نویسنده: سید محمد مهدی موسوی

آزادی بیان و عقیده از نگاه پیامبر اعظم (ص)
آزادی در لغت به معنای رهایی ، خلاصی ، قدرت عمل ، انتخاب ، خلاف بندگی و اسارت و اجبار است.
در لغت نامه دهخدا آمده است : « آزادی : عتق ، حریت ، اختیار ، خلاف بندگی و رقیت و عبودیت و اسارت ، قدرت عمل و ترک عمل ، قدرت انتخاب ، رهایی و خلاص است. (1)
در زبان عربی معادل واژه آزادی ،« اختیار »، « حریت » و « عتق » آمده است . هر چند در زمان های گذشته به دلیل شیوع بردگی، حریت و عتق در مقابل بردگی به کار می رفت . (2)

آزادی عقیده و بیان در سیره نبوی
در یک تقسیم بندی کلی می توان آزادی را به دو بخش آزادی های فردی و آزادی های اجتماعی تقسیم نمود. ما در این مقاله قصد نداریم به کلیه شئون و بخش های مختلف مفهوم آزادی بپردازیم چه آن که پرداخت کامل به آنها نه در این مقال می گنجد و نه حوصله بحث اقتضای آن را دارد. در این مقاله سعی شده بیشتر به آزادی بیان و عقیده از منظر سیره نبوی توجه شود .

آزادی عقیده
مقصود از آزادی عقیده ، آزادی انسان در انتخاب ایده و نظری از میان نظرات و آرای مختلف در مقولات گوناگون است.
در قرآن کریم در خصوص نفی اکراه و اجبار در دین آمده است : « لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی » (3)
البته در جاهای دیگر از این کتاب آسمانی نیز آیاتی از این قبیل به چشم می خورد همچون آیه 125 سوره ی مبارکه ی نحل که خداوند خطاب به پیامبرش چنین می فرماید : « بخوان به سوی راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو و در ستیز با ایشان با آن چه نیکوتر است با آنها رفتار کن . »
نگاهی به سیره عملی رسول اکرم (ص) در مواجهه با مخالفان ، اصل آزادی انتخاب دین و عدم توسل به زور و اکراه در پذیرش دین را به ما نشان می دهد. پیامبر به تبعیت از آیات الهی، بنیان جنگ های خویش را بر دفاع از کیان اسلام پی ریزی می کرد و جنگ با کفار به منظور دفع توطئه های آنان علیه اسلام بود. شاهد این ادعا هم ، آزاد گذاشتن مشرکان مکه در جریان فتح آن است.
مورخان تاریخ به خوبی بر این نکته تصدیق می کنند که پیامبر (ص) چه در خصوص دعوت مردم به اسلام و چه در زمان حکومت اسلامی به عقیده و تفکر مردم احترام فراوان می گذاشت . به همین جهت است که توانست در صدر اسلام ، چنین یاران صدیق و وفاداری را پرورش دهد و بخش اعظمی از جهان آن روز را به اسلام به عنوان آیین آزادی و برابری انسانیت دعوت نماید.

آزادی بیان
شکی نیست که دین مبین اسلام در خصوص آزادی بیان نه در گذشته، بلکه در امروز و آینده بشریت نمونه و یکتا خواهد بود. اصولا در آیینی که می خواهد فراگیر و جاودانه باشد اصل توجه به آزادی و کرامت انسانی جزء اصول خدشه ناپذیر آن است. تنها با نگاهی گذرا در سیره عملی رسول خدا (ص) به خوبی به این نکته پی می بریم که آن حضرت به اصحاب خود و حتی مخالفان، آزادی بیان می داد. در مسایل حکومتی و اجتماعی همچون جنگ، خود از اصحابش می خواست آزادانه مواضع خود را اظهار کنند و انتقاد کنند. ایشان با آنان مشاوره می کرد و در مواردی حتی رای شورا را به رای خویش ترجیح می داد که نمونه آن در قضیه جنگ احد رخ داد. (4)
حضرت محمد مصطفی (ص) در مواجهه با غیر مسلمانان آنان را به گفتگو در مسایل عقیدتی و اظهار نظر آزادانه فرا می خواند . منافقان را حتی درکشور اسلامی آزاد می گذاشت مادامی که در مسیر فتنه و آشوب برنیامده باشند.
در زمان رسول الله (ص) جالب است که بدانیم اهل کتاب به عنوان شهروند کشور اسلامی ، مواضع و عقاید خود را حفظ کرده و گاهی به گفتگو و مجادله با پیامبر (ص) می پرداختند .

بیانی از استاد مطهری (ره)
استاد شهید مرتضی مطهری، پیرامون آزادی بیان از دیدگاه پیامبر و ظرفیت شنیدن انتقاد آن بزرگوار بیان جالبی دارند :
« پیامبر (ص) گاهی با اعتراضات برخی یاران مواجه می شد اما بدون آن که درشتی کند، نظرشان را به آنچه خود تصمیم گرفته بود جلب و موافقت می کرد. ایشان به شدت از شنیدن مداحی و چاپلوسی بیزار بود . می فرمود : « به چهره مداحان و چاپلوسان خاک بپاشید ! » (5)
مردمی بودن پیامبر و آزادی بیان برای مردم
از جمله مهم ترین خصایص والای پیامبر اکرم (ص) می توان به روحیه مردمداری و مردم دوستی ایشان اشاره نمود.
آنچه مردم را به آن حضرت نزدیک می کرد و به تبع آن مردم با رسول خدا (ص) احساس « خودی » می کردند ، رفتار مردمی و اخلاق متواضعانه و دور از تکلف ایشان بود. با آن که آن حضرت از لحاظ فکر ، علم ، عصمت و فضایل روحی و معنوی از مردمان در سطح بسیار بالاتری بود اما با مردم عادی از لحاظ معیشت و برخورد ، رفتار یکسانی داشت .
حضرت رسول (ص) با مردمی زیستن به همگان نشان داد که یک امیر و رهبر با تمام عظمت خود ، از مردم اجتماع است و نباید خود را تافته ای جدا بافته بداند. درباره ی آن حضرت می گویند : « یجالس الفقراء و یواکل المساکین » (6)
یعنی با تهیدستان همنشین و با بینوایان هم غذا می شد. همین اخلاق و سیره ی والای آن بزرگوار به مردم و اصحاب اجازه می داد با حفظ و رعایت شان پیامبر ، انتقاد کنند و در سایه ی آزادی بیان در توسعه عمران جامعه خویش سهیم باشند.

محدودیت های آزادی بیان از منظر نبوی
البته ناگفته نماند که رسول خدا (ص) در خصوص آزادی بیان و عقیده قایل به محدودیت هایی بود. ایشان بر اساس دستورات صریح اسلام ، آن جا که آزادی بیان منجر به فتنه ، تفرقه مسلمین و یا تحریف و بدعت در احکام دین می شد ، برای آن خط قرمز قایل بودند . همچنین در جایی که حقوق مردم و نیز مصالح اسلام و حکومت اسلامی به مخاطره می افتاد.

بازگشت به سیره نبوی ؛ راه صلاح مسلمین
آری ! پیامبر که به فرموده پروردگارش مصداق آیه « و انک لعلی خلق عظیم » (7) ( اخلاق تو عظیم است ) می باشد و از او به عنوان « اسوه ی حسنه » (8) یاد شده است ، باید هم پرچمدار آزادی حقیقی انسان ها از قیود منیت و استکبار و بردگی باشد.
حقیقت امر آن است که بشریت امروز برای رسیدن به آزادی واقعی و دستیابی به سعادت و کرامت واقعی خود ناچار از آن است که به سیره ی انبیای الهی به ویژه خاتم الانبیاء محمد مصطفی (ص) بازگردد و در این میان بر ما مسلمین رسالتی عظیم تر است. چه خوب است در سال پیامبر اعظم (ص) که به فرموده مقام معظم رهبری امروز ملت اسلام بیش از همیشه نیازمند هدایت ، بشارت و پیام و معنویت آن بزرگوار است با تاسی بر ایشان ، رسالت مسلمانی خویش را به درستی انجام دهیم .

پی نوشت :

1-لغت نامه دهخدا ، ج 1 ، ماده آزادی ، ص 77 .
2-ابن منظور ، لسان العرب ، ج 4 ، ص 266 .
3- سوره مبارکه بقره ، آیه 256 .
4-آزادی در فقه و حدود آن ، محمد حسن قدردان قراملکی ، ص 163 .
5-این فراز از سومین مجلد از مجموعه ارزشمند « مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی » استاد مطهری ، انتخاب شده است.
6-بحارالانوار ، ج 16 ، ص 228 .
7-سوره مبارکه قلم ، آیه 2 .
8-سوره ی مبارکه احزاب ، آیه 21 .
منبع: مجله آشنا خانواده