بر طبق آموزه های دینی و اعتقادی صدقه در جایگاه بسیار با عظمتی ازهرگونه آسیب مصون می ماند و در روز نیاز در اختیار صاحبش قرار می گیرد. امیرالمؤمنین (ع)در روایتی می فرماید: شما به پاداش صدقه ای که می دهید، بسیار نیازمندتر هستید از فقیری که به او صدقه می دهید.(1) توجه به صدقه از چنان جایگاهی برخوردار است که در روایات بعضی از صدقات سرنوشت ساز از هفتاد حج ثوابش بالاتر است. امام باقر (ع) می فرماید: من اگر بتوانم خرج یک خانواده مسلمانی را تأمین کنم و آبرویشان را حفظ کنم برایم محبوب تر است از هفتاد حج خانه خدا. (2)
در روایت دیگری صدقه به عنوان یکی از سه محبوب حضرت زهرا (علیها السلام)معرفی شده، در این روایت حضرت زهرا (علیها السلام) می فرماید: من از دنیای شما سه چیز را دوست دارم، تلاوت قرآن، نگاه کردن به سیمای پیامبر و صدقه دادن را. معلی بن خنیس گوید، شبی بارانی امام صادق (ع) از منزل به طرف ظله بنی ساعده خارج شد من آهسته از عقب او حرکت کردم، در بین راه چیزی از آن حضرت به زمین افتاد، فرمود بسم الله اللهم رُدّ علینا. خدایا گم شده را به ما برگردان. من در همین موقع پیش رفتم و سلام عرض کردم، فرمود: کمک من جستجو کن، من هرچه پیدا می کردم به حضرت تحویل می دادم، نگاه کردم دیدم انبان بزرگی از نان به همراه دارد و آنقدر اینها سنگین بود که برداشتنش برای من مشکل بود، عرض کردم اجازه بدهید من این نان ها را بردارم، حضرت فرمودند من سزاوارترم به برداشتن ولی اگر دوست داری با من همراه شو، با هم رفتیم به ظُله بنی ساعده رسیدیم، در آنجا عده ای دیدم که خوابیده اند، حضرت صادق (ع) کنار هر یک از خفتگان یک یا دو گرده ی نان می گذاشت و رد می شد. به همین ترتیب همه نان ها را داد و سپس از آنجا خارج شدیم. عرض کردم: آقا آنان حق را می شناسند؟ (یعنی شیعه هستند) فرمود: اگر عارف به حق می بودند، در نمک نیز آنها را کمک می کردیم. (یعنی در هرچه داشتیم حتی در نمک خود نیز آنان را شریک می کردیم.)
بعد فرمودند بدان خداوند هیچ چیز را خلق نفرمود، مگر اینکه خزانه داری جهت آن آفریده است، غیر از صدقه که خود حافظ و نگهبان خود است. پدرم هرگاه صدقه می داد و چیزی را در دست سائل می گذاشت، از او می گرفت و می بوسید و می بویید، سپس دو مرتبه به او رد می کرد. انسان هنگام صدقه دادن، خشم خدا را فرو می نشاند و گناهان را محو می کند و حساب روز قیامت را آسان می نماید. صدقه ی روز، مال و عمر را زیاد می گرداند و… (3)
با صدقه مشکلات برزخی اموات را برطرف کنیم
اموات در عرصه عالم برزخ آزمندانه و ملتمسانه به دنیا و دست های سخاوت مندانه بازماندگان شان امیدوارند بستگان آن ها با فرستادن صدقات و خیرات نیازهای آنها را در آن دیار غربت و تنهایی مرتفع می کنند و از این ناحیه دعاهای خیر آنها را در عالم برزخ متوجه خود می سازد در روایات اسلامی نسبت به نیکی کردن و خیرات و مبرات بنیابت از اموات سفارشات فراوانی شده اقامه نماز، پرداخت دیون، زیارات، انفاقات واجب و مستحب تشکیل مجالس روضه سید و سالار شهیدان می تواند از جمله این خیرات تلقی شود عظمت این مهم تاحدیست که در کتاب های حدیثی بابی تحت عنوان باب استحباب صدقه عَنِ المّیت مطرح شده که احادیث فراوانی از ناحیه پیشوایان معصوم (ع) در آن باب گردآوری شده است از جمله آن احادیث که می تواند در این رابطه نقش تعیین کننده ای را ایفا کند بیان زیبای پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) است که فرمودند: هنگامی که انسان به نیت میتی صدقه ای اهداء می کند خداوند متعال به جبرئیل امین دستور می دهد به همراه هفتاد هزار فرشته که در دست هریک از آنها طبقی می باشد، به سوی قبر آن میت حرکت نمایند فرشتگان هنگامی که به قبر مؤمن می رسند می گویند سلام بر تو ای دوست خدا این هدیه فلانی است که برای تو فرستاده آن گاه آرامگاه او غرق در نور و روشنایی می گردد.(4)
صدقه سبب اداء قرض و ثواب قرض است
قرض دادن از زیباترین صدقات در فرهنگ اسلامی محسوب می شود، قرض ییانگر روحیه ایثار و فداکاری نسبت به هم نوعان است، در فرهنگ قرآن قرض دادن به برادران دینی قرض دادن به خداوند متعال تلقی شده است: «وَ اَقرَضوُالله قرضاً حسنا» (5)
در روایات مختلف جایگاه قرض به شکل های مختلفی ترسیم شده، در بعضی از روایات قرض به عنوان صدقه بیان شده (کلُ قرضٍ صَدَقَهٍ) و در برخی دیگر پاداشی بزرگتر از صدقه بیان گردیده است. در روایتی از امام صادق (ع) نقل است که فرمودند: عَلی بابِ الجَنَّهِ مَکتوبُ: اَلقرضُ بثمانیهَ عشر و الصَّدقهُ بعَشرَه. (6) بر درب بهشت نوشته شده قرض هیجده ثواب و پاداش برایش لحاظ شد و صدقه ده پاداش.
امیرالمؤمنین (ع) در روایتی می فرماید: غنیمت بدان کسی را که در زمان بی نیازیت از تو قرض بخواهد تا در روز تنگ دستی (قیامت) به تو برگرداند. (7) بدیهی است این همه آثار معنوی مبنی بر آن است که تمام آداب قرض رعایت شود. از جمله آنها این است که:
مهلت به بدهکار
گاهی برای قرض گیرنده مشکلاتی پیش می آید که توان پرداخت بدهی خود را در وقت مقرر ندارد. در اینجا پیشوایان بزرگ مذهبی دستورات لازم را جهت وام دهنده بیان کردند. پیامبر عزیز اسلام (ص) در یک بیان نورانی می فرماید: شایسته و لازم است به انسان بدهکار مهلت داده شود و نباید به او سخت گرفت، نباید او را مجبور به فروش محل سکونت خود کرد. باز در روایت دیگری، پیامبر رحمت (ص) می فرماید: کسی که به بدهکار تنگ دست مهلت دهد، برای روزهای قبل از وعده ی مقرر یک صدقه و برای روزهای بعد از وعده، دو صدقه ثبت می شود.
وظیفه بدهکار
بدهکار همچون طلبکار دارای وظیفه است که عدم رعایت آن می تواند مشکلات فردی و اجتماعی فراوانی را به همراه داشته باشد. وجود مبارک امام هشتم (ع) می فرماید: کسی که قرض بگیرد و تصمیم داشته باشد آن را به موقع بپردازد، در امان خدای متعال است؛ ولی اگر تصمیم نداشته باشد آن را به صاحبش برگرداند، دزد محسوب می شود.(8)
در روایت دیگری پیامبر اسلام (ص) می فرماید: بدهکاری که توان پرداخت بدهی خود را دارد، اگر طلبکار خود را معطل کند در مقابل هر روزی که تأخیر دارد، گناه شخص باجگیر در نامه ی عمل او ثبت می شود. (9) اما اگر شخص بدهکار نتوانست به موقع قرض خود را اداء کند، در اینجا پیشوایان بزرگ دینی فرمودند، به واسطه صدقه رحمت خدا را متوجه خود کنید تا خدای متعال سبب اداء قرض شما را فراهم کند. امام صادق (ع) می فرماید: صدقه سبب ادای قرض و برکت زندگی شما می شود.(10)
آسایش اخروی صدقه
آری صدقه نه تنها آرامش دنیوی را به همراه دارد، بلکه آسایش قیامت را هم به همراه دارد. ابن مسعود از وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) نقل می کند: شبی که به معراج رفتم بر سومین درب دوزخ نوشته شده بود: هر کس می خواهد در روز قیامت عریان نباشد، باید بدن های عریان را بپوشاند و هرکس می خواهد در آن روز تشنه نماند، باید تشنگان را در دنیا سیراب کند و هر کس می خواهد در روز قیامت گرسنه نباشد، باید گرسنگان را در این دنیا غذا بدهد و آنها را سیر کند.(11)
قال الصادق (ع): مَن اَغاثَ اُخاهُ المؤمن اللّهفان عند جَهدهِ فنفس کربَته و اعانه علی بَخاحِ حاجته کانت لَه بذالک عندَ اللهِ اثنَتان و سبعون رحمهً من الله یُعَمِّلُ لَه منها واحدهً یصلحُ بها معیشتَه و یَدَّخِرُ له احدی و سبعین رحمهً لأفزاع یومِ القیامهِ و اَهوالِهِ.(12) امام صادق (ع) می فرمایند: هرکس به فریاد برادر مؤمن خود برسد و تنگ دستی او را برطرف کند و مشکلش را حل کند، نزد خدای متعال هفتاد و دو رحمت برایش ثبت می شود که یکی از این ها در همین دنیا برای بهبود وضع معیشتش به او می دهند و هفتاد و یک رحمت دیگر را برای هول و هراس های روز قیامتش ذخیره می کند.
باز در روایتی دیگر امام صادق (ع) می فرماید: خیارُکم سَمحاؤُکم و شرارُکم بُخلاؤکم و من خالَص الایمان البِّر بالاخوان والسَّعی فی حوائجهم و اِنَّ البارَ بالاخوان لیُحبَّه الرَّحمن و فی ذلک مرغمهَ الشَّیطانِ و تَزحزُح عن النیران و دُخوُل الجِنان. یا جَمیل، اَخبر بهذا غُرر اصحابک قالَ جُعلتُ فِداکَ مَن غُررَ اَصحابی: قالَ هُم البارُّونَ بالاخوان فی العُسرِ و الیُسر.(13)
امام صادق (ع) فرمودند: بهترین شما بخشندگان و سخاوت مندان شما است و بدترین شما بخیلان شما هستند و از خلوص و پاکی ایمان، نیکی بر برادران و کوشش در رفع نیازهای آنان است و نیکی کننده به برادران را خداوند رحمان دوست دارد، نیکی به دیگران بینی شیطان را به خاک مذلت می مالد و مانع از آتش جهنم و عامل ورود به بهشت می شود، سپس فرمود: ای جمیل! این مطلب مهم را به اطلاع یاران نیکومنش خود نیز برسان. راوی گفت فدایت گردم یاران نیکومنش من کیایند؟ امام فرمودند: کسانی که در دشواری و آسانی به برادران خود نیکی می کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. – غررالحکم، حدیث 3827.
2. – کافی، ج2، ص 195.
3. – کافی، ج 4، ص 9 و داستان راستان، ص 108.
4. – جامع احادیث شیعه، ج 9، ص 518 و بحارالانوار، ج 82، ص 63.
5. – حدید (57)/18.
6. – بحارالانوار ج. 103 ص.138.
7. – بحارالانوار، ج 103، ص 139.
8. – بحارالانوار، ج 103، ص 150.
9. – بحارالانوار، ج 103، ص 146.
10. – بحارالانوار، ج 96، ص 134.
11. – بحارالانوار، ج 12.
12. – جامع احادیث الشیعه، ج 9، ص 684.
13. – ثواب الاعمال، ج 1، ص 179. میزان الحکمه، ج 5، ص 2451.

منبع:حسین پور، عبدالعلی؛ (1389) صدقه، گلریزان عرشیان، اصفهان، انتشارات حیات طیبه، چاپ اول.