شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام

همنشینى با بدان

حدیث

عیون أخبار الرضا علیه السلام : حدّثنا علیّ بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبیداللَّه بن موسى الرویانى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :

قُلتُ لِأَبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ الرِّضا علیه السلام : یَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَدیثٍ عَن آبائِکَ علیهم السلام . فَقالَ : حَدَّثَنى أبى ، عَن جَدّى ، عَن آبائِهِ علیهم السلام ، قالَ : قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : مُجالَسَهُ الأَشرارِ تورِثُ سوءَ الظَّنِّ بِالأَخیارِ .[۱]

ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام: به امام جواد علیه السلام گفتم : اى فرزند پیامبر خدا! از پدرانت برایم حدیثى بیان فرما .
فرمود : «پدرم، از جدّم، از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود : همنشینى با بدان، موجب بدبینى به نیکان است» .

حدیث

مسائل علیّ بن جعفر : حدّثنى محمّد بن موسى بن المتوکّل ، قال : حدّثنا علیّ بن الحسین السعدآبادى ، عن أحمد بن أبى عبد اللَّه البرقى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :

حَدَّثَنى عَلِیُّ بنُ جَعفَرٍ ، عَن أخیهِ موسى‌ بنِ جَعفَرٍ ، عَن أبیهِ علیهما السلام ، قالَ : قالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام : لَیسَ لَکَ أن تَقعُدَ مَعَ مَن شِئتَ ؛ لِأَنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وتَعالى‌ یَقولُ : ( وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِى ءَایَتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى‌ یَخُوضُواْ فِى حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَنُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى‌ مَعَ الْقَوْمِ الظَّلِمِینَ )[۲] .[۳]

ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به سند خود – : امام زین العابدین علیه السلام فرمود : «جایز نیست با هرکسى همنشینى کنى ؛ زیرا خداوند – تبارک و تعالى – مى‌فرماید : (هر گاه دیدى کسانى در آیات ما [غرض‌ورزانه ]فرو مى‌روند ، از آنها دورى کن تا در سخنى غیر از آن فرو روند، و اگر شیطان، تو را به فراموشى انداخت، پس از یادآورى، دیگر با گروه ستمکار، همنشینى نکن) » .

شرح‌

در این حدیث، همنشینى با افراد شرور و زشتکار ، به دلیل آن که موجب بدگمانى به نیکان مى‌گردد ، نکوهیده شمرده شده است . براى تبیین این حکمت ، نکات ذیل ، قابل توجّه اند:

۱ . این حکمت ، ریشه در آیه دوازده از سوره حجرات دارد که دورى از بسیارى از گمان‌ها را لازم مى‌داند ؛ زیرا برخى از گمان‌ها گناه اند .[۴] یکى از گمان‌هاى گناه ، بدگمانى به نیکان است . با توجّه به این که بدگمانى معمولاً در اختیار انسان نیست ، نهى از بدگمانى به معناى پرهیز از مقدّمات آن و یا ترتیب اثر ندادن بر آن است . بنا بر این، حدیث یاد شده، در واقع، یکى از مقدّمات اختیارىِ «بدگمانى به نیکان» را تبیین مى‌نماید که اگر کسى بخواهد جلوى این کار را بگیرد، باید با بَدان و اشرار ، همنشین نگردد .

در حدیثى از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود :

مَن أساءَ بِأخیهِ الظَّنَّ فَقَد أساءَ بِرَبِّهِ ، إنَّ اللَّهَ تَعالى یَقولُ : (اِجْتَنِبُوا کَثِیرَاً مِنَ الظَّنِّ) [۵] .[۶]کسى که به برادر [دینى ]خود گمان بد برد ، نسبت به پروردگار خود بدى کرده است ؛ زیرا خداوندعزّ وجلّ مى‌فرماید : (از بسیارى از گمان‌ها بپرهیزید) .

۲ . در حکمت یاد شده ، توضیحى در باره زیان‌هاى بدگمانى به نیکان ، ارائه نگردیده که اشاره به این نکته است که زیان‌هاى این خصلت براى زندگى فردى و اجتماعى انسان ، بدیهى است .

۳ . یکى از زیان‌هاى بدگمانى، این است که شخص بدگمان، در زندگى خود، تنها خواهد ماند و براى خود، دوست و همنشینى، باقى نخواهد گذاشت؛ زیرا وقتى کسى نسبت به نیکان، سوء ظن داشته باشد ، نسبت به افراد بد ، به طریق اولى، بدگمان خواهد بود . از این رو ، در حدیثى از امام على علیه السلام آمده است :

مَن غَلَبَ عَلَیهِ سُوءُ الظَّنِّ لَم یَترُک بَینَهُ وَ بَینَ خَلیلٍ صُلحَاً .[۷]

هر که بدگمانى بر او چیره شود ، جاى آشتى با هیچ دوستى، براى او باقى نمى‌ماند .

از این رو ، بدگمان ، از همه کس گریزان است . در حدیثى دیگر از ایشان آمده است:

أسوَأُ النَّاسِ حالاً مَن لَم یَثِقْ بَأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ، وَ لَم یَثِقْ بهِ أحَدٌ لِسُوءِ فِعلِهِ .[۸]

آن کسى حال و روزش از همه بدتر است که به سبب بدگمانى‌اش، به کسى اعتماد ندارد و به سبب بدکردارى‌اش، هیچ کس به او اعتماد نمى‌کند .

[۱] عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج ۲ ص ۵۳ ح ۲۰۴ ، بحار الأنوار : ج ۷۱ ص ۱۹۱ ح ۴ . نیز ، ر . ک : همین کتاب : ح ۹۳ .

[۲] انعام : آیه ۶۸ .

[۳] مسائل علىّ بن جعفر : ص ۳۴۳ – ۳۴۴ ح ۸۴۷ ، بحار الأنوار : ج ۲ ص ۱۱۶ ح ۱۳ .

[۴] (یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِ‌ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِ‌ إِثْمٌ ؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید! از بسیارى از گمان‌ها بپرهیزید ؛ چرا که برخى از گمان‌ها گناه اند) .

[۵] حجرات : آیه ۱۲ .

[۶] کنز العمّال : ح ۷۵۸۷ .

[۷] غرر الحکم : ح ۸۹۵۰ .

[۸] کنز الفوائد : ج ۲ ص ۱۸۲ .