اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‌ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ

پیام جهان هستى‌
یکى از اذکار مهمى که انسان را به خدا نزدیک مى‌کند و در مسیر حق ثابت‌قدم نگاه مى‌دارد، صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله و آل اوست.
درود و صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله موجب علوّ درجات و ثواب براى فرستندگان آن خواهد بود و دیگر این ‌که فرستادن صلوات سبب مى‌شود نام و یاد پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله براى همیشه زنده و جاوید بماند. به همین دلیل آفریدگار عالم هستى و تمام فرشتگانى که تدبیر این جهان به فرمان حضرت حق بر عهده آن‌ها گذارده شده است، بر او درود مى‌فرستند. اکنون که چنین است تمام انسان‌ها باید با این پیام جهان هستى هماهنگ شوند و بر او درود بفرستند:
«اِنَّ اللهَ وَ ملائکَتَهُ یُصَلُّونَ على النّبىَّ یا ایّها الّذین آمنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلَّمُوا تسلیماً» (1)؛ خدا و فرشتگان بر پیامبر درود مى‌فرستند؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملاً تسلیم (فرمان او) باشید.»
درباره کیفیت صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله، در روایات بى‌شمارى که از طرق اهل سنت و اهل‌بیت ‌علیهم‌السلام رسیده، صریحاً آمده است که «آل محمد» را به هنگام صلوات بر «محمد» باید افزود در غیر این صورت صلوات ابتر و ناتمام خواهد بود. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: بر من درود ناقص نفرستید. گفتند: اى رسول خدا! درود ناقص چیست؟ حضرت فرمودند: این که بگویید: اللّهُمَّ صَلّ على محمّدٍ.
بلکه بگویید: اللّهُمَّ صَلّ على محمّدٍ وَ آلِ محمّدٍ.
پیامبر صلى الله علیه و آله، گوهر گران‌قدر در عالم آفرینش است و اگر به لطف الهى در دسترس انسان‌ها قرار گرفته، نباید ارزانش بشمارند و ارج و مقام او را در پیشگاه پروردگار و نزد فرشتگان فراموش کنند. او انسانى است که از میان انسان‌ها برخاسته، ولى نه یک انسان عادى، بلکه انسانى که یک جهان در وجودش خلاصه شده است.(2)
ابوحمزه ثمالى از یکى از یاران پیامبرصلى الله علیه و آله به نام “کعب ابن عجوه” چنین نقل مى‌کند:
هنگامى که آیه 56 سوره احزاب نازل شد، عرض کردیم “یا رسول الله! سلام بر تو را مى‌دانیم، ولى صلوات بر تو چگونه است؟” فرمود، بگویید:
«خدایا! صلوات و برکات خود را بر محمد علیه السلام و آل محمد علیهم السلام قرار بده همچنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم(علیه السلام) قرار دادى. همانا تو ستوده و بخشنده‌اى و بر محمد صلى الله علیه و آله و آل محمد علیهم السلام برکت ببخش چنان که بر ابراهیم‌ علیه السلام و آل ابراهیم بخشیدى که تو ستوده و بزرگوارى.» (3)
رسول خدا فرمودند: «اِنَّ اولىَ النّاسَ بى‌ یَوْمَ القیامهِ أَکْثَرُهُمْ عَلىَّ صَلاهً»؛ سزاوارترین مردم در روز قیامت به من آن کسى است که بیشتر بر من درود فرستد.»
رسول خدا (صلی الله علیه واله) فرموند: هر کس در کتابی یا نوشته ای بر من صلوات بنویسد ، تا زمانی که نام من در کتاب هست فرشتگان پیوسته برای او از درگاه حق طلب آمرزش می کنند (داستانهای صلوات – ص8 – سفینه البحار – ج 2 – ص 50)

کیفیت صلوات‌
درباره کیفیت صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله، در روایات بى‌شمارى که از طرق اهل سنت و اهل‌بیت ‌علیهم‌السلام رسیده، صریحاً آمده است که «آل محمد» را به هنگام صلوات بر «محمد» باید افزود در غیر این صورت صلوات ابتر و ناتمام خواهد بود. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: بر من درود ناقص نفرستید. گفتند: اى رسول خدا! درود ناقص چیست؟ حضرت فرمودند: این که بگویید: اللّهُمَّ صَلّ على محمّدٍ.
بلکه بگویید: اللّهُمَّ صَلَّ على محمّدٍ وَ آلِ محمّدٍ.(4)
امام صادق ‌علیه السلام نقل مى‌کند که روزى رسول خدا صلى الله علیه و آله از امیرالمؤمنین ‌علیه السلام پرسیدند: آیا نمى‌خواهى مژده‌اى به تو بدهم؟ آن حضرت جواب داد: چرا، پدر و مادرم فداى تو که همیشه مژده ‌دهنده به همه خیرها هستى. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: چند لحظه پیش جبرئیل ‌علیه السلام چیز عجیبى به من گفت: امیرالمؤمنین‌ علیه السلام پرسید: چه گفت: اى رسول خدا!، پیامبر صلى الله علیه و آله جواب دادند: جبرئیل ‌علیه‌السلام به من گفت: اگر شخصى بر من صلوات بفرستد و پس از آن بر اهل‌بیت من نیز صلوات فرستد، درهاى آسمان براى او گشوده شده و فرشتگان هفتاد صلوات براى او مى‌فرستند و این عمل باعث ریختن گناهان مى‌شود. آنگاه همانگونه که برگ از درخت مى‌ریزد، گناهان نیز از او مى‌ریزند و خداوند متعال مى‌فرماید: خواسته تو را اجابت نمودم و کامروا و سعادتمند هستى. آنگاه خطاب به فرشتگان مى‌فرماید: فرشتگانم! شما هفتاد صلوات بر او مى‌فرستید و من هفتصد صلوات. پیامبر اضافه کرد: اما هنگامى که بر من صلوات مى‌فرستد، پس از آن بر اهل‌بیتم صلوات نفرستد، بین آن صلوات و آسمان، هفتاد حجاب است و خداى بزرگ مى‌فرماید:
خواسته تو را نپذیرفتم و سعادتمند و کامروا نگشتى. فرشتگانم! دعاى او را بالا نبرید مگر زمانى که عترت پیامبر صلى الله علیه و آله را به صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله ملحق سازد و همچنان این دعا بالا نمى‌رود تا زمانى که عترت من در صلوات به من ملحق شوند.(5)
همچنین در روایات سخت تأکید شده است که در هر روز جمعه بر محمد و اهل‌بیت او هزار مرتبه صلوات بفرستید و در روزهاى دیگر صد مرتبه و نیز امام محمد باقرعلیه السلام فرمود: هیچ عبادتى در روز جمعه نزد من محبوب‌تر از صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام نیست.
در «صحیح مسلم» که دومین منبع حدیث معروف برادران اهل سنت است از «ابى مسعود انصارى» نقل شده که پیامبر (صلی الله علیه واله) نزد ما آمد و ما در مجلس «سعد بن عباده» بودیم، «بشیر» فرزند «سعد» عرض کرد: «اى رسول خدا، خداوند به ما دستور داده بر تو صلوات بفرستیم، چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر (صلی الله علیه واله) نخست سکوت کرد، سپس فرمود بگوئید: الهم صل على محمد وعلى آل محمد کما صلیت على آل ابراهیم، بارک على محمد و على آل محمد کما بارکت على آل ابراهیم فى العالمین انک حمید مجید.(صحیح مسلم، ج 1، ص 305)
« بیهقى» نیز در کتاب معروف «سنن» روایات متعددى در این زمینه نقل کرده که بعضى از آنها وظیفه مسلمانان را در موفع نماز، و هنگام تشهد روشن مى‌سازد، از جمله در حدیثى از «ابى مسعود عقبّه بن عمرو» نقل مى‌کند که مردى آمد و خدمت پیامبر (صلی الله علیه واله) نشست، و مانیز نزد او بودیم، عرض کرد، اى رسول خدا! کیفیت سلام بر تو را مى‌دانیم ولى هنگامى که نماز مى‌خوانیم چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر (صلی الله علیه واله) سکوت کرد تا آنجا که ما فکر کردیم اى کاش این مرد چنین سؤال را نمى‌کرد سپس فرمود: اذا انتم صلیتم علىّ فقولوا للهم صل على محمد النبى الامى و على آل محمد، کما صلیت على ابراهیم وعلى آل ابراهیم و بارک على محمد النبى الامى و على آل محمد کما بارکت على ابراهیم و على آل ابرهیم انک حمید مجید. سپس از ابو عبدالله شافعى نقل مى‌کندکه این حدیث صحیحى است که درباره صلوات فرستادن بر پیغمبر (صلی الله علیه واله) در نمازها سخن مى‌گوید.( سنن بیهقى، ج 2، ص 146)
سمهودى در الاشراف على فضل الاشراف از ابن مسعود انصارى نقل مى‌کند که رسول خد (ص) فرمود: من صلى صلاه لم یصل فیها علىّ و على اهل بیتى لم تقبل: «کسى که نمازى بخواند که در آن بر من و بر اهلبیتم صلوات نفرستد نمازش قبول نیست».(سمهودى در الاشراف، ص 28)
ظاهرا امام شافعى در آن شعر معروفش ناظر به همین روایت است که مى‌گوید:
یا اهل بیت رسول الله حبّکم فرض من الله فى القرآن انزله
کفاکم من عظیم القدر انکم من لم یصل علیکم لاصلاه له
«اى اهل بیت رسول الله محبت شما ،از سوى خداوند در قرآن واجب شده است ، در عظمت مقام شما همین بس است که هر کس بر شما صلوات نفرستد نمازش باطل است.(درکتاب الغدیر انتساب این اشعار را به امام شافعى از «شرح المواهب زرقانى» ج 7، ص 7و جمعى دیگر آورده است).
اسحاق بن فروغ از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند: اى اسحاق بن فروخ ! هر که ده بار بر محمد و آل محمد صلوات فرستد، خدا و فرشته ها صدبار بر او صلوات بفرستد و هر که صدبار بر محمد و آل محمد صلوات فرستد، خدا و فرشته ها هزاربار بر او صلوات فرستند، آیا نشنیده اى گفته خداى عزوجل را (سوره احزاب ، آیه ، 43): اوست آن خداوندى که رحمت مى فرستند بر شما و هم فرشته ایى که رحمت مى خواهند براى شما تا بیرون آورند شماها را از تاریکى ها و تیرگى ها به سوى روشنى و خدا درباره مؤ منان مهربان است…(اصول کافى ، ج 6، ص 78)

زمان و مکان صلوات‌
صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله محدودیت زمانى و مکانى ندارد اما در احادیث و روایات تأکید شده است که مناسب‌ترین زمان براى درود و صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله روز جمعه و شب جمعه است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
«اذا کانَ یَوْمُ الجُمُعَهِ وَ لَیْلَهُ الجُمُعَهِ فَاَکْثِروُا الصَّلاهَ عَلىَّ»(6)؛ چون روز جمعه و شب جمعه شود، بسیار بر من صلوات و درود بفرستید.
همچنین در روایات سخت تأکید شده است که در هر روز جمعه بر محمد و اهل‌بیت او هزار مرتبه صلوات بفرستید و در روزهاى دیگر صد مرتبه(7) و نیز امام محمد باقرعلیه السلام فرمود:
«ما مِنْ شَى‌ءٍ یُعْبَدُ اللهُ بِهِ یَوْمَ الجُمُعَهِ اَحَبُّ اِلىَّ مِنَ الصّلاهِ عَلى‌ مُحمّدٍ وَ آلِ محمّدٍ»(8)؛ هیچ عبادتى در روز جمعه نزد من محبوب‌تر از صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام نیست.
همچنین در احادیث و روایات تأکید شده است که در تمام مکان‌ها (جز موارد محدود) زبان مى‌تواند به ذکر صلوات مشغول باشد. باز پیامبر صلى الله علیه و آله در این زمینه فرموده‌اند:
«حیثُما کُنْتُمْ فَصَلُّوا عَلىَّ فَاِنَّ صلاتَکُمْ تَبْلُغُنى»(9)؛ هر کجا باشید بر من صلوات بفرستید؛ زیرا صلوات شما در هر مکانى به من مى‌رسد.
مهم‌ترین زمان‌ها و مکان‌هایى که به فرستادن صلوات در آنها تأکیده شده به شرح زیر است:
1. در هر مکانى که نام پیامبر صلى الله علیه و آله ذکر شود.
2. در ابتداى هر کلامى که داراى قدر و ارزش است؛ مثل خطبه‌ها، سخنرانى‌ها و… که بهتر است با صلوات آغاز شود.
3. در ابتدا و انتهاى وضو.
4. هنگام ورود یا عبور از کنار مسجد.
5. در تعقیب نمازها، مخصوصاً نمازهاى صبح و مغرب.
6. قبل و بعد از دعا.
7. در خطبه‌هاى نماز جمعه، عیدین و روز عید غدیر.
8. در هر شبانه‌روز.
9. در ماه مبارک رجب، مخصوصاً روز عید مبعث.
10. در ماه‌هاى شعبان و رمضان.
11. هنگام بوییدن گل و ریحان.
12. بعد از عطسه کردن خود یا دیگرى.
13. هنگام ذکر و به یادآوردن نام خداوند.
14. هنگام اراده سفر.
15. هنگام سوارشدن بر مرکب.
16. هنگام طى مسیرى که به صورت سرازیرى است.
17. بعد از گفتن «اللّهم لبیک» در احرام حج.
18. هنگام داخل ‌شدن در مسجدالحرام.
19. هنگام استلام حجر اسماعیل.
20. هنگام انجام طواف و سعى بین صفا و مروه.
21. هنگام وداع در میان رکن و باب در روز عرفه.
22. هنگام وقوف در مشعر.
23. هنگام ذکر و به یادآوردن نام خداوند متعال.
24. هنگام ذبح قربانى و بریدن سر حیوانات.
25. هنگام طى مسافت راه مدینه.
26. هنگام مشاهده مدینه منوّره و حرم رسول خدا صلى الله علیه و آله.
27. هنگام توجه به قبر مقدس رسول خدا در بین قبر و منبر.
28. در ابتداى درس حدیث.
29. در ابتداى موعظه، هدایت و راهنمایى دیگران.
30. هنگام برخاستن از مجلس.
31. هنگام مصافحه با برادر مسلمان.

پى نوشتها:

1- احزاب، 56.
2- تفسیر نمونه، ج‌17، ص ‌418.
3- آثارالصادقین، آیت‌الله احسان‌بخش، ج‌11، ص‌210.
4- نقل روایت از مرحوم فیض‌الإسلام در ترجمه صحیفه سجادیه.
5- ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ص‌377.
6- آثارالصادقین، ج‌11، ص‌211.
7- اصول کافى، کلینى، ج‌3، ص‌416.
8- همان، ص‌213.
9- کنزالعمال، ج‌1، ص ‌489.
مکتب اسلام، شماره 6، 1382.