نویسنده:علی حسین زاده*

فنون دستیابی به قناعت در زندگی

برای دستیابی به قناعت، لازم است نیازهای واقعی خود را از نیازهای کاذب بازشناسی کنیم. باید برای رسیدن به خواسته های حقیقی، تلاش کنیم و از درخواست های نا به جا صرف نظر کنیم. این هدف را می توان از طریق فنون زیر تحقق بخشید:

1. مقایسه های خوش بینانه و پرهیز از مقایسه های بدبینانه

مطالعه در زمینه نحوه مقابله افراد با تعارضات در زندگی نشان می دهد که افراد به طور معمول برای کنار آمدن با اختلافات، چهار راهبرد را به کار می برند. یکی از این چهار
راهبرد، مقایسه های خوش بینانه است. مقایسه خوش بینانه به معنای قدر دانستن روابط با دیگران و متقاعد ساختن خویش مبنی بر این که به مرور زمان، روابط در زندگی اجتماعی بهتر خواهد شد.(1)
یکی از عواملی که موجب می شود تا انسان ها از موقعیت اقتصادی در زندگی خود احساس رضایت کنند و با کمبودهای احتمالی به گونه ای مطلوب کنار بیایند، مقایسه موقعیت اقتصادی خود با کسانی است که به لحاظ ویژگی های مالی با مشکلاتی به مراتب بیشتر دست و پنجه نرم می کنند. این مقایسه، زمینه رضایت از موقعیت اقتصادی فعلی و اجتناب از بلند پروازی ها را فراهم می کند. البته معنای این سخن، دست برداشتن از تلاش و کوشش برای تأمین نیازمندی ها در زندگی نیست، بلکه جلوگیری از زیاده طلبی و تحمل گرایی است.
در منابع دینی، به این مقایسه خوش بینانه به عنوان راهی برای رضایت مندی از وضعیت اقتصادی اشاره شده است. امام صادق (ع) می فرمایند: «انظر الی من هو دونک فی المقدره… فان ذلک اقنع لک بما قسّم الله لک» از نظر امکانات، به کسی بنگر که فروتر از تو است…»، چرا که این امر تو را به روزی مقدّر از جانب خداوند قانع تر می سازد.(2) به همین دلیل، در روایات ما به همنشینی با فقرا توصیه شده و به عنوان راهی برای شکر و قناعت بر آن تأکید شده است. «عن علی (ع): جالس الفقراء تزدد شکراً؛ با فقرا هم نشینی کن تا شکرت فزونی یابد».(3)
همان گونه که توجه به نقاط مثبت زندگی خود و مقایسه آن با افرادی که از مشکلات اقتصادی رنج می برند، موجب احساس رضایت مندی از موقعیت اقتصادی می شود و به شکر و قناعت می انجامد، مقایسه های بدبینانه، که در آن فرد نقاط ضعف اقتصادی زندگی خود را با نقاط قوت دیگران از جهت اقتصادی می سنجد، عامل ناخشنودی از موقعیت خود می شود و به حرص و فاصله گرفتن از قناعت منجر می گردد. بر این اساس، پرهیز از مقایسه های بدبینانه یک مهارت و فن مؤثر در قانع سازی خویش به زندگی اجتماعی و حفظ روحیه شکرگذاری محسوب می شود. با توجه به این نکته، در منابع دینی به پرهیز از مقایسه خود با افرادی، که به لحاظ اقتصادی برتر محسوب می شوند، توصیه شده است «عن الصادق (ع) لاتنظر الی من هو فوقک فی المقدوره، فان ذلک اقنع لک بما قسّم لک؛ به
افرادی که از نظر امکانات مادی از تو برترند، نظر نیفکن؛ چرا که این امر تو را به آن چه از سوی خدا برایت مقدر شده است، قانع تر خواهد ساخت».(4)
از این رو، هم نشینی با اغنیا مذموم دانسته شده است.(5) امام باقر(ع) نیز در تحلیل این موضوع فرمودند: «لا تجالس الاغنیاء فان العبد یجالسهم و هو یری ان الله علیه نعمه فما یقوم حتی یری ان لیس لله علیه نعمه» با ثروت مندان همنشین مباش، چون هنگامی که بنده ای در کنار آنان می نشیند، خود را مشمول نعمت خداوند می داند. اما از کنار آنان بر نمی خیزد تا این که می پندارد خداوند هیچ نعمتی به او نداده است».(6)

2. آینده نگری

هر چند نمی توان جلو تجارب منفی گذشته را گرفت، اما همواره امیدی به آینده بهتر وجود دارد. آینده به شما فرصت می دهد تا با استفاده از تجارب یادگیری و مهارت های مقابله ای خود، اشتباهات گذشته خود را بهبود بخشید و رضایت بیشتری کسب کنید. انتظار آینده، امید و خوش بینی را درباره فرصت های جدید برای اعمال تسلط و کفایت به شما القا می کند.(7) یکی از عواملی که موجب می شود تا فرد بتواند با دشواری های اقتصادی حاکم بر زندگی کنار آید و بر آن ها غلبه کند، این است که امید به آینده بهتر را در خود زنده نگه دارد. او باید بداند که مشکلات همیشگی نیست و با مقاومت می توان بر آنها فایق آمد و دوران سخت را پشت سر نهاد. همچنان که خداوند متعال می فرمایند: «ان مع العسر یسرا؛ مسلماً با سختی آسانی است». (انشراح: 6)
در قرآن کریم نیز خداوند متعال، حکمت نقل داستان های پیامبران را برای رسول اکرم (ص) این گونه معرفی و به او اطمینان می دهد که سختی ها همیشگی نیست: «ما سرگذشت انبیا را برای تو بازگو کردیم تا قلب تو آرام (و اراده تو قوی) گردد». (هود: 120)

3. تنظیم بودجه

تنظیم بودجه عبارت است از: یک نقشه مشخص و یک برنامه منظم که به شما کمک می کند تا از درآمد خود حداکثر استفاده را ببرید. بودجه ای که از روی عقل و تدبیر تنظیم شده باشد، شما را به هدف و آرزوهای خود در زندگی می رساند. وقتی شما از روی نقشه و حساب خرج کردید و مخارج هر ماه را آخر همان ماه از نظر گذراندید، خواهید دید که برای هر چیز چه مبلغ پول داده اید و اگر بعضی مخارج در نظر شما زاید باشد، آن را
حذف می کنید تا اعتبارش به مصرف چیزهای مهم و لازم برسد. اگر صورت حساب خرج ماهیانه را با دقت مرور نمایید، این امر بهترین و صمیمی ترین دوست و مستشار اقتصادی شما بوده است و بی شک راهنمای خرج پس انداز شما خواهد بود.
عالمان علم اقتصاد معتقدند که طرح و تنظیم بودجه همیشه باید با حضور و همکاری همه اعضای خانواده باشد. همچنین هر چند یک بار جلسه ای تشکیل دهید و در خصوص اوضاع اقتصادی و نقشه هایی که برای بهبود وضع خانواده در دست است، با بچه ها صحبت کنید. روح همکاری را در آنان تقویت کنید. در این صورت، آنان روی بیشتر توقعات خود قلم می کشند و از اینکه از بعضی چیزها محروم شده اند، عصبانی و بداخلاق نمی شوند.(8) امام باقر(ع) نیز در خصوص اهمیت برنامه ریزی در زندگی، آن را یکی از سه عامل نیل به کمال دانسته و فرموده اند: «تمامی کمال در سه چیز است که یکی از آن ها برنامه ریزی درباره معیشت است».(9)
امام صادق (ع) نیز رفق و لطافت در برنامه ریزی اقتصادی را بهتر از توسعه مالی دانسته، فرموده اند: «رفق و لطافت در برنامه ریزی اقتصادی بهتر از توسعه مالی است».(10) دلیل این امر نیز روشن است. همچنان که السی استاپلتون، که یکی از بزرگترین متخصصان علم اقتصاد است و چندی مستشار اقتصادی تجارت خانه های بزرگ بوده است، عقیده دارد که غالب مردم وقتی پولشان زیادتر شد، خرجشان را بالا می برند و در نتیجه، باز با بی پولی و کمبود دست به گریبان هستند.(11)

4. آمادگی و مسئولیت پذیری

شما باید توانایی، خود را برای مقابله با مشکلات بالا ببرید. سه روش زیر به شما کمک خواهد کرد که این کار را به طور مؤثر انجام دهید. این روش ها آماده شدن در مقابل مشکلات، مواجه شدن با آنها و تأمل کردن در چیزهایی است که آموخته اید.

الف: آماده شدن در مقابل مشکلات

شما می توانید از طریق حرف زدن با خود، به شیوه ای که کنترل شما را بر اوضاع افزایش دهد، خودتان را برای مبارزه با مشکلات آماده کنید. تهیه فهرستی از جملات تقویت کننده می تواند به شما کمک کند. از جملات زیر استفاده کنید:
– «نشستن و نگران شدن هیچ کمکی نخواهد کرد.»
– «خودم را نگران نخواهم کرد.»
– «با استفاده از مهارت های مسئله گشایی خودم، نقشه ای را تهیه می کنم.»
– «تجربه خوبی برای من خواهد بود.»
– «مشکلات اقتصادی چیزی نیست که بتواند مرا از پای درآورد.»
– «در برابر شرایط سخت تر از این نیز مقاومت خواهم کرد.»
شما همچنین می توانید در ذهن خود، نتیجه خوشایند مقابله را مجسم کنید و بدین ترتیب، خود را برای مقابله با مشکل آماده کنید.

ب: مواجه شدن با مشکلات

وقتی مشکلی پیش می آید که احساس می کنید برای حفظ آرامش در زندگی، باید با آن مبارزه کرد، آن قدر خود را از نظر روانی تقویت کنید تا احساس کنید که از عملکرد خود راضی خواهید شد. به خود بگویید که شما یک مبارزه جو هستید و می دانید که چگونه از مهارت های مقابله ای خود استفاده کنید. یاد بگیرید به شیوه زیر با خود درباره مشکلات حرف بزنید:
– «من یک مقابله گر هستم و می دانم که می توانم از عهده این مقاومت برآیم.»
– «نمی گذارم اضطراب و خشم بر من مسلط شود.»
– «اگر طوری عمل کنم که انگار بر همه چیز کنترل دارم، راه حلّ مشکل را پیدا می کنم.»
– «با مواجهه با این موقعیت دشوار، توان مقابله ای خود را افزایش می دهم.»
– «ناآرامی در برابر مشکلات اقتصادی، کار را از این که هست بدتر می کند.»

تأمل کردن درباره چیزهایی که آموخته اید

هنگامی که مشکلی را از سر راه برداشتید، برای مدتی درباره آنچه از آن آموخته اید، تأمل کنید. بهتر است به اشتباهات خود پی ببرید و از خودتان بپرسید که چطور می توانید از اشتباهات خود کمال استفاده را ببرید. با ارج نهادن به کارهای درست و نیز با تصحیح خطاهای خود می توان تجربیات خود را شکل داد. مدتی بر روی عملکردتان با این عبارات تأمل کنید:
– «زندگی پر از مشکلات است و من می توانم یاد بگیرم با آن ها مقابله کنم.»
– «عملکرد نسبتاً خوب بود، می توانم حتی در مراحل بعد، بهتر از این عمل کنم.»
– «مشکلات زندگی فرصتی به من می دهد تا مهارت های مقابله ای خود را به کار ببرم.»(12)

5. الگوپذیری

در نظر داشتن الگوها و سرمشق هایی که قناعت را سرلوحه زندگی خویش و با وجود توانایی برای برخورداری از زندگی مرفّه، نیل به ارزش های معنوی را در الویت قرار داده و از امکانات بسیاری که در اختیار داشته، به مقدار ضرورت اکتفا کرده و بقیه را به نیازمندان بخشیده اند، مهارت دیگری است که روحیه قناعت را تقویت و در اوج سختی های معیشتی، فرد را از ناشکیبایی باز می دارد. امام علی (ع) در نامه ای به عثمان بن حنیف انصاری، فرماندار بصره که در مهمانی یکی از ثروتمندان بصره شرکت کرده بود، فرمودند: «آگاه باش! هر مأمونی امام و پیشوایی دارد که باید به او اقتدا کند و از نور دانش او بهره گیرد. بدان امام شما به همین دو جامه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده است. آگاه باش! شما توانایی آن را ندارید که چنین باشید، اما مرا با ورع، تلاش، عفت، پاکی و پیمودن راه صحیح یاری دهید».(13)
با پیروی از این الگوها می توان راهی را برای قناعت پیدا کرد تا زمینه سازگاری در زندگی را بیشتر فراهم نمود.

6. همخوان سازی خواسته ها و انتظارات با واقعیت ها

از آفت هایی که که هر خانواده ای را تهدید می کند، رشد خواسته ها و انتظارات اعضای خانواده از یکدیگر است، به گونه ای که این گونه توقعات به مرزی غیرمنطقی می رسد و با مطرح شدن آن ها، آرامش زندگی به هم می ریزد. همسران جوان غالباً از این جنبه آسیب می بینند که مرز منطقی و غیرمنطقی بودن انتظاراتشان از یکدیگر مشخص نیست و احساساتشان در این رهگذر جریحه دار می شود. نقطه بحران در زندگی زمانی فرا می رسد که انتظارات غیرمنطقی و تأمین نشده بر روی هم انباشته شود، مقاومت افراد در زندگی به تدریج کمتر شود و در یک لحظه غیرقابل پیش بینی، درگیری به وجود می آید. خانواده ای که قناعت پیشه باشد. با تنظیم و تدوین انتظارات و توقعات و همخوان سازی آن با واقعیت ها، راه را بر ورود هر عامل تفرقه و تزلزل در زندگی سد می کند و خواسته ها را در قالب بایسته ها و شایسته ها می ریزد و روح تفاهم و همدلی را به زندگی تزریق می کند. این مهم زمانی رخ می دهد که افراد خانواده از حقوق و وظایف، همچنین از فضایل خود به خوبی آگاه باشند.
#

راهکارهای مقابله با حرص

برخی از شیوه های مواجهه با کسانی که به امکانات موجود قانع نیستند و همیشه انتظاراتی فراتر از نعمت های موجود دارند، عبارت است از:

1. اعطای بینش

ارایه اطلاعات عمیق و گسترده درباره آثار و پیامدهای حرص و قناعت، که بخشی از آن در روایات پیشین مطرح شد، عامل مؤثری است که می تواند حرص و رغبت به امور مادی را تا حد زیادی کاهش دهد. این نکته حائز اهمیت است که انسان در همه حال باید عزت خویش را حفظ نماید و خویشتن را در معرض تحقیر قرار ندهد. فردی که در محیط خانواده و جامعه مورد احترام باشد، روح آرامی دارد و در خود احساس حقارت و کمبود نمی کند. این عزت با مناعت طبع و قناعت به دست می آید و گرنه هر چه به خواسته ها و مشتهیات نفسانی بیشتر تن دهیم، انتظارات و مطالبات او را بالا و رضایت مندی او را پایین آورده ایم.

2. موعظه

موعظه که به معنای ارشاد به سوی حق با تذکرات مفید و آگاهی های مناسب است.(14) این امر تأثیر به سزایی در فرونشاندن آتش حرص دیگران دارد. امیرالمؤمنین (ع) از این شیوه برای درمان حرص و دعوت به قناعت استفاده کرده و فرموده اند: «ای انسان ها، اگر از دنیا به اندازه کفایت بخواهید کمترین اندازه شما را کفایت خواهد کرد و اگر بیش از آن بخواهید، همه آن چه در دنیا است نیز شما را کفایت نخواهد کرد».(15)
پس از بازگشت پیامبر اکرم (ص) از جنگ خیبر، همسران آن حضرت در خواست کردند گنجینه های «آل ابی الحقیق»، که به عنوان غنیمت به تصرف مسلمانان در آمده بود، تقدیم آنان گردد. رسول خدا (ص) فرمود: بر اساس دستور خدای متعال، این اموال باید میان همه مسلمانان تقسیم گردد. همسران به خاطر این سخن، از آن بزرگوار به خشم آمدند و مطالب ناپسندی را به زبان راندند. در این هنگام خدای متعال آیات 28و29 سوره احزاب را نازل فرمود و آنان را مخیر ساخت که یا دنیا و تجمل آن را بر همسری پیامبر ترجیح دهند و از آن حضرت جدا شوند و یا خدا، رسول و زندگی جاوید را بر بهره اندک دنیا برتری دهند و با قناعت و پرهیز از رفاه زدگی، به زندگی ساده خود با رسول خدا(ص) ادامه دهند. «ای
پیامبر، به همسرانت بگو: اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید بیایید شما را با هدیه ای بهره مند سازم و شما را به سبک نیکویی رها سازم و اگر شما خدا، پیامبر و سرای آخرت را می خواهید خداوند برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده ساخته است». (احزاب، 28و29)
البته این برخورد موجب تنبه و آگاهی آنان شد و ابتدا امّ سلمه و به دنبال او سایر همسران عرضه داشتند: ما خدا و رسول را انتخاب می کنیم و با رسول خدا (ص) از در آشتی درآمدند.(16)

نتیجه گیری

توجه به اهمیت قناعت در آرامش و آسایش زندگی از زمینه های انگیزه ساز برای روآوردن به قناعت و برخورداری از آثار آن است. برای رسیدن به این مهم، اولین مسئله شناسایی عوامل ایجاد و تقویت قناعت در زندگی و راهکارهای مقابله با حرص است. شرط لازم برای رسیدن به این مهم، اعطای بینش، اختیار و موعظه برای وصول به اصلاح نفس، عزت، برخورداری از زندگی شیرین و آسایش است. بر این اساس، مقایسه خوش بینانه و دوری از مقایسه بدبینانه، آینده نگری، تنظیم بودجه، حرف زدن با خود، الگوپذیری و همخوان سازی مطالبات و انتظارات با واقعیت های زندگی از فنون دستیابی به قناعت به شمار می آید.

پی‌نوشت‌ها:

*استادیار دانشگاه کاشان.
1. کریس. ال.کلینکه، مهارت های زندگی، ترجمه شهرام محمدخانی، ج2، ص 15.
2. محمدباقر مجلسی، همان، ج 75، ص 242.
3. عبدالواحدبن محمد تمیمی آمدی، همان، ص 430.
4. محمدباقر مجلسی، همان، ج 75، ص242.
5. محمدبن حسن حرّعاملی، وسایل الشیعه، ج12، ص 35.
6. همان.
7. کریس. ال.کلینکه، همان، ج2، ص 222.
8. کارنگی، دوروتی با همکاری دیل کارنگی، آیین همسرداری، ترجمه مهستی شهلائی، ص 264.
9. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج1، ص 32.
10. همان، ج2، ص119.
11. کارنگی، دوروتی با همکاری دیل کارنگی، همان، ص 257.
12. همان، ص 107.
13. نهج البلاغه، نامه 45.
14. مصطفوی تبریزی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج13، ص 149.
15. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج2، ص 139.
16. قمی علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج2، ص 192.

منابع:
آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات، 1366.
ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404.
ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه، قم، اسماعیلیان، 1374.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1416ق.
بونارو، هاری، سلامت روح، ترجمه محمد حجازی، تهران، ابن سینا، 1352.
تامپسون چارلزل و دیگران، مشاوره با کودکان، ترجمه جواد طهوریان، تهران، رشد، 1384.
جانسون، رابرت، احساس رضایت، ترجمه شهره عبداللهی، تهران، پیک بهار، 1380.
حرّعاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ق.
حکیمی، محمدرضا، الحیاه، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران دانشگاه تهران، 1377.
راغب اصفهانی، حسین، مفردات قرآن، مکتبه البوذر جمهری، 1373.
شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، قم انتشارات رضی، 1363.
غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1365.
فیض کاشانی، محمد، تفسیر صافی، تهران، اسلامیه، 1375.
قمی علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دفتر تبلیغات، 1366.
کارنگی، دوروتی با همکاری دیل کارنگی، آیین همسرداری، ترجمه مهستی شهلائی، تهران، نقش و نگار، 1376.
کریس، ال.کلینکه، مهارت های زندگی، ترجمه شهرام محمدخانی، تهران، اسپند هنر، 1383.
کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365 ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفا، 1404 ق.
محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 12377.
مصطفوی تبریزی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
نراقی، احمد، معراج السعاده، بی جا، هما، بی تا.
نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1408 ق.
نصر اصفهان محمدی، اخلاق دینی و اندیشه شیعی، تهران، نهاوندی، 1373.
نوری، حسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ق.
هاشمی رکاوندی، سیدمجتبی، مقدمه ای بر روان شناسی زن، قم، شفق، 1370.
هنری ماسن پاول و دیگران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، تهران، مرکز، 1373.
نشریه معرفت اخلاقی، شماره 4.