نویسنده: آیت الله سیدمحمدتقی مدرسی
مترجم: محمد تقدمی صابری

نگاهی به درونمایه و محورهای سوره ی انفال
هشتمین سوره ی قرآن، انفال نامیده شده، چه، گفتار نخست آن، در پیرامون غنیمتهای اضافی است که « نفل » نام دارد و آن هر زیادتی است که داده می شود. در حدیثی صحیح از امام باقر و امام صادق (علیه السلام) روایت شده: « انفال؛ هرچیزی است که از میدان نبرد بدون درگیری و جنگ به دست آید و هر زمینی است که مردمش بدون درگیری آن را ترک گویند ( و در اصطلاح فقیهان بدان فیء گفته می شود ) نیز ارث کسی که وارث ندارد و زمینهای تیولی که بدون غصب، در اختیار پادشاهان قرار داشته و بیشه ها و درختان انبوه (جنگلها) و عمق دره ها و زمینهای موات ». (1)
آیه ی نخست سوره، در پیرامون انفال است و آیه ی (41) درباره ی خمس غنایم و آیه ی (69) نیز در پیرامون حلال بودن خوردن از غنایم، این آیات سه گانه حکمی واحد را در بردارد، زیرا از بایستگی تقسیم غنایمِ به دست آمده ی سپاه جهادگر، در میان رزمندگان، پس از جداکردن خمس آن برای بیت المال، سخن می گوید، امّا انفالی که جزء غنایم نیستند از آنِ بیت المال، یعنی دولت است.
امّا آیات دیگر سوره، در پیرامون ویژگیهای مؤمنان راستگوست، که از جمله ی این ویژگیها راست انگاری غیب (امور پنهان) است، چه، آنان رسالت را پاسخ می گویند، اگرچه برخلاف خواهشها و تنگ نظریشان باشد، آنجا که خداوند، پیامبرش را به رغم ناخشنودی گروهی از مؤمنان به حق، و با هدف پیروزی در جنگ رهسپار نمود، پروردگار سپاه اسلام را با فرشتگانی یاری رساند، تا این فرشتگان بشارتی برای قلبها باشند.
(آیات 15-29) سخن را در پیرامون جهاد و عوامل شکست کافران و اسباب پیروزی مسلمانان، پی می گیرد، پروردگار ما را به آن (اسباب) فرمان می دهد؛ پایداری، جلب خشنودی خدا، فرمانبرداری از رهبری، پاسخ به فراخوانی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، دوری از فتنه، رهایی از کشش های خانوادگی و ثروت و پرهیزگاری و بینش از جمله آنهاست.
امّا (آیات 30-38) از مکر و تبلیغات کافران سخن می گوید، که ناپایدار است، مانند این گفتارشان که گفتند: ما بر آوردن کتابی همانند قرآن تواناییم، یا اینکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را در زود آوردن عذاب، به چالش کشانیدند و یا نمازشان در خانه خدا، که جز سوت کشیدن و کف زدن نبود یا انفاق ثروتشان که نتیجه ی آن بسیج نیروهای کفر بود، تا به یکباره نابود شوند.
قرآن، ضرورت نبرد سخت علیه کافران، با هدف ریشه کن سازی فتنه و نهراسیدن را روشن ساخته، چه، پیروزی خداوندی نزدیک است. پروردگار به رغم تعلل و اهمال کاری گروهی از مسلمانان، که برآمده از ترس آنان بود، به جنگ فرمان می دهد تا کاری را که انجام شدنی بود، به انجام رساند. لیک برای دستیابی به پیروزی شرطی لازم است که پایداری، عدم کشمکش، صبر، عدم غرور، دوری از ریا و خشنودی خدا را هدف قراردادن از آن جمله است. امّا کسانی که بازداری از راه خدا را، هدف خود ساختند، شیطان آنان را فریفته، سپس کنارشان نهاده است. امّا مؤمنان، دین آنان را بر جهاد تشویق می کند و این غرور به شمار نمی آید. چنانچه جنگ ریشه های فساد را نابود نسازد، سنتهای الهی زندگی، کار مفسدان را پایان می دهد، همانگونه که پروردگار با فرعونیان چنین کرد. (آیات 39-56)
قرآن در (آیات 57-69) به بازگویی استراتژی جنگ، گریزی می زند و به افکندن بیم و هراس، نه تنها در میدان نبرد، که در تمامی دشمنان و ضرورت از پیش آماده بودن برای جنگ، فرمان می دهد. قرآن ضرورتهای دیگری را نیز برشمرده، که از آن جمله اند: ضرورت پذیرش صلح و تکیه بر خدا به هنگام آن و اعتماد بر او از اینکه صلح دشمنان، نیرنگ نباشد، ضرورت وحدت و تشویق به رزم و آمادگی روانی برای پذیرش فداکاری و جانفشانی و در برابر این جانفشانی هاست که مسلمانان غنایم حلال به دست می آورند. امّا اسیران؛ پس اگر نیتهایی پاک دارا بودند، پاداش آنها با خداست و بایسته است بدون هراس از خیانت، با آنان رفتاری شایسته داشت. (آیات 70-71)
در (آیات 72-75) قرآن، موضوع سوره را چکیده کرده، به هجرت و جهاد با ثروت و جان، فرمان می دهد و بیان می دارد کسانی که چنین کنند، دوست کسانی می شوند که مهاجران را پناه داده، رسالت را یاری می رسانند، در حالی که کافران گروهی تنهایند. مؤمنان مجاهد، یعنی مهاجران و انصار، برگزیدگان مؤمنان می باشند و خویشان، برخی ولیِّ برخی دیگرند.
آیات سوره انفال اینگونه بر محور موضوعات جهاد و هجرت برای خدا، می گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1. بحارالأنوار، ج19، ص 210.
منبع مقاله :
مدرسی، سید محمدتقی؛ (1386)، سوره های قرآن: درونمایه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمی صابری، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ اول