نویسندگان:‌ ابراهیم میرشاه جعفری
افسانه کلباسی

تدوین محتوا در برنامه درسی اخلاق مدار

کهلبرگ و مایر، سه رویکرد اساسی درباره ی تدوین محتوا معرفی کرده اند:
1.رویکرد تلقینی: (24) این رویکرد متضمن یک محتوای توجیه شده است (مانند فهرستی از رفتارهای اخلاقی و ارزش ها) که توسط روش های مختلف، آموزش داده می شود. رویکردهای قدیمی پرورش منش، در این طبقه قرار می گیرند. هسته اصلی محتوا در این رویکرد، مجموعه ای از ارزش ها و فضیلت هاست.
2.رویکرد رومانتیک گرا: (25) در این رویکرد، شخص تمایل ذاتی به توسعه یک عامل اخلاقی دارد. نقش آموزش، فراهم کردن زمینه پرورشی می باشد. قرار دادن یک محتوای ویژه در این روش ممنوع شده است. نمونه ای از این رویکرد، رویکرد تبیین ارزش هاست. این رویکرد، از فراهم کردن محتوای اخلاقی دوری می کند و محتوا را برای هر شخص، منحصر به فرد و پنهان مطرح می کند.
3.رویکرد ساختاری ــ شناختی: (26) این رویکرد بر قابلیت های ساخت استدلال اخلاقی که نتیجه ای از تعامل بین موهبت های ژنتیکی و زیستی با تجربیات شخص در جهان اجتماعی و مادی است، متمرکز می باشد. با تمرکز بر ساخت های استدلال و فرآیندهای تصمیم گیری، محتوا مورد غفلت قرار گرفته است. برنامه درسی، محتوای مشخصی را در نظر نگرفته است، بلکه فرصت هایی را برای به کار بستن استدلال شخص در محتواهای متنوع فراهم می سازد. مدارس کهلبرگ، نمونه ای از این رویکرد هستند. این رویکرد، محتوا را ابزاری تربیتی می داند.
برای مربیانی که تمایل به معرفی فهرستی از ارزش ها دارند، دو راهبرد مهم وجود دارد: الف)توسط کمیته هایی متشکل از مدیران، معلمان، والدین و دانش آموزان یک توافق عام ایجاد گردد که این رویکرد بسیار رایج است؛ ب)معرفی یک مجموعه از ارزش ها و خصیصه های شخصیتی جهانی؛ بر اساس تحلیل های فلسفی؛ برای مثال، فلسفه اخلاق در توجیه ارزش هایی مانند مراقبت، مسئولیت، احترام، اعتماد و خانواده به کار گرفته می شود.(27)
راه حل اصلی این است که جامعه ی اسلامی ما و نظام تعلیم و تربیت اسلامی، ارزش های الهی و اسلامی خود را با در نظر گرفتن فلسفه ی آنها و بر اساس مبانی اندیشه ی اسلامی تنظیم کند. صرف نظر از موضوعی که تدریس می شود، ارزش های الهی باید به منزله ی جنبه جدایی ناپذیر یادگیری ها تلقی شود. می توان از داستان ها، نوارهای ویدیویی که در مورد ارزش ها بحث می کنند، مواد آموزشی که مسائل اخلاقی را روشن می سازند و بحث های کلاسی را بر می انگیزند و از مقالات روزنامه ها و مجلات درباره ی ارزش ها استفاده کرد.(28)

ابعاد دیدگاه اخلاق مدار در برنامه درسی

دیدگاه برنامه درسی، یک موضع گیری اساسی درباره ی یاددهی و یادگیری و ابعاد گوناگون نظری و عملی است.(29) با توجه به رویکردهای تربیت اخلاقی، ابعاد اصلی دیدگاه برنامه درسی اخلاق محور بدین شرح می باشد:
آرمان های تربیتی: پرورش منش و استدلال اخلاقی و همچنین مهارت های اجتماعی؛
تلقی نسبت به یادگیرنده: به یادگیرنده به منزله فردی نگریسته می شود که در صورت فراهم بودن شرایط، می تواند استعداد عقلانی خود را در برخورد با مسائل اخلاقی، از طریق استدلال اخلاقی به کار گیرد.
تلقی نسبت به فرآیند یادگیری: در محتوای دروس مختلف باید فرصت هایی برای دانش آموزان در نظر گرفته شود تا درونی شدن ارزش ها در آنها در مقام شناخت، احساس و عمل ایجاد گردد. همچنین با روش یادگیری مشارکتی در گروه های کوچک، به جای یادگیری رقابتی، دوستی ها بین دانش آموزان تقویت می گردد. یادگیری یک فرآیند تعاملی میان یادگیرنده و محیط است.
تلقی نسبت به فرآیند آموزشی: محتوای موضوع های درسی، از مسائل زندگی تشکیل می شود. در بحث های کلاسی، معلمان و شاگردان از روش های دیالکتیکی، استقرایی، قیاسی و یا حل مسئله استفاده می کنند.
تلقی نسبت به محیط یادگیری: محیط باید دارای شرایط زیر باشد: الف)روابط نزدیک و صمیمی دست اندرکاران مدرسه با دانش آموزان و دانش آموزان با یکدیگر؛ ب)فراهم ساختن جوی مطمئن برای بیان دیدگاه های دانش آموزان که عدالت را حامی و تضمین کننده ی حقوق افراد می دانند؛ ج)همکاری معلمان با یکدیگر و عمل کردن به عنوان یک کل؛ د)ایجاد زمینه ی مناسب برای انجام و تشویق رفتارهای عادلانه دانش آموزان در کلاس و یا خارج از کلاس.

نقش معلم

ــ معلم باید درک و فهم عمیقی از مسائل اخلاقی داشته باشد؛
ــ معلم با رفتار عملی خود برای درونی ساختن ارزش ها در دانش آموزان می کوشد؛
ــ فعالیت های فوق برنامه و خارج از مدرسه مانند بازدید از مراکز خیریه و کمک به آنها برای پرورش اخلاق نوع دوستی انجام می دهد؛
ــ معلم باید به منزله ی مسئول، تسهیل کننده و مربی انجام وظیفه کند تا کارشناس امور اخلاقی؛
ــ فرصت هایی را در اختیار دانش آموزان قرار می دهد تا درباره ی انتخاب ها و اعمال خویش فکر کنند؛
ــ برنامه هایی برای بهبود روابط بین فردی از قبیل مهارت های کلامی و غیرکلامی، مهارت گوش دادن و همچنین آموزش جرئت ورزی، اعتماد به نفس و پرورش حس احترام و قدرشناسی در دانش آموزان تنظیم می کند؛
ــ برای عملی کردن آموخته های اخلاقی دانش آموزان برنامه ریزی می کند.
ــ برای خوش آمدگویی به دانش آموزان جدید و راهنمایی آنها به کلاس برنامه دارد؛
ــ زمینه ی مناسب را برای انجام و تشویق رفتارهای عادلانه دانش آموزان در کلاس و یا خارج از کلاس درس فراهم می سازد؛
ــ از عکس ها، داستان ها، اشعار و زندگی نامه ها استفاده و دانش آموزان را به تفکر درباره ی مسائل اخلاقی تشویق می کند.
ــ ضمن بحث های کلاسی برای دانش آموزان، آگاهی دانش آموزان را درباره ی پیامدهای عمل اخلاقی و غیراخلاقی افزایش می دهد.
هدایت بحث هایی راجع به یک کتاب به خصوص و درگیر ساختن آنها در پیام اخلاقی آن از این طریق که به جای پرسیدن این پرسش که نتیجه اخلاقی این داستان چیست؟ پرسش های دیگری پرسیده شود؛ مانند: الف)شخصیت اصلی داستان چگونه شخصیتی است؟ ب)در مورد نویسنده چه فکری می کنید؟ ج)چرا نویسنده این کتاب را نوشته است؟ د)نویسنده قصد داشته است به خواننده چه بگوید؟
ــ در آموزش علوم، هر جایی که مناسب باشد نکات اخلاقی موضوع بیان می شود؛ دانش آموزان باید بدانند اخلاق فقط مربوط به علوم انسانی نیست؛
ــ درکلاس های ریاضی، دانش آموزان متوجه عاداتی مانند شجاعت و سخت کوشی می گردند که از ویژگی های یک دانش آموز موفق است؛ قوانین کلاسی و تکالیف منزل، منعکس کننده این عادات است.
تلقی نسبت به ارزش یابی از آموخته ها: کانون توجه ارزش یابی مهارت های استدلال اخلاقی در تجزیه و تحلیل مسائل اخلاقی و مهارت های مورد نیاز برای مشارکت در بحث های اخلاقی است. در ارزش یابی، نکته اصلی این است که تا چه حد دانش آموزان از عهده تبیین استدلال خود چه به صورت مکتوب و چه به صورت شفاهی بر می آیند. در ارزش یابی از کار دانش آموزان، بازخورد کافی و به موقع به آنها داده می شود و معلم نشان می دهد به پیشرفت آنها علاقه مند است.
منبع:معرفت اخلاقی (1)
ادامه دارد…