نازایی به عنوان یک پدیده ی خطرناک بشر را در طول تاریخ به دنبال کشف علل و عوامل آن واداشته است و این در حالی است که امروزه با تمام پیشرفت های موجود، هنوز علت 15% از موارد نازایی ناشناخته باقی مانده است. در مکتب طب سنّتی ایران نیز توجه خاصی به این مقوله مبذول گردیده، به طوریکه بخشی از تألیفات و آثار به جا مانده از بزرگان این مکتب به بررسی علل و درمان نازایی اختصاص یافته است که البته اصول تشخیص و درمانی آن، از روش ها و شیوه های خاص این مکتب متابعت می نماید.
حکیم سید اسماعیل جرجانی (531- 435 هـ. ق) در باب دوم از جزء دوم در گفتار بیستم کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی به مبحث نازایی با عنوان “بار نگرفتن زنان” پرداخته است و به شیوه ی مرسوم ابتدا اسباب بارنگرفتن که در واقع همان اتیولوژی بیماری است را بیان می کند (جدول 1).
در مقایسه بین اسباب بار نگرفتن که از سوی جرجانی مطرح شده (جدول 1)، با علل نازایی که در طب جدید مطرح شده است (جدول 2) چند نکته قابل توجه دیده می شود:
نخست اینکه در طب جدید، اتیولوژی ها به طور عمده به دو دسته عوامل مردانه و عوامل زنانه تقسیم بندی می شوند و در بررسی هر گروه، به خصوص عوامل زنانه، هر قسمت از دستگاه زایشی به طور مجزا مورد بررسی قرار می گیرد. جرجانی علل نازایی را به 3 گروه عمده شامل مشکلات مربوط به آلات تناسلی، مادّه (مادّه ی باروری یعنی تخمک و اسپرم) و مبادی (منشأ پیدایش مادّه ی باروری) تقسیم کرده است و در هر گروه به مشکلات ناشی از زن و مرد به طور جداگانه و یا علل مشترک در هر دو اشاره می نماید. به عبارتی جرجانی علاوه بر مد نظر قرار دادن فاکتورهای مردانه و زنانه در تقسیم بندی اتیولوژی ناباروی و نازایی، به گونه ای این تقسیمات را به کل بدن ربط داده است و چنان که شیوه طب سنّتی یعنی “کل نگری” اقتضا می کند، به شکل جامعی این پدیده را مورد بررسی قرار می دهد.
جدول 1: علل نازایی از دیدگاه جرجانی

دوم اینکه وقتی علل مطرح شده در طب جدید، با عللی که توسط جرجانی بیان شده است، به تفکیک عوامل مقایسه می گردد. (جداول 3 و 4) مشخص می گردد که تقریباً عللی که در طب جدید مورد توجه قرار گرفته قبلاً توسط جرجانی شناخته و مطرح شده است.
گروه دیگری از بیماری های طب جدید، در طب سنتی ایران در گروه عمده و گسترده ای از بیماری ها با نام “بیماری های تابع سوء مزاج” قرار می گیرند.
ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که اصول معاینه ی زنان در هر دو مکتب طبی (طب نوین و طب سنّتی) کاملاً مشابه است و استفاده از ابزار معاینه نظیر اسپکولوم نیز کاملاً در طب سنّتی شناخته شده و مرسوم بوده است. در مقایسه دیدگاه های ابن سینا و طب نوین در مورد علل نازایی نیز مشخص می شود که ابن سینا بسیاری از علل نازایی را کاملاً شناخته و شرح و بسط داده است. نکته جالب در مقایسه بین نظریات ابن سینا ( 429-370 هـ. ق) و جرجانی (531-435 هـ. ق)، پیشرفت مکتب طب سنّتی در این فاصله زمانی است. جرجانی در مقایسه با ابن سینا علل بیشتری را برای ناباروری مطرح می کند و همان طور که اشاره شد، آنها را در چهار گروه طبقه بندی می نماید. این رشد و تکامل در طب سنّتی ادامه داشته، به طوریکه که “حکیم محمد اعظم خان” نویسنده ی کتاب “اکسیر اعظم” در قرن سیزدهم هجری قمری باز هم علل بیشتری برای نازایی مطرح نموده و آن را در 7 گروه عمده دسته بندی کرده است.
جدول 2: علل عمده ی نازایی از دیدگاه طب نوین

این موارد نشان دهنده پویایی و حرکت رو به جلو طب سنّتی در طی قرون گذشته می باشد.
جدول 3: معادل های احتمالی فاکتورهای ناباروری جنسی مذکر در طب جدید با دیدگاه نظریات جرجانی

جدول 4: معادل های احتمالی فاکتورهای ناباروری جنسی مؤنث در طب مدرن با نظریات جرجانی

منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول