اهمیت زمان و عمر بر هیچ خردمندی پوشیده نیست، به طوری که هیچ انسان موفقی را در عالم نمی توان یافت که توفیق خود را مرهون بهره وری درست از عمر خود نداند. امام حسین علیه السلام می فرماید: «زیانکار کسی است که لحظه، لحظه عمرش را از دست بدهد»[1] ریشه اصلی اتلاف زمان در خصلت های فردی ما نهفته است، که باید علل و عوامل آن را شناخت و برای درمان آنها گام های مؤثری برداشت.
برخی از علل و عوامل اتلاف زمان و درمان آنها عبارتند از:
1. بی فکری و عمل زدگی
نداشتن طرح کاری از مصادیق بی فکری است. به منظور دوری از این آفت باید به برنامه ریزی و اولویت بندی کارها پرداخت. در مدیریت زمان، تعیین هدف ها و اولویت های مربوط به کار از مهم ترین امور به شمار می رود، که با توجه به آن می توان از به دام افتادن در امور جزیی و غیر ضروری نجات یافت.
برخی از علل و راه های درمان بی برنامگی
علل درمان
آشنایی نداشتن نسبت به: توجه داشته باشید هر یک ساعتی که صرف برنامه ریزی مؤثر شود، در مقام اجرا چهار ساعت زمان برایتان ذخیره می کند و نتایج بهتری هم ببار می آورد. اهمیت برنامه ریزی، مراحل و شیوه برنامه ریزی و ملاک های اولویت بندی
برداشت غلط درباره برنامه ریزی: بدانید که اکثر افراد بر اساس همین برداشت های نادرست، وقت خود را تلف می کنند. وقت گیر پنداری برنامه ریزی، احساس موفقیت از بی برنامه گی، تصور به هم خوردن همه برنامه ها به خاطر کارهای غیرمنتظره، برنامه ریزی به کار جنبه انتزاعی می بخشد و….
مهم ندانستن نوشتن برنامه و هیچ حافظه ای مصون از خطا نیست، تعیین انجام دادن کارها بر اساس اولویت های برنامه با روی کاغذ آوردن برنامه های ذهنی. آسان می شود بدون برنامه مکتوب ساعات روز با هر مسئله کوچک بی اثر،رها و منقطع می شود.
2. بی نظمی:
امام علی علیه السلام می فرماید: شما و تمام فرزندان و اهل بیتم و کسانی را که نوشته من به دست آنها می رسد را به تقوای الهی و نظم در کارها سفارش می کنم.[2] فرد نامنظم علاوه بر اتلاف زمان خود باعث اتلاف زمان دیگران نیز می شود. فرد منضبط هیچ گاه کاری را در نیمه راه رها نمی کند، بلکه اهدافی بلند بر می گزیند و با سعی و کوشش آن را به فرجام می رساند.
برخی از علل و راه های درمان بی نظمی
علل درمان
فقدان اهداف و برنامه صحیح تعیین اهداف در حوزه های اصلی و داشتن برنامه صحیح
عدم پیگیری برای کارهای خود مهلت تعیین کنید و برآوردهای دقیق از انجام کار داشته باشید، برای خود جریمه قرار دهید.
ناتمام گذاشتن کارها پیش از کنار نهادن کارها، آن ها را به اتمام برسانید. به هر کاری یک بار بپردازید و در همان بار اول آن را تمام کنید.
آشفتگی و به هم ریختگی محل کار و راه حل کلی، پدید آوردن سیستم منسجم و به تحصیل هم پیوسته ای است که بر اساس آن هر چیزی جای مخصوص خود را بیابد.
بی نظمی شخصی خود را به نظم وادارید تا کنترل مؤثر وظایف برایتان میسر شود. در برخورد با اطلاعات، به نحو منظم و روشمند عمل کنید و مکرر در مکرر به خود بگویید که آدمی منظم و مرتب هستید و در این راه بکوشید.
ضعف جسمانی و خستگی (سرحال در برنامه زندگی خود تغییر و تحول ایجاد نبودن) کنید (غذا، خواب، نگرش، تفریح و ورزش، دوستان و…)
یادآوری: هدف شما باید آن باشد که فکرتان را از هر چیز دیگری جز آن چه روی آن کار می کنید، پاک سازید. لوازم مهم و ضروری را همیشه به صورت منظم در دسترس قرار دهید. فضای کار و مطالعه را چنان سامان دهید که کارها با توجه به اولویت آنها در برابرتان قرار گیرد.
3. تنبلی[3] و بی حوصلگی:
امام باقر علیه السلام می فرماید: «من از کسی که در امور دنیویش تنبلی کند بیزار هستم، زیرا کسی که در امور دنیایش تنبل باشد در امور مربوط به آخرتش تنبل تر است.»[4] امام علی علیه السلام در این زمینه می فرمایند: «شاخصه تنبلی به تأخیر انداختن کار است»[5] فرد تنبل چون اهل کار نیست، حتی هدف های قابل دسترس و آسان را دست نایافتنی می بیند و به همین دلیل اوقات خود را به بطالت می گذراند.
برخی علل و راه های درمان تنبلی
علل درمان
عوامل گرایشی مانند: عدم باید در خود نگرش مثبت ایجاد کرد و به خود تمایل به قبول زحمت یا تلقین نمود (تلاش می کنم، فراد یعنی هرگز، ناراحتی، ترس از شکست، عزت مهم امروز است، تنبلی مانع موفقیت است، نفس کم، افسردگی، ملالت، خواستن توانستن است. خجالت، احساس تقصیر و…
موانع شناختی مانند: علت مسامحه کاری خود را شناسایی کنید، برای خود برنامه ریزی دقیق داشته باشید، مسائل را تجزیه، خرد و تحلیل نمائید، اقدام کنید، توجه داشته باشید که انسان های موفق دفع اطلاعات ناکافی، مشخص نبودن الوقت نمی کنند، تنبل نیستند و تنبلی را اولویت ها، تردید داشتن، مانع موفقیت می دانند. مطمئن نبودن درباره مسئله و ناتوانی در درک اقدام به جا و به موقع، تفکر منفی، هدف های مبهم و …
شرایط محیط یا عوامل خارجی ابزار و مواد لازم را تهیه کنید، محل کار و مانند: سر درگمی، نبود فعالیت علمی خود را مرتب و منظم تشکیلات، سرو صدا، فشار کاری نمائید،دمای محل کار را بین 20 تا 26 درجه بیش از اندازه و…. نگهدارید، عوامل حواس پرتی را با مهندسی محیط حذف کنید، تمرکز خود را روی یک هدف یا یک فعالیت قرار دهید و از انجام کارهای پراکنده پرهیز نمائید.
موانع جسمانی موجود بر سر راه هر روز یا یک روز در میان 20-15 دقیقه ورزش مانند: خستگی، استرس، بیماری، کنید و بدانید تنها ورزش پایان هفته نه ورزش نکردن، بی تحرکی در طول تنها کافی نیست، بلکه از جهاتی مضر است، روز، پشت میز نشستن و …. تغییر حالت دادن در نشستن و راه رفتن و تنفس کردن، به حالت آرام در آمدن، 20-15 دقیقه خواب در میان روز، توجه به برنامه غذایی مخصوصاً مصرف قند، توجه به صبحانه کامل، تلقین و ….
4. پذیرش درخواست ها و خواهش ها: (تعارف بی جا و رودربایستی)
تعارف بی جا و رودربایستی داشتن در حقیقت یک نوع دروغگویی است. وقتی فرد نمی تواند و یا نمی خواهد کاری را انجام دهد و آن کار را بپذیرد، باعث اتلاف زمان، سرمایه ها و تضییع حقوق دیگران خواهد شد.
مرحوم مجلسی در بحارالانوار از کتاب دعوات راوندی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی از رسول خدا (ص) چیزی را می خواستند چنانچه اراده اش بر انجام آن کار تعلق می گرفت، می فرمود: «آری» و اگر نمی خواست آن را انجام دهد سکوت می کرد و هرگز کلمه «نه» را بر زبان جاری نمی ساختند.[6] برخی علل و راه های درمان پذیرش درخواست ها و خواهش ها
علل درمان
تمایل به خشنود کردن اولویت کارهای خود را مرور کنید و بدانید که دیگران پذیرش هر کار جدید زیر پا گذاشتن آن اولویت هاست
کسب توانایی از تقاضاهای خود را بیش از حد ضعیف نشان ندهید. بر تلاش دیگران هایتان اتکا کنید
بی اطلاعی نسبت به شیوه به دقت گوش کنید و دریابید که از شما چه چیزی های نپذیرفتن خواسته می شود، قبل از گفتن «بله» تا ده را بشمارید، دلایل خود را بیان کنید، اگر قصد نپذیرفتن دارید این کار را با قاطعیت و ادب انجام دهید، با پاسخ متزلزل امید کاذب در قلب درخواست کننده ایجاد نکنید، راه حل ها و جایگزین های تازه ای عرضه کنید.
5. تسویف و اهمال کاری: (کار امروز را به فردا افکندن)
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «ای ابوذر از اهمال کاری نسبت به اهداف خود برحذر باش زیرا تو امروزت را در اختیار داری نه آینده ات را»[7] تسویف منجر به سنگین تر شدن بار فرداها می شود و نگرانی از کارهای مانده و دشواری انجام آنها به مرور زمان، منجر به بیماری های عصبی و یا بی تفاوتی نسبت به امور می شود، و به دنبال آن بی نظمی و عدم تعهد نسبت به مسؤولیت ها رخ می دهد. و از همه مهم تر فرصت ها از دست می رود.
برخی از علل و راه های درمان تسویف
علل درمان
اعتقاد به اینکه من تحت فشار توجه داشته باشید این تصور یک توجیه محض بهتر کار می کنم است، برای انجام کار و مطالعه خود مهلت زمان مشخص کنید، بر شروع کار به جای پایان آن تأکید کنید، قاطع باشید و اولویت ها را مشخص کنید.
ترس از شکست باید به توانایی ها و امکانات و استعداد خود توجه بیشتر نمود.
فقدان علاقه به موضوع درسی، به موضوع مورد علاقه خود بپردازید، به عوامل یا فردی خاص مؤثر در ایجاد انگیزه توجه داشته باشید.
عادت به انجام امور ساده و وقتی که در اوج انرژی روزانه خود هستید، پیش پا افتاده در ابتدا و کاری را که مهم تر است انجام دهید، توجه سپس به تعویق انداختن امور داشته باشید که کار کنار گذاشته شده ممکن دشوار است حیاتی تر بوده باشد و با تأخیر آن خسارت بزرگی متحمل شوید.
6. ناآشنایی و بی اعتمادی به توانایی ها و استعدادهای خویش
این حالت منجر به عدم توانایی در تصمیم گیری و وسواس در عمل می شود. جرأت لازم برای اجرا از دست می رود. بیشتر زمان افرادی که دارای تصویر منفی از خود هستند به سرزنش خود میگذرد و به علت روحیه منفی در کارها، بی انگیزه بوده و به اتلاف زمان در هر کار می پردازند. فرد باید خود را با میزان توانی که دارد بپذیرد.(لیس للانسان الا ما سعی)
در مقابل آگاهی از توانایی ها و استعدادهای خود و نگرش نسبت به خود مزایای زیر را در بر دارد:
اشتیاق را تحریک می کند. خلاقیت را زیاد می کند و شخصیت انسان را به نحو احسن شکوفا می سازد.
برخی از علل و راه های درمان نا آشنایی و بی اعتمادی به توانایی ها و استعدادهای خویش
علل درمان
عقده حقارت خود را بهتر ببینید از طریق: بهتر کردن پوشش آرایش مو و ظاهر حفظ تندرستی تصویر ذهنی مثبت از خود داشتن
در نقش انسان موفق بازی کنید
پیچیده و شلوغ بودن برنامه تا می توانید ساده کنید مسایل را ساده کنید: های کار و مطالعه (مسائل و مشکلاتی که در رابطه با اموال، اشخاص، تعهدات و…. دارید یا ساده کنید).
عوامل منفی از عوامل منفی جدا شوید (مشکلات را به خداوند واگذارید خود را سرگرم کنید. هرکار را به موقع خودش انجام دهید. ورزش کنید. به خنده و شوخی متوسل شوید. زندگی را ساده تر کنید. فکرتان را روی مسائل مثبت متمرکز کنید. به دیگران کمک کنید. وقت خود را با یک دوست بگذرانید).
7. تلاش بیش از حد
امام علی علیه السلام می فرماید: «کار کمی که ادامه یابد، از کار زیادی که ملال آور باشد، امید بخش تر است.»[8] پذیرفتن و پرداختن به کارهای مختلف بیش از توان منجر به بیماری های جسمی و روحی می شود. بنابراین هر کس باید توجه به توان و ظرفیت خویش قبول مسؤولیت نماید.
برخی از علل و راه های درمان تلاش بیش از حد
علل درمان
اعتماد بیش از حد به خود (من از خود بپرسید چه چیزی را می خواهید ثابت از عهده انجام هر کاری بر می کنید. واقع گرا باشید. عاقبت اندیش باشید. آیم) خودتان را هلاک نکنید.
ناتوانی در نپذیرفتن در از پذیرفتن مسؤولیت صرفاً به خاطر مورد خواست ها تحسین واقع شدن خودداری کنید.
تخمین نادرست از انجام کار بدانید که هر کاری بیش از آن چه می پندارید در محدوده زمان نیاز به وقت دارد (زمان کار، زمان تنفس، 20 درصد زمان تخمینی)
ناتوانی در واگذاری امور به اگر کارها را بیشتر بر عهده بگیرید، بدین دیگران جهت که فکر می کنید شخص دیگری قادر به انجام آن نیست، بی تردید در انبوه کارها غرق و در انجام کارها دچار اشتباه خواهید شد.
8. خستگی
فرد خسته، کارآیی کمتری خواهد داشت. خستگی مستقیماً بر میزان وقت، حوصله، خلاقیت و پشتکار و … فرد تأثیر می گذارد. افرادی که فکر می کنند با کار ممتد و بدون استراحت کافی می توانند کار بیشتری انجام دهند در اشتباه هستند؛ زیرا خستگی حالتی است که سبب کم شدن کار بدنی و فکری می شود.
برخی از علل و راه های درمان خستگی
علل درمان
بی میلی و بی علاقگی به کار انگیزه خود را مرور کنید. به خود تلقین مثبت و مطالعه و خستگی هنگام بکنید. به خواندن شعر مورد علاقه بپردازید. مطالعه کتاب های مورد علاقه تان را بخوانید. در وقت مطالعه تغییر حالت بدهید. به نقطه نا معلوم نگاه کنید. با صدای بلند مطالعه کنید.
خستگی اعضای بدن و به دنبال تفریح سالم و منظم، تحول در خواب و خوراک و آن خستگی فکری … ورزش در هر روز یا یک روز در میان بطور منظم 15-20 دقیقه، پس از یک یا دو ساعت مطالعه در روی زمین دراز بکشید و کلمه راحتی را در مغز خود مجسم کنید و خود را لمس نمائید.
تشویش، اضطراب، عجله و باید عوامل آن را شناسایی کرد و از چرخه کار نگرانی حذف نمود.
بی نظمی، بی برنامگی، پرخوری، کم خوابی، ضعف چشم، سطحی مطالعه کردن
تلقین های منفی توانایی ها و استعدادهای خود را مرور کنید، خود را بشناسید.
9. عدم توانایی در تصمیم گیری و تصمیم گیری نادرست:
امام علی علیه السلام می فرماید: «هر کس تصمیمش بد باشد تیرش به خودش بر می گردد»[9] قدرت و سرعت در تصمیم گیری از شاخصه های مهم برای مدیر است، ناتوانی در تصمیم گیری باعث اتلاف وقت خود و دیگران می شود. کسی که عادت دارد در هر موردی خود را کوچک بشمارد و در هر کاری با ضعف و بی قدرتی اظهار نظر کند، ضعیف و محجوب بار می آید.
برخی از علل و راه های درمان عدم توانایی در تصمیم گیری
علل درمان
روشن نبودن جوانب کار با افراد موفق، آگاه و با تجربه مشورت کنید.
دو دل بودن بهترین راه رسیدن به هدف را بررسی کنید، سپس نسبت به انجام آن کار تصمیم بگیرید.
وابستگی به دیگران اجازه ندهید دیگران به شما بگویند چه باید انجام دهید.
ترس از عاقبت کار از تعلیل و وقت گذاری بیهوده جداً خودداری کنید. با تصمیم گیری های کوچک، خود را در تصمیم گیری قوی تر کنید.
10. رفاه زدگی آلاینده:
رفاه طلبی و پرداختن بی حد و اندازه به امور رفاهی، انسان را از اهداف مهمتر و والاتر باز داشته و از این طریق بسیاری از فرصت ها از دست خواهد رفت.
منابع کمکی:
1- اسلامی، سعید؛ مدیریت کاربردی وقت. بی جا، بی تا، 1373.
2- بلس، ادوانس؛ روان شناسی تنبلی. ترجمه: مهدی قراچه داغی، تهران: نشر دایره، 1379.
3- چایمن، الودون، نگرش مثبت و نحوه بهبود آن. ترجمه: غلامعلی سرمد، تهران: مرکز آموزش بانکداری، 1368.
4- حقیقی، محمد علی؛ الگویی برای تنظیم وقت مدیریت. تهران؛ نشر عالم، 1377.
5- لی ورت، لوار؛ مدیریت زمان. ترجمه تألیف: غلامرضا خاکی، تهران: سازمان بهره وری، 1375.
6- مکنزی، الک؛ مدیریت بهره وری از زمان. ترجمه: محمد رضا رضاپور، تهران: معارف 1374.
7- معاونت تربیتی ـ فرهنگی مؤسسه امام خمینی(ره)، مدیریت برنامه ریزی و زمان، قم: مرکز انتشارات، 1385.
[1] . معانی الاخبار، 243.
[2] . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج17، ب47، ص50.
[3] . تنبلی یعنی به تعویق انداختن انجام کاری که باید همین حالا انجام شود. (دوانس بلس، ترجمه مهدی قراچه داغی، روان شناسی تنبلی، ص 14)
[4] . محمد ری شهری، میزان الحکمه، ج 8، ص 393.
[5] . غرر الحکم، 4471.
[6] . سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی، ص 70.
[7] . بحار، ج77، ص 75 و الحیاه، ج 1، ص 359.
[8] . نهج البلاغه، قصار الحکم، کلمه 278.
[9] . غرر الحکم، 8315.