1. شیعه در عصر«غیبت کبری»
فساد و بیدادگری بنی عباس و نهضت های پی در پی علویان،‌ ارکان حکومت عباسیان راسست نموده و زمینه را برای ظهور دولت های انقلابی و شیعی آماده کرد و برای شیعه آزادی تبلیغ مذهب را به همراه داشت.
در قرن چهارم، شیعیان بسیاری در سراسر دنیای اسلام زندگی می کردند. در مدت 5 قرن[1] شیعه به گسترش خود ادامه داده و دولت هایی شیعی نیز بر سر کار آمد. در این مدت اتفاقاتی نیز روی داد که مهم ترین آنها عبارتند از:
1. «اسماعلیان» در اواخر قرن پنجم در ایران در حال استقلال کامل می زیستند.[2] 2. سادات مرعشی در«مازندران» و«قزوین» از نیمه قرن هشتم تا پس از قرن نهم سلطنت کردند.[3] 3. نفوذ علامه حلی و فرزندش در دربار«سلطان محمد خدابنده» باعث تشیع او و ترویج و رشد آن مذهب حق شد.[4] 4. «آق قویونلوها» در «تبریز» حکومت کرده و قلمرو آنان تا«فارس» و«کرمان» هم کشیده شد.[5] 5. شهید اول (محمد بن مکی عاملی)، صاحب«لمعه» که یکی از نوابغ علمی شیعه بود، در سال (786) در دمشق به جرم«تشیّع» به شهادت رسید.
به طور کلی، شیعه در این 5 قرن، از لحاظ رشد جمعیت در افزایش و از لحاظ قدرت و آزادی مذهبی تابع حکومت و قدرت سلاطین وقت بود. در این برهه در هیچ یک از مناطق اسلامی، شیعه، مذهب رسمی اعلام نشد.
درآغاز قرن دهم هجری قمری، شاه اسماعیل صفوی که شیعه مذهب بود، قیام خود را از «اردبیل» شروع کرد و ایران را به شکل یک کشور واحد در آورد. او مذهب شیعه را در قلمرو حکومت خود رسمیت بخشید.
هم اکنون در جهان بیشتر از 100 میلیون شیعه وجود دارد. بر اساس آماری که در سال (1346 هـ .ش) علامه طباطبائی اعلام کرده است، در آن تاریخ جمعیت شیعه جهان حدود 100 میلیون نفر بوده است. طبیعی است که در مدت 31 سال اخیر این تعداد، رشد روز افزون و چشمگیری داشته است.
در طلیعه قرن پانزدهم هجری و پس از مبارزه طولانی با استبداد داخلی و استعمار فرهنگی،‌ سیاسی و اقتصادی خارجی، یک حکومت اسلامی تمام عیار بر اساس نظریه مترقی«ولایت فقیه» جامع الشرایط ـ با تدارک کلیه نقاط ضعف انقلاب های گذشته در مبارزه بی امان با استبداد و استعمار ـ در ایران شیعه نشین به وجود آمد و آثار و برکات معنوی و مادی این انقلاب به شرق و غرب جهان اسلام گسترش پیدا کرد و چون خاری در چشم دشمنان اسلام، از تمام نهضت های اسلامی در جهان حمایت نموده و مایه امیدواری و عاملی بزرگ در پیروزی این نهضت ها به شمار می رود. این نهضت، جهان را به عصری جدید وارد نموده و تمام ابر قدرت ها نیز برای مبارزه با مذهب شیعه اثنی عشری بسیج شده اند، در حالی که مبانی و نظرات شیعه به سرعت در تمام جهان اسلام و در شرق و غرب جهان رو به گسترش می باشد.
2. نهضت ها و دولت های شیعی در عصر غیبت کبری:
نهضت های شیعی از همان آغاز انحراف در سطح زمامداری و رهبری اسلامی، پس از وفات پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ ، تلاش انقلابی خود را آغاز نموده و با حرکتی بی امان در مرکز جهان اسلام و سایر مراکز کلیدی و در سراسر دوران ائمه ـ علیهم السّلام ـ و با راهنمائی آن بزرگوارران، پرچم مبارزه را بر علیه طاغوت و طاغوتیان برداشته و یک سلسله متصل و پیوسته از نهضت ها را تا دوران غیبت کبری و تا عصر حاضر با گذشتن از فراز و نشیب های گوناگون به راه خود ادامه داده و گاهی این نهضت ها شکست خورده وگاهی نیز به ثمر نشسته و دولت های انقلابی در گوشه و کنار جهان اسلام و گاهی نیز در مراکز مهم و حیاتی جهان اسلام به وجود آورده در این شش قرن اخیر، شیعه همواره در مرکز تشیع و در «ایران» اسلامی از قدرت مذهبی و سیاسی خوبی برخوردار بوده و پیام خود را به جهانیان ابلاغ نموده است. بسیاری از نهضت های شیعی در «عراق»[6] و«حجاز»[7] بوده و در برابر قدرت خلفا نیز دولت هائی در شرق و غرب مرکز خلافت به پا داشته و هیچ گاه سنگر مبارزه را رها ننموده و همواره شعار عدالت و امامت را به عنوان اصلی ترین پیام وحی به دوش کشیده است و تا تحقق نهایی این دو اصل، مبارزه با تمام قدرت های ظالم را بر خود واجب دیده، و بخشی اجتناب ناپذیر از ایمان می داند. در بیشتر قیام ها، شیعه پیشتاز بود و شیعیان در صفوف مقدم، ولی این نهضت ها هرگز جنبه گروهی و مذهبی نداشت و به آن معنی نبود که پیروان اهل بیت جدا از مردم به این حرکت ها دست می یازیدند و با آنها همکاری می کردند؛ زیرا مخالفت شیعه با اساس حکومت امویان و عباسیان از اعماق قلوب توده های وسیع مردم مسلمان سرچشمه می گرفت، ولی ستیزه گری مسلحانه و خونبار شیعه به کمک افکار عمومی جوامع ستمدیده، ریشه در دفاع مقدس به منظور حفظ هویت اسلامی خود و پاسداری از حریم اسلام و تشیع داشت.
چهره انقلابی پیروان اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ را نباید فقط در میدان های شهادت جستجو کرد، بلکه این چهره را می توان در قالب انقلاب فرهنگی در شکل آرام تبلیغ نیز مشاهده کرد، «ادریس بن حسن مثنی»، کشور«مغرب» را با تبلیغ فتح نمود، همچنین «اندونزی» و شرق دور جهان اسلام با تبلیغ گشوده شد، در قرن پنجم هجری انبوهی از مردم «هند» توسط دو نفر شیعی، مسلمان شدند، در حالی که عباسیان 300 سال بود که به زور شمشیر، زیر شعار دروغین دعوت به اسلام، کشور گشائی می کردند.
نهضت های انقلابی شیعی در سراسر جهان، روح حماسه و انقلاب را زنده نگه داشته، و علی رغم شکست های پی در پی در قرن های اول تا سوم هجری، توانست در نیمه قرن سوم تا چهارم و پس از آن، به نتایج قابل توجّهی دست یابد و به شکل گیری یک سلسله دولت های انقلابی در سرتا سر جهان اسلام بینجامد و بارقه امیدی بر دل های یأس گرفته بتاباند و عاملی برای کاهش ستمگری ها و طغیان بیشتر حاکمان ستمگر باشد.
«آل بویه» فرهنگ اسلام و تعالیم ائمه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ را زیر بنای حکومت خویش قرار دادند، و با وجود این که شیعی مذهب بودند درباره پیروان مذاهب دیگر و علمای آنان، رفتاری نیکو و بردبارانه داشتند و از تکریم و انعام آنان فرو گذار نبودند. این ویژگی تنها منحصر به«آل بویه» نبود و تمامی دولت های شیعی از آن برخوردار بوده اند.
به همین جهت،‌ قرن چهارم هجری ـ که قرن دولت های انقلابی شیعه در سراسر جهان اسلام به شمار می رود[8] ـ اوج تمدن اسلامی و اعتلای فرهنگ جهان اسلام دانسته شده است[9] و هیچ عاملی جز آزادی فکر و عقیده که در پرتو دولت های شیعی همراه با تشویق و تکریم دانش و دانشمندان بوده است، نمی یابیم، آرمانی بودن این دولت ها با انگیزه های والای موسسان آن بزرگ ترین عامل این ترقی و تمدن بوده است، و به فساد آلوده شدن گام به گام حکّام، و دور شدن از آرمان های اسلامی خود، عامل تباهی و اضمحلال این دولت ها گردید. بازو پاشی دولت های انقلابی، در نتیجه اختلاف میان رهبران، و آلوده شدن کارگزاران به فساد قدرت و دوری از آرمانهای انقلابی و اصیل، جهان اسلام در قرن ششم و هفتم هجری، شاهد سقوط دولت عباسی و تجزیه قدرت سیاسی و شکل گیری دولت های کوچک و کشمکش ها، برادر کشی ها و رقابت های ابلهانه بر سر تصاحب قدرت بود.
در سال(489 هـ ) اولین دوره«جنگ های صلیبی» به صورت سازمان یافته آغاز گردید در حالی که در مرکز خلافت، اندیشه ای جز خوشگذرانی و جمع آوری اموال نبود. در چنین شرایطی تهاجم بنیان کن«مغول» بر جهان اسلام آغاز شد و حکومت اسلامی پیش پای «مغولان» فرو ریخت و نابود گردید.
و اگر اسلام توانست همچنان سرفراز بماند،‌ به خاطر حرکت اندیشمندانه جمعی پیشتاز گمنام و به دور از قدرت سیاسی بود که توانستند مغول های پیروزمند را در برابر اسلام خاضع گردانند و دل های آنان را به روی اسلام بشگایند و آن را پیروز سازند.[10] و اگر «هلاکوخان» پس از قتل عام 900 هزار نفر بی گناه از اهالی بغداد قبل از بازگشت از بغداد دستور می دهد که مسجد خلیفه و ضریح و مرقد حضرت کاظم را تجدید بنا کنند،[11] به خاطر حرکت شجاعانه و بازدارنده ای بود که «موید الدین ابن علقمه» و«خواجه نصیرالدین الطوسی» ـ دو شخصیت ممتاز شیعی ـ افتخار آن را از آن خود کردند، هر چند که این بزرگواران آماج تهمت های زشت و و زننده ای شدند.
هدف «خواجه نصیر»، جلوگیری از خون ریزی و خسارت های معنوی بود و او توانست با نفوذ در تشکیلات مغول ها باعث نجات جان بسیاری از علمای جهان اسلام از تیغ خون ریز مغول شود.
آن بزرگ مرد، متجاوز از 60 کتاب ارزنده در علوم و فنون مختلف به رشته تحریر در آورد؛ در عین حال چند شهر را نیز از نابودی نجات بخشید و سخت ترین دشمنان اسلام را در برابر اسلام و شعائر تشیع مجبور به تواضع و ایمان نمود.[12] نهضت های انقلابی بازدارنده علمای شیعه توانست دین مردمی را که زیر پای مغولان شکسته و نابود شده بود، بر دل و جان همان مغول ها حاکم گرداند و آن ها را به صورت ابزاری برای پیشرفت دین در آورد.
در قرن های 8 و 9، شمال و شرق ایران شاهد به قدرت رسیدن دولتهای انقلابی سربداران در «خراسان» و جنبش ضد منکرات در«هرات» و نهضت حروفیه در برابر تیموریان و سادات مرعشی در«مازندران» بود.
با توجه به تعصب شدید عثمانی ها و حملات مکرر آنان به خاک ایران، در اوج مبارزه عثمانی با اروپای مهاجم، در شروع قرن دهم هجری قمری،‌ نهضت «قزلباش»، صفویه را به قدرت رسانید و از پشت سر به عثمانی ها حمله کرد و فرزندان «شیخ صفی الدین اردبیلی» شیعه مذهب با استفاده از روح فتوت و شهامت و بهره گیری از مایه های انقلابی تشیع که در عمق وجدان جامعه ایرانی ریشه دوانده بود، به منظور استقلال ایران و تحقق بخشیدن به آرمان های اسلامی و دیدگاههای سیاسی تشیع با انفجاری از مجموعه نفرت های 10 قرن نسبت به حکومت های ستمگر تسنن که بر روی هم انباشته شده بود، نظام سیاسی شیعی خود را بر اعماق روح و وجدان اندیشه توده ها بنا کردند و تشیع در قالب نظام سیاسی مقتدر «صفویه» توانست در مقابل جبهه نیرومند اکثریت عظیم تسنّن و امپراطوری عثمانی، با صلابت، استقلال خود را حفظ نماید.[1] . از قرن پنجم تا قرن نهم هجری قمری.
[2] . انقلاب اسلامی و ریشه های آن، عباسعلی عمید زنجانی، ص 208 ـ 215.
[3] . همان.
[4] . شیعه در اسلام، ص 56.
[5] . همان، ص 57.
[6] . در قرن های اول و دوم هجری، قیام های: توابین، مختار، زید بن علی فرزند امام سجاد، ابراهیم بن عبدالله بن حسن، عیسی فرزند زید بن علی و محمد بن ابراهیم حسنی، در مناطق مختلف عراق بوده است.
[7] . قیام سرور آزادگان، حسین بن علی ـ علیه السّلام ـ و قیام اهل مدینه پس از شهادت امام حسین ـ علیه السّلام ـ و قیام محمد بن عبدالله بن حسن و قیام حسین بن علی «صاحب فخ» در حجاز بوده است، قیام یحیی، فرزند زید بن علی نیز در گرگان و قیام محمد بن قاسم در خراسان بوده است.
ابوالفرج اصفهانی، مورخ مشهور جهان اسلام تا سال (313 هـ ) شهادت تعداد 218 نفر از فرزندان «علی» را به ثبت رسانده و گفته است که در اطراف یمن و محدوده طبرستان، گروهی از این تبار به قیام های پیروزمند و یا شکست خورده ای دست زده اند که از آن ماجراها اطلاعی در دست نیست. به کتاب «انقلاب اسلامی و ریشه های آن»، ص 145 مراجعه شود.
[8] . ادریسیان در مغرب، علویان در طبرستان، آل بویه در عراق و ایران، فاطمیان در مصر و شمال آفریقا، حمدانیان و بنی مرادس و بنی عمار در شامات.
[9] . به تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، تألیف آدام متز، جلدهای 1 و 2 مراجعه شود.
[10] . انقلاب اسلامی و ریشه های آن، ص 186.
[11] . البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج 13، ص 302؛ تاریخ الاسلام السیاسی، ج 4، ص 161.
[12] . انقلاب اسلامی و ریشه های آن، ص 188 ـ 190.
@#@ و روابط به ظاهر حسنه علمای تشیع با پادشاهان صفوی از این واقعیت نشأت می گرفت که آنان وجود یک قدرت سیاسی و دولت با کفایتی را برای حفظ میراث تشیع و پاسداری از ایران شیعه و جلوگیری از تهاجم تسننی که ثواب شیعه کشتن را برتر از هر عبادت می شمرد، ضرورتی اجتناب ناپذیر می دانستند.[1] دولت صفویه با تمام ضعف هایش مروج شعائر مذهب بود و اهل تسنن نیز عموماً تحت فشار نبودند و نسبت به مسیحیان، یهودیان و زردشتیان نیز روش مدارا اعمال می شد، در حالی که اکثر کشورهای غربی حتی با آزادی نسبی ادیان،‌ بیگانه بودند.[2] رونق کشاورزی، رشد اقتصادی و رفاه نسبی عمومی، رضایت طبقه متوسط را نسبت به سیاست اقتصادی دولت صفویه جلب نمود و بیشتر شاهان صفوی را از حمایت مردمی برخوردار کرده بود.
توسعه فرهنگی، گسترش مراکز علمی و حمایت همه جانبه از علما و مؤلفان، از برجسته ترین امتیازات دوران صفویه است و ابتکار بهره گیری از هنر و صنعت و معماری در خدمت فرهنگ و معارف اسلامی از خصوصیات دیگر این دوره است.
ایجاد تحول در سیستم سیاسی و اداری حکومت و وجود زمینه برای ایفای نقش بیشتری، برای علما در امور سیاسی، قضایی، فرهنگی از دیگر خصوصیات این دوره است.[3] بازگرداندن استقلال و هویت های شیعی و رهایی از بیگانه پرستی و حمایت کامل از موجودیت دین، موجب می گردید که علمای شیعه بر مشروعیت قدرت سیاسی پاشاهان صفویه صحه بگذارند.[4] پس از «صفویه»، «افشاریه» و«زندیه» روی کار آمدند. آنها نیز در تقویت تشیع کوشیدند. نادرشاه افشار در جهت تقریب بین شیعه و اهل سنت گام هایی برداشت، و نظریات ویژه ای را در این زمینه مطرح نمود.[5] با پیروزی«کریم خان زند» در سال (1164 هـ ) مایه های مذهبی و مردمی رو به افزایش نهاد و روحانیون از حکومت «کریم خان» حمایت کردند. هجوم استعمار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی غرب به جهان اسلام در بیداری مشرق زمین نقش آگاه کننده داشت و به نهضت های اسلامی سرعت و عمق بیشتری بخشد، استبداد داخلی نیز در کشورهای اسلامی نقش قابل توجهی در ملموس تر شدن دردها و رو آمدن مشکلات و مردمی شدن مبارزات داشت.
با پیوندی که بین نهضت های اسلامی در سراسر جهان اسلام در یک قرن اخیر وجود دارد،[6] سرانجام همه آنها به یک حرکت انقلابی در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری تبدیل شده، و مناطق وسیعی از جهان اسلام، زیر پوشش این موج عظیم بیداری و مبارزه قرار گرفت، و کشورهائی چون«مصر»، «سوریه»، «لبنان»، «عراق»، «ترکیه»، «افغانستان»، «پاکستان»، «الجزایر»، «تونس»، «مراکش»، «حجاز»، «اندونزی»، «هندوستان» و «ایران» را در بر گرفت و مفهوم جدیدی از اندیشه های سیاسی و مبانی عدالت اجتماعی اسلام را به دنبال چند قرن رکود و ستم و تسلیم، مطرح نمود.[7] در اکثر کشورهای اسلامی خصلت تاریخی ـ مردمی بودن روحانیت ـ رسالت رهبری حرکت ها و جنبش ها را در یکصد سال اخیر بر دوش رهبران دینی نهاد و نهضت اسلامی امام خمینی، اوج کلیه جنبش های اسلامی تاریخ اسلام و تشیع به شمار می رود و همه آرمان های انقلابی نهضت های اسلامی در سراسر جهان در این نهضت تبلور یافت.
با نگاهی سریع و مروری اجمالی بر«وصیت نامه سیاسی، الهی» قائد اعظم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، یعنی امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ و قانون اساسی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و تاریخ پر فروغ این انقلاب تا تشکیل دولت و رهایی از توطئه های پی در پی،‌این تبلور را به خوبی می توانیم از نزدیک لمس نمائیم.[8] [1] . همان: ص 227، به نقل از: اسناد و نامه های تاریخی و اجتماعی دوران صفوی، ثابتیان، ص 231؛ تاریخ ایران، ترجمه کریم کشاورز: 511.
[2] . ر.ک: به تاریخ ایران، ترجمه کریم کشاورز: 522.
[3] . ر.ک: «علامه مجلسی»، «حسن طارمی»، «انتشارات طرح نو»، حجه الاسلام طارمی که به تازگی قائم مقامی آقای دکتر حداد عادل در دانشنامه ایران و اسلام را پذیرفته است در کتاب «علامه مجلسی» با استفاده از ابزار علمی روز، به تبیین علت و چرایی همکاری امثال علامه مجلسی و شیخ بهائی، با حکومت صفویان پرداخته و نقش این بزرگان و علمای تشیع را در قوام فرهنگی این سلسله بازشناسانده است. نویسنده، در این کتاب با استناد به آمار و کتب تاریخ، اشتباهات دکتر شریعتی و مستشرق خائن به آرمان اسلام و تشیع؛ یعنی «ادوار براون» را پاسخ داده است، بدون آن که به جنجال آفرینی های مرسوم و شایع روی آورده باشد.
[4] . ر.ک: همان.
[5] . ر.ک: «نادرشاه و مسأله تقریب» (مقاله)، «رسول جعفریان»، «کیهان اندیشه»، شماره 62 (مهر و آبان 1374).
[6] . این پیوند را بسیاری از مورخان به«سید جمال الدین اسدآبادی» نسبت داده،‌ هر چند که غیر از او از دانشمندان بزرگوار شیعه مواضع بسیار ارزنده ای در این زمینه داشته اند. ر.ک: انقلاب اسلامی و ریشه های آن، ص 238 ـ 243.
[7] . انقلاب اسلامی و ریشه های آن، ص 241.
[8] . ر.ک: وصیت نامه سیاسی، الهی، امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ .
سید مسعود پورسیدآقایی- تاریخ عصر غیت، ص22