نویسندگان:‌ ابراهیم میرشاه جعفری
افسانه کلباسی

چکیده

عصر کنونی، عصر بحران ها و چالش های بنیان افکن است. بشر امروز برای رسیدن به تعادل روانی و موفقیت در روابط فردی و اجتماعی چاره ای جز روی آوری، به اخلاق و تربیت اخلاقی ندارد. امروزه رویکرد اخلاقی به منزله ی یکی از مهم ترین رویکردها در قلمرو برنامه ریزی درسی به شمار می رود. در این رویکرد، برنامه های درسی ابزاری مؤثر در رشد و توسعه ی فضایل اخلاقی و مهارت های اجتماعی در فراگیران است و آنان را برای برخورد مناسب با مسائل و موضوعات جدید آماده می سازد. هدف این مقاله، بررسی رویکردهای اخلاقی و ارائه ی عناصر اصلی دیدگاه اخلاق مدار در برنامه ی درسی است.
باید آموزش اخلاق به منزله ی یک درس در برنامه درسی یا در ارتباط با دروس دیگر توسط دست اندرکاران تربیتی، به ویژه معلمان، مورد توجه قرار گیرد. برای تربیت اخلاقی می توان سه بعد شناختی، عاطفی و عملی در نظر گرفت. در این ابعاد، توانایی ها و قابلیت هایی از حیث دانش، گرایش و عمل در فرد پدید می آید.

مقدمه

در دوران رنسانس و پس از آن، با پیشرفت هایی که در زمینه علوم تجربی در کشورهای غربی به دست آمد، به تدریج توجه به آموزه های اخلاقی و به دنبال آن توجه به تربیت اخلاقی کمرنگ و حتی در مواردی نیز با اخلاق و فضایل اخلاقی مبارزه شد. اما به تازگی به سبب آسیب های جدی که از این ناحیه به سلامت جامعه و افراد وارد شده است، توجه به آموزش مسائل اخلاقی افزایش چشمگیری داشته است. یک فرد تربیت شده و فرهیخته به چه کسی اطلاق می شود؟ آیا فرد تربیت شده به فردی اطلاق می شود که جامعه معتقد است او اطلاعات مهمی دارد یا فرد تربیت شده کسی است که مهارت های کافی برای ایجاد یک زندگی خوب دارد؟
اخلاق جمع خلق است و در لغت بر صفت رسوخ یافته ای در نفس آدمی دلالت می کند که معمولاً کارها و افعال، متناسب و مطابق با آن صفت، بدون نیاز به تفکر و تأمل از انسان صادر می گردد. اخلاق و تربیت اخلاقی، یکی از ارکان اساسی فرهنگ بشری را تشکیل می دهد و به همین سبب این موضوع از دیرباز در فرهنگ ها مورد توجه بوده، و امروزه نیز در بسیاری از کشورها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. بخش زیادی از آموزه های دینی ادیان مختلف را اخلاقیات تشکیل می دهد. تجربه ی بشری نشان می دهد که انسان هیچ گاه حتی در دوره ی مدرن و پسامدرن هم بی نیاز از تربیت اخلاقی نیست.
برنامه درسی باید بیش از گذشته در جهت گیری خود به آموزش باورها و ارزش های دینی و اخلاقی حساسیت نشان دهد. ایجاد مصونیت اعتقادی و ارزشی، در فضا و شرایطی که مصونیت فیزیکی منتفی و دست نایافتنی است، ضروری می باشد.(1) همچنین، یکی از هدف های اساسی تربیتی، توجه به ارزش های انسانی و درک ارزش های اخلاقی و معنوی است.(2)
هدف از مقاله حاضر، بررسی این مسئله است که چگونه برنامه ریزان درسی و معلمان می توانند درسازمان دهی فعالیت ها، به گونه ای عمل کنند که دست یابی دانش آموزان به اهداف تعیین شده ی اخلاقی و درونی ساختن هر یک از ارزش های یاد شده به منزله ی جزئی جدایی ناپذیر از شخصیت دانش آموزان میسر شود. برای رسیدن به یک چارچوب عملی قابل استفاده در کلاس درس، باید به بررسی رویکردهای تربیت اخلاقی متعدد پرداخته شود. سپس بر اساس نقاط قوت هر رویکرد، دیدگاه مناسب برنامه ی درسی اخلاق مدار ارائه می گردد.

تربیت اخلاقی در اسلام

نفس مسئله ی بعثت انبیا و نزول کتب آسمانی و به طور کلی مأموریتی که آنها برای هدایت و تربیت همه ی انسان ها داشتند، محکم ترین دلیل بر امکان تربیت و پرورش فضایل اخلاقی در تمام افراد بشر است. آیاتی مانند «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأمِّیِّینَ عَلَیهِم آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَهَ وَ إن کانُوا مِن قَبلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» (جمعه: 2) و آیات مشابه آن، به خوبی نشان می دهد که هدف از مأموریت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، هدایت و تربیت و تعلیم و تزکیه همه ی کسانی بود که در «ضلال مبین»(گمراهی آشکار) بودند. بنابراین، می توان گفت رشد و تربیت در اسلام، رشد و تربیت اخلاقی و ارزشی اوست.
در پژوهش هایی که در دوره ی معاصر در جهان اسلام درباره ی تربیت اخلاقی انجام شده است، می توان به دو رویکرد اشاره کرد: الف)رویکرد فلسفی: در این رویکرد، محقق دلالت های مکاتب فلسفی خاص در زمینه ی تربیت اخلاقی جهان اسلام را استخراج، و بر اساس آن نظریه ای درباره ی تربیت اخلاقی ارائه می کند؛ ب)رویکرد متنی: در این رویکرد، تربیت اخلاقی از منابع اسلامی، یعنی قرآن و حدیث؛ کشف و استخراج می شود. رویکرد متنی را می توان در مقوله ی مستقلی به نام رویکرد دینی قرار داد. دانشمندان مسلمان مانند فیض کاشانی، در تربیت اخلاقی بیشتر به رویکرد نقلی و حدیثی تکیه کرده اند. روش برخورد قرآن با مقوله ی اخلاق و تربیت اخلاقی، نظر به وجه الله است. منطق ویژه ی قرآن کریم در تهذیب اخلاقی آن است که انسان ها را به آن درجه از اوصاف جمیله اخلاقی رهنمون سازد که دیگر هیچ محل و موضوعی برای رذایل اخلاقی باقی نماند. در مطالعه و بررسی متون اسلامی «تقوا» به معنای اجتناب از مواضع فساد، روح تمام اخلاقیات اسلامی را تشکیل می دهد. سراسر آموزه های قرآن و سنت و سیره ی معصومان نشان دهنده ی چنین اولویتی است.
هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «من برای تکمیل فضایل و مکارم اخلاقی برانگیخته شدم»، باید توجه داشت که واژه ی «برانگیخته شدم» یک معنای اجمالی دارد و آن مبعوث شدن است و یک معنای تفصیلی دارد و آن اینکه 23 سال برخورد با مشکلات، برای به پایان رساندن مکارم اخلاق بوده است. بی شک معنای رسالت پیامبر و نزول آیات قرآن و همه ی احادیث و روایات، برای اخلاق ــ انسان سازی ــ بوده است. با توجه به اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر می فرمایند: «انما بعثت معلما»، نقش تربیتی معلمان برای تحول در نظام تعلیم و تربیت و رشد اخلاقی در دانش آموزان بر اساس سیره ی پیامبر اعظم صل ی الله علیه و آله یکی از وظایف مهم آموزش و پرورش است.
حضرت علی علیه السلام در وصیت نامه خود خطاب به امام حسن علیه السلام می فرمایند:
پسرم! بدان محبوب ترین چیزی که از میان گفته هایم در این وصیت نامه به آن تمسک جویی، تقوا و پرهیزگاری است. پسرم خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت بین خود و دیگران قرار بده؛ پس آنچه را برای خود دوست می داری برای دیگران دوست بدار و آنچه را که برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند. ستم مکن؛ همان گونه که دوست نداری به تو ستم شود. نیکی کن؛ همان طور که دوست داری نسبت به تو نیکی کنند. برای خویشتن چیزی را زشت بدان که همان را برای دیگری قبیح می شماری؛ به همان چیز برای مردم راضی باش که برای خود می پسندی.(3)
در حوزه ی مطالعات اخلاقی، بین اندیشمندان مسلمان می توان سه مکتب و مشرب عمده ی اخلاقی را مشاهده کرد که عبارتند از: الف)اخلاق فیلسوفانه: توصیه اصلی این مکتب برای تربیت اخلاقی، اعتدال بخشیدن به قوای درونی است. این شیوه به دلیل مشکلاتی که برای تفسیر «اعتدال» دارد و همچنین عدم جامعیت آن در تفسیر و توجیه همه مفاهیم اخلاقی، نقد شده است؛ ب)اخلاق عارفانه: اخلاقی است که عارفان مروج آن بوده اند. محور این نوع اخلاق که بیشتر بر تربیت اخلاقی و سیر و سلوک تکیه دارد، مبارزه و مجاهده با نفس است؛ ج)اخلاق نقلی: یعنی اخلاقی که محدثان با نقل و نشر اخبار و احادیث در میان مردم به وجود آورده اند.
شیوه ی مورد قبول در اخلاق اسلامی، ترکیبی از ویژگی های مثبت موجود بین این سه مشرب است. بنابراین، سعی می شود اولاً اخلاق اسلامی از نظر شکل و محتوا در حد امکان بر اساس قواعد عقلانی و منطقی تنظیم و تبیین گردد؛ ثانیاً از دستاوردها و تجربیات عارفان در حد امکان استفاده شود و ثالثاً، ملاک و معیار داوری اخلاقی همواره قرآن و روایات باشد.(4)
منبع:معرفت اخلاقی (1)
ادامه دارد…