شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع: حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
حدیث
عیون أخبار الرضا علیه السلام : حدّثنا علیّ بن أحمدبن عمران الدقّاق، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبید اللَّه بن موسى الرویانى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :
قُلتُ لِأَبى جَعفرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِىِّ الرِّضا علیهما السلام : یَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَدیثٍ عَن آبائِکَ علیهم السلام … ، فَقالَ : حَدَّثَنى أبى، عَن جَدّى، عَن آبائِهِ علیهم السلام، قالَ : قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : قیمَهُ کُلِّ امرئٍ ما یُحسِنُهُ.[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام : به امام جواد علیه السلام گفتم : اى فرزند پیامبر خدا! از پدرانت براى من حدیثى روایت فرما … .
فرمود : «پدرم از جدّم، از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود : ارزش هر انسان به اندازه‌اى است که نیک مى‌داند (/نیک انجام مى‌دهد)» .
حدیث
الأمالى للطوسى : أخبرنا جماعه، عن أبى المفضّل، قال : حدّثنا أبو أحمد عبیداللَّه بن الحسین ابن إبراهیم العلوى ، قال : حدّثنى أبى ، قال : حدّثنى عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى الرازى فى منزله بالرىّ ، عن أبى جعفر محمّد بن علیّ الرضا علیه السلام ، عن آبائه علیهم السلام ، عن علیّ بن الحسین ، عن أبیه ، عن جدّه علیّ بن أبى طالب علیهم السلام ، قال:
قُلتُ أربَعاً أنزَلَ اللَّهُ تَعالى تَصدیقى بِها فى کِتابِهِ :… قُلتُ : «قَدرُ – أو قالَ : قیمَهُ – کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُ» ، فَأَنزَلَ اللَّهُ فى قِصَّهِ طالوتَ : (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَهً فِى الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ)[2] .[3]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به نقل از امام جواد، از پدرانش علیهم السلام – : على بن ابى طالب علیه السلام فرمود: «چهار سخن گفته‌ام که خداوند، مرا در قرآن تأیید فرموده است … . من گفته‌ام : ارزش هر انسان به اندازه دانش و هنر اوست . و خداوند در داستان طالوت مى‌فرماید : (در حقیقت ، خدا او را بر شما برترى داده و او را در دانش و نیروى بدن بر شما برترى بخشیده است) » .
شرح
بزرگان علم و ادب در تبیین اهمّیت و ارزش این حدیث ، فراوان سخن گفته‌اند .
خلیل بن احمد فراهیدى مى‌گوید :
أحَثُّ کَلِمَهٍ فى طَلَبِ العِلمِ .[4]
این سخن، تشویق کننده‌ترین کلام، در تحصیل علم است .
سیّد رضى مى‌گوید :
و هذِهِ الکَلِمهُ الّتى لا تُصابُ لَها قیمهٌ ، و لا توزَنُ بِها حِکمهٌ ، و لا تُقرَنُ إلَیها کَلِمَهٌ . [5]
این، سخنى است که نمى‌توان ارزشى براى آن تعیین کرد و حکمتى را هم‌وزن آن دانست و سخنى را قرین آن نمود .
و اینک نکاتى در شرح آن :
۱ . این حدیث، ریشه در آیه ۹ از سوره زمر : (هَلْ یَسْتَوِى الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ؛ آیا کسانى که مى‌دانند و کسانى که نمى‌دانند، یکسان اند؟!) دارد . در این آیه، تشخیص فضیلت علم، بى‌ارزشى جهل و برترى عالم بر جاهل، به داورى بدیهى عقل، واگذار شده است. بر این اساس، معیار ارزش انسان، میزان دانش اوست؛ امّا معیارِ ارزش علم چیست؟
۲ . معیار ارزش علم ، نقش آن در آسایش بیشتر و زندگى بهتر انسان است . بنا بر این، ارزش هر عالمى به اندازه ارزش علم اوست. ریاضیدان، پزشک، مهندس ساختمان، خیّاط، نقّاش و سایر دانشمندان و هنرمندان، به اندازه‌اى که علم و هنر آنها در سعادت و زندگى بهتر جامعه نقش دارد، ارزشمند و قابل احترام هستند.
۳ . باارزش‌ترین علم، دانشى است که سعادت و آسایش همیشگى انسان را تأمین نماید . بر این اساس، علم خداشناسى و دانش‌هاى مرتبط با آن، با ارزش‌ترین علوم، و دانشمندان خداشناس، ارزشمندترین دانشمندان هستند . صدر و ذیل آیه پیش‌گفته، به روشنى بر این مدّعا دلالت دارد . متن کامل آیه یاد شده، این است:
(أَمَّنْ هُوَ قَنِتٌ ءَانَاءَ الَّیْلِ سَاجِدًا وَ قَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَهَ وَ یَرْجُواْ رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِى الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ .[6] [آیا چنین کسى بهتر است] یا کسى که شب را [به عبادت خدا] به سجود و قیام مى‌پردازد و از [مجازات ]آخرت مى‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟ بگو : آیا کسانى که مى‌دانند و کسانى که نمى‌دانند، یکسان اند؟! تنها خردمندان‌اند که پند مى‌گیرند) .
در این آیه، ابتدا خداوند سبحان، این سؤال را مطرح فرموده که آیا انسان‌هاى خداشناسى که در دل شب، بستر استراحت و خواب ناز را رها مى‌کنند و در محضر پروردگار خود، به عبادت و راز و نیاز مى‌پردازند، با خداناشناسانِ ناسپاس، که شب را به غفلت سپرى مى‌کنند، یکسان‌اند؟
خداوند در ادامه این پرسش، جهت روشن شدن بهتر پاسخ آن، سؤال دیگرى را که پاسخش براى همگان، بسیار بدیهى و روشن است، عِدل سؤال اوّل، طرح مى‌نماید و سپس مى‌فرماید: آیا کسانى که مى‌دانند، با کسانى که نمى‌دانند، یکسان اند؟!. تشبیهِ مؤمنِ شب‌زنده‌دار به عالم، و تشبیه کافرِ عاقل به جاهل، اشاره به این معناست که مقصود از علم در آیه یاد شده، مطلق علم نیست؛ بلکه این علم، همان علمى است که آیه دیگر، آن را از بیم خداى سبحان، جدایى‌ناپذیر معرّفى کرده است:
(إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ .[7] همانا بیم از خدا، ویژه دانشمندان از بندگان اوست) .
بنا بر این، از منظر قرآن، علمى ارزش دارد که تأمین کننده سعادت ابدى و آسایش همیشگى است و برترى آن عالمى بر جاهل، انکارناپذیر است که علمش موجب ترسش از عدل الهى و مجازات اخروى گردد، وگر نه، علمى که مایه انحراف و در خدمت تجاوز به حقوق دیگران باشد، ارزشى ندارد و معیارى براى سنجش ارزش انسان نیست.
۴ . علم، هنگامى در خدمت انسان و جامعه انسانى قرار مى‌گیرد و ارزشمند مى‌گردد که به عمل تبدیل گردد،[8] وگر نه، علم بى عمل، سودى ندارد . بنا بر این، جمله «ما یُحسِنه» در حدیث مورد بحث را مى‌توان به «عمل» نیز تفسیر نمود . بر این اساس، این حدیث را به دو صورت مى‌توان ترجمه کرد: «ارزش هر انسان، به اندازه‌اى است که نیک مى‌داند» و یا «نیک انجام مى‌دهد ».
۵ . علمى که تأمین کننده سعادت ابدى انسان است، در صورتى که با عمل همراه شود، بى‌نهایت ارزش دارد . بنا بر این، ارزش عالمِ با عمل، بى‌نهایت است.
[۱] عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 53 ح 204 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 165 ج 4 . نیز ، ر . ک : همین کتاب : ح 93 . [۲] البقره: 247. [۳] الأمالى ، طوسى : ص 494 ح 1082 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 165 ح 5 . [۴] بحار الأنوار : ج 1 ص 166 . [۵] نهج البلاغه ، ذیل حکمت 81 . [۶] زمر: آیه 9. [۷] فاطر: آیه 28. [۸] شاید آیه (وَزَادَهُ بَسْطَهً فِى الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ) (بقره: آیه 247)، اشاره به این نکته باشد.
