر منفی خواهد داشت. مانند سادیسم که فرد، حبّ به ذات خود دارد امّا به دلیل همان حبّ ذات، دیگران را آزار می دهد، هر چند در این صورت هم برخورد با آنان نباید مخالف با حبّ به ذات باشد.
خصوصیات اجتماعی
ویژگی های اجتماعی نیز مانند خصوصیات عاطفی در نوجوان و جوان رشد کرده و مراحل تازه ای را ایجاد می نماید که بعضی از آن ها عبارتند از:
1. مرحله الگو پذیری و تقلید
غریزه تقلید، یک غریزه نیرومند است که از آغاز دوره کودکی شروع می شود و در سنین پنج تا شش سالگی به اوج خود می رسد. کودک در این سن علاوه بر تقلید خوردن، لباس پوشیدن و …. حالات روانی را نیز تقلید می کند. برای مثال ترسو بودن یا شجاعت مادر (یا هر کسی که مورد تقلید اوست) در او اثر می گذارد. به پدران و مادران باید سفارش کرد که در برابر کودکان مواظب اعمال و حرکات خود باشند. یک آینه، تا هنگامی که کسی در مقابلش ایستاده است، تصویر را نشان می دهد؛ امّا ذهن انسان قویتر از آینه است و با از بین رفتن فرد، باز هم تصویر او باقی است.
مربیان و والدین در این امر تأثیر بسزائی دارند. چرا که این غریزه در دوران نوجوانی نیز به فعالیت خود ادامه می دهد و نوجوان علاوه بر مربیان و والدین خود، به حدّ زیادی به تقلید از همسالان خویش متمایل می شود.
مرحله تقلید در نوجوان از سن دوازده سالگی آغاز می شود. او از همکلاس های ویژه (از نظر درسی و اخلاقی مانند شلوغ کردن یا منظم بودن) تقلید می کند. این ویژگی بیشتر در پسران به چشم می خورد.
آنچه که در این مرحله باید به آن توجّه نمود، انواع تقلید است که گاهی کورکورانه است و گاهی آگاهانه. در تقلید کورکورانه، مقلّد از هر عمل مضرّ یا غیر مضرّ بطور ناآگاهانه پیروی می کند؛ امّا در تقلید آگاهانه شخص مقلّد، نکات مثبت اعمال مقلّد را انتخاب نموده و از آن پیروی می کند و اعمال ناشایست را تشخیص داده، کنار گذارده و تقلید نمی کند.
از این رو والدین (و مربیان) باید نوجوانان و جوانان را آگاه سازند که در مسائل زندگی کورکورانه تقلید ننمایند؛ زیرا چنین تقلیدی باعث نابودی می شود.[2] 2. افتخار به شخصیت
تشخّص طلبی یکی از تمایلات غریزی بشر است و در نسل جوان بسیار قوی و نیرومند است. نوجوان به نوع لباس، نوع آرایش مو و نوع واکنشهایش در برخورد ها افتخار می کند و به اصطلاح در جمع همسالان خود «قیافه» می گیرد. او به ابراز شخصیت و خود نمایی می پردازد؛ او می خواهد بفهماند که من هم بزرگ شده ام. در این راستا، والدین با برخورد مناسب و هدایت او در انتخاب لباس های مناسب و نوع برخوردهایش ضمن احترام به شخصیت وی، می توانند او را در مسیر صحیح هدایت کنند.
3. میل به آزادی
یکی از تمایلات و خصیصه هایی که در این دوران شدّت می یابد، میل به آزادی بی حدّ و حصر و بی قید و شرط است. مقررات اجتماعی را سد راه ارضاء تمایلات خویش به حساب می آورد. از آن جا که آزادی های بی قید و شرط موجب انحراف و بروز مشکلات خواهد شد، باید با روش های صحیح و با صحبت های دوستانه کنترل شود.
4. مرحله اطاعت
این مرحله از اوّل راهنمایی آغاز می شود. این صفت در این سنین بیشتر در میان دختران به چشم می خورد. آنان بگونه ای مطیع می شوند که دیگران تصوّر می کنند خجالتی هستند. البتّه در این مواقع باید مراقب بودکه این اطاعت در غیاب ما چگونه است.
[1] . اَسعَدُ الناسِ مَن خالَطَ کِرامَ الناسِ؛ بحارالانوار، ج15، ص 51.
[2]. البته تقلید در مسائل فرعی دینی هم وجود دارد و لزومی ندارد که چنین تقلیدی آگاهانه باشد زیرا در صورت آگاهی دیگر نمی توان تقلید کرد. به چنین تقلیدی، تقلید کور کورانه نیز اطلاق نمی شود زیرا در ابتدا با استفاده از عقل و با مشورت با افراد آگاه و خبره، مجتهد دارای شرایط انتخاب می شود.
مجید اسماعیلی – با اندکی تلخیص از کتاب والدین و تربیت نسل جوان، ص 13 – 21