اتفاق مسلمانان بر آن است که پیامبر اکرم – صلى الله علیه و آله و سلم – در سن چهل سالگى به رسالت مبعوث شده اند، حال سوال این است که حضرت قبل از چهل سالگى متعبد بوده و خدا را اطاعت مى کرده اند یا خیر؟ در صورت اول تابع کدام یک از ادیان و شرایع بوده اند؟
قبل از هر پاسخى در این باره، ذکر چند مطلب ضرورى به نظر مى رسد.
مطلب اول: از ابتداى خلقت تا روز قیامت، دین مورد رضایت خداوند متعال یکى بیش نبوده است و تمام انبیاى الهى از حضرت آدم (ع) تا حضرت خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) بشر را به یک دین دعوت نموده اند، چنان که خداوند متعال مى فرماید: «شرع لکم من الدین ما وصى به نوحا و…؛ خداوند براى شما دینى قرار داد که قبلاً به نوح توصیه شده بود، اکنون به تو توصیه مى کنیم و به ابراهیم و موسى و عیسى نیز توصیه کردیم.»
خداوند این دین مورد نظر را «اسلام» نام نهاده و در قرآن کریم نیز از آن نام برده است: «ان الدین عندالله الاسلام؛ دین نزد خدا اسلام ( و تسلیم بودن در برابر حق) است.» «ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا ولکن کان حنیفا مسلما؛ ابراهیم نه یهودى بود و نه نصرانى بلکه مرد موحد و مسلمانى بود.»
و در جاى دیگر از قرآن مى فرماید: « و وصى بها ابراهیم بنیه و یعقوب یا بنى ان الله اصطفى لکم الدین فلا تموتن الا و انتم مسلمون؛ ابراهیم و یعقوب به فرزندان خود چنین وصیت کردند: خداوند براى شما دین انتخاب کرده پس نمیرید مگر مسلمان باشید.»
پس معلوم شد که هدف اصلى از بعثت انبیا تبلیغ یک دین بوده و آن هم دین اسلام است. البته همه ادیان و شرایع در تمام مسایل با هم اشتراک نداشته، بلکه به خاطر موقعیت و مقتضاى زمان و مکان اختلافاتى با هم داشته اند؛ چنان که خداوند متعال فرموده است: «لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجا؛ ما براى هر قومى از شما شریعت و طریقه اى خاص قرار دادیم.»
اما این اختلافات جزیى خللى به مقصد اصلى و اصولى فکرى و عملى مشترک بین تمام ادیان الهى نمى رساند، چرا که به استناد آیات و روایات، همه ادیان در اصول مانند مبدأ و معاد و نبوت اشتراک دارند،آیاتى که ظهور در امر خداوند به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در تبعیت از ملت و دین ابراهیم و شرع نوح (ع) دارند اشاره به همین امر است. با توجه به این که دین یک امر فطرى است اهمیت دین واحد براى تمام انسان ها بهتر معلوم مى شود.
چرا که عادتاً تمام فطرت ها در اصل با هم مشترکند هر چند علل و عوامل زمانى و مکانى مقتضیات خاص خود را مى طلبد.
مطلب دوم: تمام انبیاى الهى مقدمه ظهور و بروز نبوت پیامبر گرامى اسلام بوده اند، لذا تمام آنان موظف و مامور به انذار و بشارت مردم در جهت بعثت این وجود مقدس بوده اند. پیامبر اکرم خود فرموده اند: «کنت اول الانبیاء فى الخلق و آخر هم فى البعث؛ من از جهت آفرینش در بین انبیا، نفر اول بودم و در مبعوث شدن خاتم و آخرین آنها هستم.»
از امام صادق (ع) نیز نقل است که: «ما من نبى من ولد آدم الى محمد صلوات الله علیهم الا و هم تحت لوا محمد؛ هیچ کدام از انبیا از فرزندان آدم (ع) تا حضرت نیستند مگر این که زیر لوا و پرچم حضرت باشند.»
آرى، تمام انبیا در روز قیامت پشت سر حضرت و تحت پرچم ایشانند، چرا که آنان مقدمه و ایشان نتیجه اند. آنها درخت و ایشان میوه و ثمره اند، و شریعت آنها برنامه هاى موقتى بوده است براى تفهیم و تبیین قانون کلى اسلام که توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تبلیغ مى شده است.
مطلب سوم: فرق بین رسول و نبى است. در بیان فرق بین رسول و نبى میان علما اختلاف است و حتى به استناد آیات و روایات نیز نمى توان به سادگى بین آن دو فرق خاصى در نظر گرفت.
با این که مرحوم ثقه الاسلام کلینى در کتاب شریف اصول کافى بابى را به این موضوع اختصاص داده و روایاتى را ذکر نموده اند در عین حال بعض علما مثل علامه مجلسى فرموده اند:
« با این روایات نیز نمى توان دقیقاً فرق بین رسول و نبى را مشخص کرد.»
اما مشهور چنین است که از جهت مصداق خارجى مقام رسول از نبى عزیزتر است، چرا که نبى فقط فرشته را در خواب مى بیند و احکام را از اومى گیرد ولى مامور به ابلاغ نیست، ولى رسول علاوه بر این که فرشته را مستقیماً مى بیند مامور به ابلاغ تکالیف به مردم نیز هست.
ضمن اینکه خود رسولان هم از نظر مقام و موقعیت در حد مساوى نبوده و بلکه بعضى به مقام امامت نیز نایل آمده اند چنان که در تفسیر نمونه آمده است:
«از نظر تعبیرات قرآنى و لسان روایات بعضى معتقدند که رسول کسى است که صاحب آیین و مامور به ابلاغ باشد؛ یعنى وحى الهى را دریافت کند و به مردم ابلاغ نماید. اما نبى دریافت وحى مى کند ولى موظف به ابلاغ نیست بلکه تنها براى انجام وظیفه خود اوست و یا اگر از او سوال کنند پاسخ مى گوید.»
با توجه به این مطالب مى توان گفت که مقام رسالت بالاتر از مقام نبوت است و بعضى از انبیا فقط داراى مقام نبوت بودند و برخى دیگر علاوه بر مقام نبوت به مقام رسالت نیز مبعوث شدند.
پس هر رسولى نبى هست ولى هر نبى رسول نیست، لذا مقام رسالت در برگیرنده مقام نبوت هم مى باشد و خدا نبوت را قبل از رسالت عطا فرموده است.
چنان که امام باقر (ع) فرموده اند:« پیامبر اسلام قبل از آن که با رسالت مبعوث شود داراى مقام نبوت بود.»
* دیدگاه دانشوران
بعد از بیان این مطالب، باید گفت نظر علما و دانشمندان شیعه و اهل سنت راجع به این که پیامبر قبل از بعثت به چه دین و آیینى تعبد داشته اند، مختلف است. هر چند قریب به اتفاق آنها اعتقاد دارند که ایشان قبل از بعثت موحد و خداپرست بوده اند، چرا که هرگز براى هیچ بتى سجده نکردند و به هیچ بتى سوگند یاد ننموده و نام هیچ بتى را به جاى نام خدا بر زبان نیاوردند و سر سفره اى که با نام بت آغاز شده باشد و گوشت آن با نام خدایانى غیر از خداوند یکتا ذبح شده بود، ننشستند.
* دیدگاه اول
فرقه اى به استناد ظاهر آیه شریفه: «ما کنت تدرى ماالکتاب ولا الایمان» مى گویند پیامبر قبل از بعثت، ایمان به خدا نداشته و موحد نبوده است!
در مقابل این فرقه، تمام مفسران شیعه و اهل سنت در تفسیر این آیه چنین گفته اند: «منظور از «کتاب» در آیه شریفه همان قرآن کریم است که یقیناً بعد از نزول وحى توسط جبرییل پیامبر به قرآن و تفاصیل و مطالب آن آگاه گردید و منظور از «ایمان» همان ایمان و اعتقاد به خدا نیست، چرا که ایمان معانى متعددى دارد و آنچه در آیه شریفه مقصود است همان شریعت و معالم دین بوده که فهم و اعتقاد و التزام به آنان در گرو وحى الهى بوده است.»
و باز هم به استناد آیه شریفه:«وجدک ضالا فهدى» گفته اند: ایشان قبل از بعثت در ضلالت و گمراهى و کفر به سر مى برده است، که باز در این آیه شریفه کلام مفسران چنین است: منظور آیه، ضلالت در علم و آگاهى به احکام و شریعت اسلام است که بعد از بعثت از طریق وحى به آن هدایت شده و آگاهى یافته اند هر چند نوع مفسران بعد از این بیان گفته اند ممکن است منظور از ضلالت گم شدن متعارف است چنان که مى گویند: پیامبر اکرم در بعض کوچه هاى مکه گم شده بودند، ابوجهل ایشان را پیدا کرد و به نزد عبد المطلب برگرداند.
و یا اینکه وقتى حضرت با عموى بزرگوارش ابوطالب به شام رفته بودند، گم شدند و سپس پیدا شدند. یا وقتى که از قبیله بنى اسد به مکه برگشتند داخل شهر گم شدند… و این که خداوند فرموده «فهدى؛ پس تو را هدایت کرد» بنابر معناى اول، یعنى قرآن و شریعت اسلام و احکام آن را به تو شناسانید. و بنابر معناى دوم، این که بعد از گم شدن تو را به منزل برگرداند.
زمخشرى در تفسیر آیه شریفه چنین مى گوید: «اگر نعوذ بالله پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از بعثت کافر بودند، هر آینه این امر به عنوان نقیصه اى براى ایشان مطرح مى شد.»
به علاوه با مراجعه به سیره عملى حضرت این دیدگاه از اصل مردود است چرا که در موارد متعدد و کتاب هاى مختلف مشاهده مى کنیم و مى خوانیم که حضرت شدیداً از بت ها متنفر بوده و اصلاً به آنها توجهى نداشته اند و وقتى که «بحیرا» ى راهب خواست حضرت را به لات و عزى ( دو بت بزرگ مکه) سوگند دهد، حضرت فرمودند :«لاتسالنى باللات و العزى فو الله ما ابغضت شیئاً بغضهما؛ مرا به لات و عزى سوگند مده،به خدا قسم چیزى نزد من مانند آن دو مبغوض نیست.»
و یا هر وقت کسانى از اهل قبیله پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از آن حضرت مى خواستند که با آنها به بتکده برود، امتناع ورزیده و قبول نمى کردند و به آن جا نمى رفتند.
* کدام دین؟
اما این که در طریق توحید و یکتاپرستى، حضرت تابع کدامیک از ادیان و شرایع قبل از اسلام بوده است آراى علماى مسلمان مختلف است. بعضى این امر را که پیامبر از ادیان قبل از اسلام تبعیت مى کرده است جایز مى دانند.
ولى در این که آیا واقعاً این امر به وقوع هم رسیده و پیامبر تبعیت از آنها مى کرده است توقف کرده اند. از جمله کسانى که نظر بر این قول دارند، حجت الاسلام غزالى،قاضى عبد الجبار، سیف الدین آمدى، تاج الدین عبد الوهاب سبکى و از دانشمندان شیعه نیز سید مرتضى را مى توان نام برد.
استناد این گروه شاید این باشد که مى گویند هیچ دلیل معتبرى بر تعبد و یا عدم تعبد حضرت پیامبر اکرم نسبت به ادیان گذشته در دست نیست.
* دیدگاه دوم
گروهى نیز معتقدند که حضرت، از یکى از ادیان گذشته، تبعیت مى کرده اند. ما قبل از آن که به طور مختصر درباره آن دینى که حضرت از آن تبعیت کرده اند چیزى بگوییم و دلیل قائلین آن را بیان کنیم و جواب بدهیم، به بعضى از دلایل کلى معتقدین این دیدگاه اشاره کرده سپس به قول مورد نظر و صحیح پرداخته و با دلایلى آن را بیان مى کنیم و بعد از آن در بیان دفع توهم، دلایل قائلین به تبعیت را هم اشاره و جواب مى دهیم. اینک دلایل آنان:
۱ـ اگر ایشان متعبد به شریعتى از شرایع گذشته نبودند پس با چه معیارى به حج و عمره مشرف مى شده و اعمال آنها راانجام مى دادند؟ با چه دستورى از گوشت مردار و یا حیوانى که با نام خدایانى غیراز خداوند یکتا ذبح شده بود نمى خوردند و همچنین اعمال دیگرى که انجام آنها منوط به دانستن احکام آنهاست؟ پس باید گفت پیامبر به تبعیت یکى از آن شرایع این گونه اعمال را انجام مى داده اند.
۲- در تاریخ برخورد مى کنیم که پیامبر در حکم سنگسار کردن زناکار به تورات مراجعه کرده بودند.
۳ـ آیات متعددى در قرآن داریم که خداوند متعال پیامبر اکرم رامامور به تبعیت از شرایع گذشته مانند شریعت نوح، ابراهیم، موسى و عیسى مى نماید و این خود دلیلى است که ایشان باید از آنها یا یکى از آنان تبعیت مى کرده اند.
* دیدگاه سوم
در مقابل این دیدگاه ها، اکثر دانشمندان اهل سنت و شیعه نظر بر این دارند که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از بعثت تابع هیچ شریعتى از شرایع گذشته نبوده اند، بلکه به تکلیف خود عمل مى نموده اند، چنان که شیخ طوسى در عده الاصول، مرحوم میرزاى قمى در قوانین الاصول، علامه طباطبایى در المیزان، مرحوم طبرسى در مجمع البیان و علامه مجلسى در بحارالانوار و همچنین از دانشمندان اهل سنت کسانى مانند قاضى عیاض در الشفاء به تعریف حقوق المصطفى، ابوبکر باقلانى، ابوعلى جبایى، ابوهاشم معتزلى، جارالله زمخشرى در تفسیر الکشاف، امام فخر رازى در تفسیر کبیر و ابن ابى الحدید معتزلى در شرح نهج البلاغه قائل به این قول شده اند.
از جمله دلایلى که بر این قول – که دیدگاه حق و صحیح نیز همین است – دلالت دارد عبارتند از:
۱- قریب به اتفاق دانشمندان شیعه و اهل سنت از جمله تمام معتزله بر این قول نظر دارند.
۲- تمام مسلمانان اتفاق نظر دارند که پیامبر اکرم بر تمام انبیا برترى داشته و افضل از آنان است، و از نظر عقل تبعیت کردن افضل از مفضول
صحیح نیست.
۳- اگر واقعاً ایشان به یکى از شرایع گذشته متعبد بوده اند حتماً در تاریخ زندگى ایشان نقل
مى شده است و اهل آن شریعت این را جزو افتخارات خود مى دانسته و از این مساله به نفع خود احتجاج مى کرده اند در حالى که در هیچ جاى تاریخ چنین امرى ذکر نشده است.
۴- حضرت امام على بن ابى طالب (ع) که از کودکى در محضر پیامبر بوده و تربیت یافته مکتب محمدى (صلی الله علیه و آله و سلم) است در این باره چنین نظر مى دهد: «لقد قرن الله به (صلی الله علیه و آله و سلم) من لدن ان کان فطیما اعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره؛ از همان زمان که رسول خدا از شیر باز گرفته شد، خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان خود را با او قرین ساخت، تا شب و روز وى را به راه هاى مکارم و طرق اخلاق نیک جهان سوق دهند.»
۵- با توجه به مراجعه به منابع معتبر شیعه و اهل سنت به طریق صحیح و معتبر از پیامبر نقل شده است که فرموده اند:«کنت نبیا و آدم بین الروح و الجسد؛ من به مقام نبوت رسیده بودم در حالى که هنوز روح به جسد آدم دمیده نشده بود.»
همانطورى که قبلاً گفتیم نبى کسى است که فرشته را در خواب مى بیند و احکام را از او مى گیرد. پس پیامبر قبل از بعثت نیز مقام نبوت را داشته و در ۴۰ سالگى به مقام رسالت مشرف شده اند، چنان که روایات دیگرى نیز از پیامبر اکرم و امام باقر(ع) در تایید این امر بیان داشتیم.
۶- با مراجعه به سیره عملى آن حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم) در طول ۴۰ سال قبل از بعثت این امر به خوبى معلوم و مشخص مى شود که ایشان در این مدت راه و روش خاص خود را مى رفته و هیچ موردى ملاحظه نشده است که ایشان به کتاب و یا دانشمندى از دانشمندان شرایع گذشته مراجعه نمایند و یا در معابد و کلیساهاى یهودى ها و نصارى و یا مذاهب دیگر رفته و مشغول عبادت و انجام اعمال آن ها باشند.
نقد دلایل گروه دوم
اما این که قائلین به این قول که حضرت از یکى از شرایع گذشته تبعیت مى کرده و در اثبات این امر به آیاتى از قرآن کریم استناد کرده اند، مانند:
– اولئک الذین هدى الله فبهداهم اقتده.
– شرع لکم من الدین ما وصى به نوحاً والذى اوحینا الیک و ما وصیناً به ابراهیم و موسى و عیسى.
بعضى از این گروه، حضرت را تابع نوح و برخى ایشان را تابع ابراهیم و عده اى دیگر تابع موسى و گروه دیگرى نیز پیامبر را به این دلیل که قبل از اسلام آیین رسمى شریعت حضرت عیسى بوده و با آن شرایع گذشته نسخ شده بود پس حضرت را تابع شریعت ایشان مى دانند.
جواب کلى این قبیل از آیات قرآن این است که مقصود از اوامر الهى در خصوص تبعیت پیامبر اسلام از انبیاى گذشته در خصوص احکام فروع دین از قبیل نماز و روزه و حج و امور دیگر نیست هر چند این نوع احکام نیز در شریعت هاى گذشته وجود داشته است. چنان که خداوند مى فرماید: «یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم» یا حضرت عیسى فرموده است: «و اوصانى باصلاه والزکاه ما دمت حیا».
بلکه مقصود این قبیل آیات تبعیت در اصول کلى دین مانند توحید و معاد، مکارم و محاسن اخلاقى، صبر بر آزار و اذیت کافران و مشرکان بوده است. به علاوه این که چطور ممکن است خداوند پیامبر را به تبعیت از شرایع گذشته وادار بنماید در حالى که آن ها خود با هم اختلاف در فروع داشته و متناقض با هم بوده اند. ضمن این که مرحوم علامه طباطبایى مى فرمایند: اگر مقصود خداوند امر پیامبر به تبعیت از آن پیامبران و شریعت آن ها بوده باید مى فرمود: «بهم اقتده؛ به آن ها اقتدا کن» در حالى که در آیه شریفه مى فرماید: «بهداهم اقتده؛ به روش هدایت آن ها که همان هدایت الهى مشترک بین تمام انبیا است اقتدا کن.»
و اما این که بعضى به استناد این بیان که پیامبر در مساله سنگسار کردن در زنا به تورات حضرت موسى مراجعه کرده است، جواب چنین مى توان گفت که: اولاً: این حدیث از خبرهاى واحد است که در این گونه مسایل (اعتقادات) مورد توجه و عمل واقع نمى شوند.
ثانیاً: اگر واقعاً در این مورد مراجعه به تورات کرده باشند، باید در موارد دیگرى نیز مراجعه مى کرده و منتظر وحى نمى شدند.
ثالثاً: شریعت حضرت موسى که به وسیله شریعت حضرت عیسى(ع) نسخ شده بود، پس چرا پیامبر به انجیل مراجعه نکردند.
رابعاً: مى توان گفت که پیامبر حکم سنگسار کردن را از طریق وحى الهى به دست آورده بود و اگر هم به تورات مراجعه کرده باشد، دلیل دیگرى داشته است. به این که به غیر مسلمانان بفهماند که حکم در سنگسار کردن موافق همان حکم در تورات است و این موجب صدق نبوت ایشان هم مى شده است.
و اما این که ایشان با چه معیارى اعمال متعددى را با احکام خاص خود انجام مى داده اند؟ چنان که گفتیم ایشان قبل از ۴۰ سالگى مقام نبوت را داشتند و به همین جهت فرشته اى از فرشتگان همیشه همراه ایشان بوده و احکام لازم و محاسن اخلاقى و آداب نیک را به ایشان تعلیم مى داده است چنان که حدیث امام على(ع) نیز بیانگر این امر بود.
بنابراین نظر صحیح که بیشتر مسلمین از شیعه و اهل سنت بر آن اتفاق دارند همان است که پیامبر تابع هیچ یک از شرایع گذشته بر اسلام نبوده، بلکه او به تکلیف خود عمل مى کرده و پیوسته خط توحید را ادامه مى داده و به اصول اخلاقى و عبادت الهى مقید و پایبند بوده است.
در پایان در تایید این دیدگاه، کلام علامه مجلسى را حسن ختام قرار مى دهیم که چنین نوشته اند: «آنچه از اخبار و روایات معتبر براى من معلوم شد، این است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از بعثت، مقام نبوت را داشته و حضرت جبرییل او را کمک مى کرده است و یک فرشته با او همدم بوده به طورى که حضرت فرشته را در خواب مى دیده و با او صحبت مى کرده است و بعد از ۴۰ سالگى که به رسالت مبعوث شدند، فرشته را مى دیده و با او صحبت مى کرده و وحى بر او نازل مى شده و حضرت پیام الهى را تبلیغ مى کرده است.»

منبع: روزنامه جوان الف