بهداشت و علم پزشکی در اسلام:
چنانکه بهداشت جنبه پیش گیرانه دارد و علم پزشکی، جنبه درمانی، روایات شریف بر امر بهداشت و نظافت تاکیدات زیادی دارند. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: تا آنجا که می توانید نظافت و بهداشت را رعایت کنید. زیرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاکیزه وارد بهشت می شود.[1] همچنین امام رضا ـ علیه السّلام ـ نظافت و پاکیزگی را از صفات انبیاء الهی می دانند.[2] و نیز، پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ برای اینکه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشویق نماید، می فرماید: خداوند متعال خود پاک و پاکیزه است و نظافت و پاکی را دوست دارد.[3] حال که ضرورت و اهمیت بهداشت از نظر اسلام روشن شد و ما می خواهیم مسلمان واقعی و محبوب خداوند متعال باشیم باید بهداشت را در زمینه های مختلف مراعات کنیم؛ برای رسیدن به این هدف باید ابتدا انواع بهداشت و توصیه های آن را بشناسیم.
انواع بهداشت عبارتند از:
الف) بهداشت غذایی ب) بهداشت فردی ج) بهداشت عمومی د) بهداشت جنسی ه) بهداشت روانی. برای رعایتِ اختصار این نوشتار، و اهمیت «بهداشت روانی» آنرا در مقاله ای مستقل معرفی می نمائیم[4] و به انواع دیگر بهداشت اشاره می کنیم:
الف) بهداشت غذایی:
1 ـ دعوت به غذاهای پاک و پاکیزه (طیب): «ای مردم از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را تناول کنید.»[5] 2 ـ ممنوعیت غذاهای غیر بهداشتی (خبیث): «و (آن رسول) بر آنان، هر غذای پاکیزه و مطبوع را حلال و هر چیز پلید و منفور را حرام می گرداند.»[6] 3 ـ ممنوعیت گوشت مردار و خوک: «همانا او گوشت مردار و خوک و… را بر شما حرام کرد و… »[7] 4 ـ ممنوعیت نوشیدن خون و شراب:[8] دکتر محمد علی رضائی، در مورد ممنوعیت گوشت مردار و خوک و خون و شراب، بحث های علمی و پزشکی مفیدی نموده اند و نظرات پزشکان متعددی را جمع آوری کرده است.[9] 5 ـ سفارش در مورد سبزیجات: نقل می کنند که حضرت علی ـ علیه السّلام ـ بر سفره ای نمی نشستند الا اینکه بر آن سبزی باشد[10] و برای میوه ها و سبزیجات خواص زیادی ذکر فرمودند که برای اختصار به معرفی منبع آن، بسنده می شود.[11] توصیه های بهداشتی در مورد غذا خوردن: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: کسی که دوست دارد، خیر خانه اش، زیاد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگیرد… [12]. همچنین، حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در توصیه ای به امام حسن ـ علیه السّلام ـ به خصلت هایی اشاره نمودند که انسان را از طب بی نیاز می کند. بر سفره منشین الا وقتی که اشتها داری و خوب غذا را بجو… »[13] ب) بهداشت فردی: در دین ما مسائلی مطرح شده که یکی از آثار آن بهداشت و نظافت است و حکمت هایی نیز دارد که خداوند جهان به آن عالم است.
1 – وضو: با واجب شدن وضو برای هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار باید دست و صورت خود را بشوید.
2 – غسل: در اسلام غسل های واجب و غسل های بسیار زیاد مستحبی وجود دارد (مثل غسل جمعه) که یکی از اسرار بی شمار این غسل ها، بهداشت و نظافت می تواند باشد. البته حکمت هایی نیز دارد که ما انسان ها بخاطر محدودیت درک به کنه آن نمی رسیم.
3 – پاکیزگی لباس: که یکی از شرط های لباس نماز گزار است و هر مسلمان برای 5 نماز واجب خود باید لباس تمیز و پاکیزه بپوشد در غیر نماز هم مسلمان باید لباس پاکیزه بپوشد. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: هر کس لباس می گیرد (و می پوشد) باید آنرا پاکیزه کند.»[14] 4 ـ بهداشت دهان و دندان: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: مسواک زدن، پاک کننده دهان است و مورد رضای خداوند.[15] همچنین فرمودند: با خلال کردن، غذا (در لای دندانها) نمی ماند و بو نمی دهد و لذا حضرت ـ علیه السّلام ـ به خلال کردن و نوع چوب آن سفارش می فرمودند.[16] 5 ـ کوتاه کردن شارب (سبیل، موی روی لب): امام علی ـ علیه السّلام ـ: گرفتن شارب را نوعی نظافت می دانند.[17] 6 ـ حمام: مولا علی ـ علیه السّلام ـ در تعریف و تمجید از این مکان فرمودند: «چه جای خوبی است حمام که به یاد آتش جهنم می اندازد و چرک را می برد.»[18] 7 ـ حجامت: آن حضرت ـ علیه السّلام ـ این کار را موجب سلامتی بدن و استحکام عقل، می دانند.[19] و دستورات و مطالب دیگری که به این تعداد بسنده می شود.
ج) بهداشت عمومی: برای نمونه می توان دو مورد زیر را مورد توجه قرار دهیم:
1 ـ جمع آوری زباله: مولا علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذارید زیرا محل رشد شیطان (میکروب) است.[20] 2 ـ بهداشت خانه: امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «جارو کشیدن خانه، فقر را می برد.»[21] و امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: خانه هایتان را از تار عنکبوت پاک کنید و الا باعث فقر می شود.[22] و نیز فرمودند: خاکروبه را پشت در قرار ندهید زیرا محل شیطان (میکروب) است.[23] د) بهداشت جنسی: در مسایل بهداشت جنسی مسائلی مطرح شده که علم روز نیز آن را تاکید کرده است.
ـ ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه: قرآن می فرماید: «و از تو درباره حیض سوال می کنند، بگو چیز زیان باری است و لذا در حالت قاعدگی از زنان کناره گیری نمائید و با آنها نزدیکی ننمائید تا پاک شوند.»[24] ـ ممنوعیت زنا: که قرآن از آن به «فاحشه» یاد کرده است.[25] ـ ممنوعیت هم جنس بازی (لواط)[26] ـ ممنوعیت استمنا (خود ارضائی) که حرام است.[27] [1] . الری شهری محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، الطبعه‌ الاولی، ج 4، ح 20327.
[2] . همان، ح 20330.
[3] . همان، ح 20314.
[4] . ر. ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 404-395 ـ بهداشت روان در اسلام، مهدی صانعی، مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی نقس دین در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نوید.
[5] . سوره بقره، آیه 168، و نیز: سوره‌ مائده، آیه 88، سوره انفال، آیه 69، سوره‌ نحل، آیه 114.
[6] . سوره‌ اعراف، آیه 175.
[7] . سوره‌ انعام، آیه 145 و نیز: سوره نحل، آیه 115، سوره‌ بقره، آیه 173، سوره‌ مائده، آیه 3.
[8] . همان و سوره‌ بقره، آیه 219.
[9] . ر.ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 319 – 315، صص 325 – 320، صص 330 – 327، صص 341 – 336.
[10] . الحر العاملی، تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق و نشر، موسسه‌آل البیت لاحیاء التراث، الطبعه الثانیه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946.
[11] . دشتی محمد، مجموعه الگوهای رفتاری امام علی ـ علیه السّلام ـ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقیقات نیروی مقاومت بسیج، چاپ اول، 1380، فصل 8.
[12] . الشیخ صدوق، الخصال یا التحقیق، علی اکبر الغفاری، جماعه‌ المدرسین الحوزه العلمیه، ص 13.
[13] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 245، ح 30451.
[14] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20332.
[15] . الشیخ الکلینی، فروع الکافی، التحقیق، علی اکبر الغفاری، دارالکتب الاسلامیه، آخوندی، الطبعه الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواک، ح 4.
[16] . وسائل الشیعه، ج 24، ص 425.
[17] . الحرانی ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ، التحقیق علی اکبر الغفاری، موسسه النشر الاسلامی لجماعه المدرسین، الطبعه الثانیه، 1404 ق، ص 100.
[18] . وسائل الشیعه. ج 2، ص 29، ح 1383.
[19] . مجلسی محمد باقر، حلیه المتقین، باب 9، فصل 12.
[20] .. واژه شیطان، به هر دو موجود پلید گفته می شود. فروع الکافی، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18.
[21] . میزان الحکمه، ج 4، ح 20321.
[22] . همان، ج 4، ح 20326.
[23] . همان، ج 4، ح 20323.
[24] . سوره بقره، آیه 222.
[25] . سوره‌ اسراء، آیه 32 و نیز سوره‌ ممتحنه، آیه 12، سوره‌ نور، آیه 3 و 2.
[26] . ر. ک: سوره شعرا، آیه 165، سوره‌ اعراف، آیه 80، سوره عنکبوت، آیه 28.
[27] . دکتر رضائی در مورد حکمت ها و اسرار علمی و پزشکی این چهار مورد توضیحات مفصلی دارند، ر. ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 – 384، صص 389- 391، صص 394 – 392.
سید تقی موسوی – مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه