نویسنده: جمشید خدادادی

صفرا از دیدگاه پزشکی روز

کبد:
بزرگ ترین ارگان بدن است و وزن آن بین 1200 تا 1500 گرم است که یک 50 وزن یک فرد بالغ را تشکیل می دهد. در زمان شیر خوارگی این نسبت بزرگ تر است و یک هجدهم وزن نوزاد را در زمان تولد شامل می شود که عمدتاً به خاطر بزرگی لُب چپ کبد است. کبد در ربع فوقانی و راست شکم قرار گرفته است و به وسیله ی دنده ها محافظت می شود و تقریباً به شکل هرمی است که در رأس آن جناح سینه قرار دارد.

کیسه ی صفرا: (1)
در داخل حفره ای که از لبه ی تحتانی کبد تا انتهای راست ناف کبد ادامه دارد، قرار می گیرد که کیسه ای گلابی شکل به طول 9 سانتی متر است و حدود 50 میلی لیتر گنجایش دارد. یکی از اعمال متعدد کبد، ترشح صفرا است که به طور طبیعی به مقدار بین 600 تا 1200 میلی لیتر در روز است. صفرا دو عمل مهم انجام می دهد:
1. نقش بسیار مهمی در هضم و جذب چربی ها بازی می کند نه به این علت که هر گونه آنزیمی در صفرا وجود دارد و موجب جذب چربی ها می شود، بلکه به این علت که اسیدهای صفراوی موجود در صفرا دو کار انجام می دهد:
الف. به امولسیونه کردن ذرات بزرگ چربی غذا به ذرات متعدد بسیار ریز کمک می کند که در این حال این ذرات می توانند مورد حمله لیپاز ترشح شده در شیره ی لوزالمعده قرار گیرند.
ب. به انتقال فرآورده های نهایی چربی های هضم شده به مخاط روده و جذب آن ها از طریق این مخاط کمک می کند.
2. صفرا به عنوان یک وسیله برای دفع چندین فرآورده زائد مهم از خون عمل می کند، این مواد به ویژه شامل بیلیروبین که یک فرآورده ی نهایی انهدام هموگلوبین است و مقادیر زیادی کلسترول ساخته شده توسط سلول های کبدی اند.

صفرا: در دو مرحله توسط کبد ترشح می شود:

مرحله ی اول:
صفرای اولیه توسط هپاتوسیت های کبدی ترشح می شود که محتوی مقادیر زیادی اسیدهای صفراوی، کلسترول و سایر اجزای آلی آن است و به داخل کانالیکول های صفراوی بسیار کوچک که در بین سلول های کبدی در تیغه های کبدی قرار دارند، ترشح می شود.

مرحله ی دوم:
سپس صفرا به طرف محیط به سوی تیغه های بین لوبولی جریان می یابد که در آن جا کانالیکول ها به داخل مجاری صفراوی انتهایی و سپس به داخل مجاری صفراوی که به طور پیشرونده بزرگ می شوند، تخلیه می گردند و سرانجام به مجاری کبدی و مجاری صفراوی مشترک می رسد که از آن جا صفرا یا مستقیماً به داخل دوازدهه تخلیه می شود یا منحرف شده و از طریق مجاری سیستیک به داخل کیسه ی صفرا می ریزد.
در جریان عبور صفرا از این مجاری صفراوی یک ترشح ثانویه به ترشح اولیه اضافه می شود. این ترشح اضافی یک مایع محتوی یون های سدیم و بیکربنات بوده، گاهی مقدار کل صفرا را تا 100 درصدافزایش می دهد. ترشح ثانویه توسط سکرتین تحریک می شود و به این ترتیب موجب افزایش مقدار یون های بیکربنات می گردد. افزایش یون های بیکربنات عمل ترشحات لوزالمعده را در خنثی کردن اسید وارد شده از معده تکمیل می کند.

ذخیره ی صفرا در کیسه ی صفرا (2)
صفرایی که به طور مداوم به وسیله ی سلول های کبدی ترشح می شود تا زمانی که مورد نیاز نباشد، به طور طبیعی در کیسه ی صفرا ذخیره می گردد. حداکثر حجم کیسه ی صفرا 30 تا 60 میلی لیتر است. با این وجود صفرای ترشح شده در مدت 12 ساعت ( معمولاً حدود 450 میلی لیتر ) می تواند در کیسه ی صفرا ذخیره شود، زیرا آب، سدیم، کلر و بیشتر الکترولیت های کوچک دیگر به طور مداوم توسط مخاط کیسه ی صفرا جذب می شوند و درنتیجه باعث تغلیظ سایر اجزای صفرا شامل املاح صفراوی، کلسترول، لسیتین و بیلیروبین می شود.
قسمت اعظم این جذب ناشی از انتقال فعال سدیم از طریق اپیتلیوم کیسه ی صفرا است. صفرا به طور طبیعی تا حدود 5 برابر تغلیظ می شود، ولی غلظت آن می تواند به 14 تا 20 برابر نیز افزایش یابد.

ترکیب صفرا
فراوان ترین ماده ی مترشحه در ترکیب صفرا، پس از ترشح صفرا از کبد و پس از تغلیظ در کیسه ی صفرا، املاح صفراوی هستند که حدود نیمی از مواد محلول صفرا را تشکیل می دهند، اما بیلیروبین، کلسترول و لسیتین و الکترولیت های عادی پلاسما نیز با غلظت های زیاد ترشح یا دفع می شوند.
آب و قسمت های زیادی از الکترولیت ها ( به استثنای یون کلسیم ) در جریان روند تغلیظ
در کیسه ی صفرا به وسیله ی مخاط آن مجدداً جذب می شوند، اما عملاً تمام اجزای دیگر صفرا به ویژه املاح صفراوی و مواد لیپیدی چون کلسترول و لسیتین جذب نمی شوند و بنابراین غلظت آن ها در صفرای موجود در کیسه ی صفرا بسیار بالا می رود. ترکیبات صفرا عبارتند از: آب، صفراوی، بیلیروبین، کلسترول، اسیدهای چرب، لسیتین، سدیم، پتاسیم، کلسیم، کلر، بیکربنات.

املاح صفراوی و عمل آن ها (3)
سلول های کبدی روزانه حدود 0/5 گرم املاح صفراوی تولید می کنند. ماده ی پیش آهنگ املاح صفراوی کلسترول است که یا توسط رژیم غذایی تأمین می گردد یا در سلول های کبدی در جریان متابولیسم چربی ساخته شده، سپس به مقدار تقریباً مساوی به اسید کولیک یا اسید کنودزکسی کولیک تبدیل می گردد. آن گاه این اسیدها به طور عمده با گلیسین و تا حدود کمتری با تورین ترکیب می شوند و اسیدهای مزدوج شده ی گلیکوکولیک و توروکولیک را تشکیل می دهند. املاح این اسیدها در صفرا ترشح می شوند. املاح صفراوی دو عمل مهم در روده انجام می دهند:
1. مانند موادی نظیر پاک کننده ها کاهش دهنده ی کشش سطحی اند که بدین ترتیب اجازه می دهند تا حرکات روده، گلبول های چربی را به ذرات ریزی تبدیل کنند که به عمل امولسیونی یا عمل دترجنتی املاح صفراوی موسوم است.
2. مهم تر از عمل امولسیونی، املاح صفراوی به جذب اسیدهای چرب، مونوگلیسیریدها، کلسترول و سایر لیپیدها از روده کمک می کنند. بدون وجود املاح صفراوی در روده، تا 40 درصد لیپیدها از راه مدفوع دفع می شوند و شخص اغلب به علت این دفع مواد غذایی دچار کمبود متابولیکی می شود.

گردش روده ای- کبدی املاح صفراوی (4)
حدود 94 درصد املاح صفراوی به وسیله ی مخاط روده در قسمت انتهایی ایلئوم مجدداً جذب می شوند. این املاح وارد خون ورید باب شده، به کبد می روند. املاح صفراوی پس از رسیدن به کبد از سینوزوئیدهای وریدی جذب سلول های کبدی شده، سپس مجدداً به داخل صفرا ترشح می گردند. به این ترتیب حدود 94 درصد همه ی املاح صفراوی مجدداً در صفرا گردش می کنند، بنابراین املاح صفراوی پیش از آن که از راه مدفوع دفع شوند، حدود 17 بار این مدار را دور می زنند.
مقدار کمی از املاح صفراوی از راه مدفوع دفع می شوند و املاح صفراوی جدید که به طور مداوم به وسیله ی سلول های کبدی ساخته می شوند، جایگزین مقدار دفع شده می گردند. این
گردش مکرر املاح صفراوی را گردش روده ای – کبدی می نامند. در پزشکی روز ( مدرن ) صفرا را ماده ای قلیایی می نامند که می تواند حداکثر 12 تا 20 برابر نیز تغلیظ شود.

نظر طب قدیم درمورد صفرا
صفرا از نظر طب قدیم ( سنتی ) گرم و خشک است که به باور نگارنده گرم در این جا؛ یعنی قلیایی و خشک؛ یعنی غلیظ و خشک شده.

کلید:
نتیجه می گیریم که صفرا ماده ای است گرم و خشک یا قلیایی و غلیظ شونده که بر اثر غلظت خشک می شود؛ یعنی رطوبت و آب کمتری را در خود نگه می دارد.

پی‌نوشت‌:

1. همان، ص 1558.
2. همان، ص 1559.
3. همان، ص 1561.
4. همان، ص 1562.
منبع مقاله :
خدادادی، جمشید؛ (1391)، خلاصه ی کلید ورود به طب قدیم، تهران: مؤسسه نشر شهر، چاپ چهارم