نویسنده:محمد فولادی *

وظایف و مسئولیت های اخلاقی رسانه ها

رسانه های سمعی، بصری و مکتوب رسالت ها و وظایف گوناگونی بر عهده دارند. برخی از وظایف مهم اخلاقی رسانه ها بویژه رسانه های دینی عبارتند از:
1.احترام به استقلال و حاکمیت ملی، نظم و امنیت عمومی، همچنین آسایش، سلامت و آرامش روانی جامعه و دفاع از منافع عمومی و مصالح همگانی و حراست از نهادهای قانونی و حکومت مردمی، از جمله وظایف اجتماعی و اخلاقی مهم اصحاب رسانه ها به شمار می رود.
2.رسانه ها باید همواره به اصول دینی، اخلاقی و معتقدات مذهبی، آداب، سنن قومی و ملی، اصول و مبانی اخلاقی دینی، ملی و عفت عمومی احترام گذارند و از هر گونه گرایش و تبعیض جنسیتی، نژادی، عقیدتی، قومی و تبلیغ خصومت آمیز در این زمینه، همچنین تشویق و تحریک نزاع های قومی و قبیله ای و جنگ تجاوزکارانه و توسعه طلبانه نسبت به کشورهای دیگر خودداری کنند.
3.رسالت رسانه ها پاسداشت ارزش های ملی و دینی، از جمله حقوق شهروندی، آزادی های بنیادین، حق توسعه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و پشتیبانی از جنبش های آزادی بخش و همچنین احترام به زبان ها و فرهنگ های و …گوناگون است.
4.احترام به حیثیت شخصی وحریمخصوصی افراد، خودداری از توهین، تهمت و افترا نسبت به اشخاص، حمایت خاص از حقوق زنان، کودکان، نوجوانان و کمک به سالمندان، بیماران و نیازمندان از وظایف مهم اصحاب رسانه ها محسوب می شود.
5.رسانه ها موظفند ضمن دفاع از آزادی انتشار خبر، تفسیر و انتقاد سازنده، اسرار حرفه ای خود را حفظ و از افشای اطلاعات، اخبار، تصاویر، گزارش ها و …که به صورت محرمانه به دست می آورند، جز در مواردی که با حکم دادگاه مشخص می شوند، خودداری نماید.
6.اصحاب رسانه ها، برای کسب آگاهی در مورد وقایع و مسائل اجتماعی و تشریح، تحلیل، نقد و تفسیر آزادانه آنها، بر مبنای حق همگان برای شناخت حقایق، باید به واقعیت های عینی توجه کنند و اطلاعات صحیح، دقیق و تفسیرهای منطقی و منصفانه در اختیار مخاطبان خود قرار دهند.
7.در کاررسانه های تولیدات رسانه ای، بویژه خبر باید به منزله یک خدمت اجتماعی و نه یک کالای تجاری نگریسته شود. از این رو، اصحاب رسانه ها در انجام وظایف حرفه ای خویش نه تنها در برابر صاحبان و مدیران رسانه ها، بلکه در برابر مخاطبان، منافع و مصالح عمومی جامعه مسئولیت دارند. این مسئولیت اجتماعی ایجاب می کند که در شرایط و اوضاع و احوال گوناگون، همواره بر اساس وجدان اخلاقی خاص خود عمل نماید.
8.اصحاب رسانه ها باید به صحت عمل حرفه ای خویش توجه ویژه داشته باشند و تنها اخبار و اطلاعاتی را که منشأ و منبع آنها مشخص است، منتشر کند. در صورت لزوم، با احتیاط نسبت به صحت آنها برخورد شود، و از پخش اخبار غیرموثق، ترویج شایعات، و …پرهیز نمایند.
9.سرقت ادبی، مخدوش ساختن متن ها، اسناد و حذف اطلاعات اساسی مربوط به رویدادها، باید در کار رسانه ای همواره مذموم و رفتاری نابهنجار تلقی شود. برای بدست آوردن اخبار، اسناد و عکس ها و …، نباید از شیوه های نادرست و غیر قانونی و غیراخلاقی استفاده شود. پایبندی به اصول اخلاقی، بویژه در این خصوص ضروری است.
10.وجدان اخلاقی و شرافت حرفه ای رسانه ای ایجاب می کند که از پذیرش هر گونه پاداش مادی و غیر قانونی و حتی توصیه برای پشیبرد مقاصدِ خصوصیِ مغایر با منافع و مصالح عمومی خودداری شود.
11.اصحاب رسانه ها موظفند شغل رسانه ای خود را با کار تجاری وبازرگانی یا فعالیت سیاسی، به هم نیامیزند و از آگهی دهندگان و یا مخاطبان، هیچ دستور و پاداش مستقیم یا غیر مستقیمی دریافت نکنند.
12.آزادی و استقلال حرفه رسانه ای و حافظ منافع عمومی بودن ایجاب می کند که از قبول هر گونه فشار و تهدید برای انتشار یا عدم انتشار مطالب، خبر، گزارش و یا تغییر محتویات آنها خودداری نماید و همواره از خط مشی عمومی، منافع عمومی و اصول شرافت حرفه ای خویش تبعیت نماید.
13.اصحاب رسانه ها باید برای کمک به برخورداری همگان از اخبار و اطلاعات صحیح و مؤثر، هر مطلب منتشر شده ای را که نادرستی آن روشن است، تصحیح کند و به حق پاسخگویی مخاطبان و افراد ذی نفع، در مورد مندرجات و محتویات رسانه ها احترام بگذارند.

نتیجه گیری

این مقاله در بررسی رابطه و نقش اخلاق در رسانه و تعامل میان آن دو و در پاسخ به این سؤال که آیا می توان رسانه اخلاقی داشت و اخلاق را در رسانه نهادینه ساخت؟ به این پاسخ رهنمون شدیم که همان گون که می توان با ترویج امور ضد اخلاقی و خلاف عفت عمومی، و خلاف ارزش ها، باورها و هنجارهای ملی و دینی ــ آن گونه که امروز در رسانه های غربی شاهد هستیم ــ رسانه غیر اخلاقی و ضد اخلاقی داشت، می توان رسانه اخلاقی و پایبند به امور اخلاقی داشت. بدین سان، هم می توان رسانه اخلاقی داشت و هم اخلاق رسانه ای، افرادی که اخلاقیات و امور مربوط به اخلاق خود را صرفاً از طریق رسانه ها دریافت کنند، این اخلاق را «اخلاق رسانه ای» گویند. همچنان که افرادی که «دین» خود را از طریق رسانه ها دریافت می کنند، به آن «دین رسانه ای» گویند. همچنین رسانه ای که پایبند به امور اخلاقی باشد، «رسانه اخلاقی» خواهد بود. البته آشنایی اصحاب رسانه ها با آداب و رسوم، فرهنگ و اخلاق ملی و دینی برای نهادینه ساختن اخلاق در رسانه امری ضروری است. این امر باید از طریق سازوکارهای خاص رسانه ای، حرفه ای، و به صورت کاملاً جذاب و مخاطب پسند صورت گیرد تا مخاطبان با اخلاق و معیارهای اخلاقی یک جامعه دینی آشنا شوند. این مهم در گرو رفع موانع اخلاقی سازی رسانه است.
از سوی دیگر، اگرچه بین اخلاق و رسانه، تعاند و تضاد وجود ندارد و می توانند آن دو تعامل صحیح داشته باشند، اما این بدان معنا نیست که رسانه های مدرن توانایی کامل دارند که در تمام حوزه های اخلاق وارد شده و رسانه اخلاقی که صددرصد اخلاقی باشد، همچنین اخلاق رسانه ای که بتوان آن را کاملاً با اصول و معیارهای اخلاق ناب اسلامی یکی دانست، بسیار دشوار و دور از دسترس خواهد بود. البته، می توان بسیاری از اصول اخلاقی را با زبان رسانه در جامعه نهادینه ساخت، اما نادیده انگاشتن ذوق و پسند مخاطبان، و ارائه برنامه های خام و غیر حرفه ای اخلاقی، آسیب جدی به رسانه دینی و اخلاقی وارد ساخته، مخاطبان را جذب رسانه های غیر دینی و سکولار خواهد نمود.

پی نوشت ها :

*عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی(قدس سره).

منابع:
ابن مسکویه، احمد ابن محمد، تهذیب الاخلاق، تهران، اساطیر، 1381
ابن منظور، لسان العرب، بیروت دارالفکر، بی تا، داراحیاء التراث العربی، ج 4
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، مبادی اخلاق در قرآن، قم، اسراء، 1374
چگینی، سهیلا، «راهکارهای تبلیغاتی سیاسی در انتخابات»، رسانه، سال نوزدهم، ش 4، شماره مسلسل 76، زمستان 87
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، نرم افزار، ذیل واژه
دیفلور، ملوین، شناخت ارتباط جمعی، ترجمه سیروس مرادی، تهران، صدا و سیما، 1383
الراغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، المفردات فی غریب الفاظ القرآن، قم، ذوی القربی، 1423 ق،ط. الثانیه
طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر همدانی، ج 1، قم، دفتر نشر اسلمی، 1363
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بی تا، ج 19
فرهنگی، علی اکبر، ارتباطات انسانی، چ نهم، تهران، موسسه خدمات فرهنگی، 1384، ج 1.
فیض کاشانی، مرتضی، ترجمه الحقائق محسن فیض کاشانی، ترجمه عبدالله غفرانی خراسانی، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، 1387
گروهی از نویسندگان، مجموعه مقالات، رویکرد اخلاقی در رسانه، «موانع حضور اخلاق در صحنه مطبوعات»، محمدتقی سبحانی، قم، مؤسسه فرهنگی طه، 1375.
مجموعه مقالات، رویکرد اخلاقی در رسانه ها، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1375
مصباح، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 240، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1376
معتمدنژاد، کاظم، «اصول اخلاقی روزنامه نگاری»، رسانه پیاپی 66.
مک کوایل، دنیس، درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، پرویز جلالی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1382
نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، قم، اسماعیلیان، 1383
هورکهایمر، ماکس، «عقل علیه عقل، ترجمه یوسف آباذری و دیگران»، مجله ارغنون، ش 15، ص 1378.
وبستر، فرانک، نظریه های جامعه اطلاعاتی، ترجمه اسماعیل قدیمی، تهران، قصیده سر وبستر، 1380.
Karen Sanders, Mark Hanna, and Mari Rosa Berganza, Becoming Journalist: A Comparison of the Professional Attitudes and Values of British and Spanish Journalism Students. European Jouranl of Communication 2008.
Michael C. Barnes and Michael Keleher, Ethics in Confict: Making the Case for a Critical Pedagogy. Buisines Communication Quarterly 2006
منبع:نشریه معرفت اخلاقی، شماره 3